- Trang Chủ
- Địa Lý
- Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 16
Xem mẫu
- Ch ¬ng 16
biÕn ®æi khÝ hËu: qu¸ khø v t ¬ng lai
H·y t ëng t îng b¹n ®ang sèng ë vïng r×a phÝa nam cña Greenland trong thÕ
kû 13. Gi÷a nh÷ng ng êi Viking hoang s¬, sinh ho¹t cña gia ®×nh b¹n chØ xoay
quanh viÖc c©u c¸, s¨n b¾n v gia sóc - chñ yÕu l cõu ® îc nu«i d ìng trªn c¸c
®ång cá t ¬i tèt trong nh÷ng ng y hÌ d i. Nh ng dÇn dÇn, tr¶i qua nh÷ng thËp kû,
®iÒu kiÖn khÝ hËu xa sót so víi tr¹ng th¸i b×nh th êng. D«ng b·o mïa ®«ng trë nªn
th êng xuyªn v kh¾c nghiÖt h¬n, nh÷ng ®ît tuyÕt nÆng nÒ rÊt phæ biÕn. Mïa sinh
tr ëng rót ng¾n v× sè ng y s ¬ng gi¸ t¨ng lªn. B¨ng biÓn gia t¨ng l m h¹n chÕ
nghÒ c¸ v buéc ng êi ta ph¶i kÐo d i thêi gian ®i biÓn xa h¬n ®Õn phÝa nam. DÇn
dÇn, mïa ®«ng thèng trÞ suèt n¨m v thøc ¨n c¹n kÖt l kh«ng tr¸nh khái. §èi mÆt
víi nh÷ng thay ®æi n y, gia ®×nh b¹n sÏ rót lui vÒ c¸c vïng khÝ hËu Scandinavia Êm
¸p h¬n, bá l¹i sau l ng nh÷ng thÕ hÖ ng êi th©n tö vong ® îc ch«n cÊt ë c¸i n¬i m
ch¼ng bao l©u sau ®· trë th nh vïng b¨ng vÜnh cöu.
Suy ngÉm vÒ ®iÒu n y, ng êi ta kh«ng khái ph©n v©n liÖu nh÷ng thø nh thÕ
cã x¶y ra víi h«m nay. MÆc dï c¸c x· héi hiÖn ®¹i ch¾c ch¾n cã kh¶ n¨ng thÝch nghi
cao h¬n so víi nh÷ng ng êi Viking, nh ng chóng ta khã tho¸t khái nh÷ng ¶nh
h ëng cña biÕn ®æi khÝ hËu. (Dï sao, khÝ hËu thuËn lîi vÉn cÇn thiÕt ®èi víi tÊt c¶
c¸c ng nh s¶n xuÊt thùc phÈm). V× vËy, kh«ng ng¹c nhiªn, chñ ®Ò vÒ biÕn ®æi khÝ
hËu ® îc giíi khoa häc v c«ng luËn rÊt chó ý trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Sù chó ý
n y kh«ng chØ l xuÊt ph¸t tõ vÊn ®Ò c¸c t¸c ®éng cã thÓ cña con ng êi tíi khÝ hËu,
nã cßn do mèi lo vÒ biÕn ®æi khÝ hËu tù nhiªn, nh liªn quan ®Õn nh÷ng ®ît El Nino
v phun tr o nói löa. Trong ch ¬ng n y, chóng ta sÏ xem l¹i khÝ hËu trong qu¸
khø, nh÷ng nh©n tè cã thÓ l nguyªn nh©n biÕn ®æi khÝ hËu, nh÷ng ph ¬ng ph¸p
dïng ®Ó x¸c ®Þnh khÝ hËu qu¸ khø v viÖc sö dông c¸c m« h×nh ho n l u chung ®Ó
nghiªn cøu nh÷ng t¸c ®éng tiÒm n¨ng cña con ng êi.
§Þnh nghÜa biÕn ®æi khÝ hËu
Chóng ta ®· thÊy ë ch ¬ng 15 r»ng khÝ hËu ® îc ®Þnh nghÜa nh l nh÷ng tÝnh
chÊt thèng kª cña c¸c biÕn sè khÝ quyÓn, gåm nhiÖt ®é, l îng m a v giã. VËy, biÕn
®æi khÝ hËu cã thÓ ® îc ®Þnh nghÜa nh l mét biÕn ®æi cña mét tÝnh chÊt thèng kª
cña khÝ quyÓn, nh biÕn ®æi vÒ nhiÖt ®é trung b×nh. Chóng ta cßn thÊy ë ch ¬ng 15
r»ng khÝ hËu cßn h¬n l gi¸ trÞ trung b×nh, hay trÞ sè trung b×nh. Nh÷ng biÕn thiªn
n¨m ®Õn n¨m, nh÷ng biÕn thiªn mïa v xu thÕ xuÊt hiÖn cña nh÷ng n¨m trªn
chuÈn v d íi chuÈn liªn tiÕp còng l mét hîp phÇn quan träng cña khÝ hËu. V×
http://www.ebook.edu.vn
568
- vËy, nh÷ng biÕn ®æi vÒ khÝ hËu cã thÓ x¶y ra thËm chÝ th«ng qua c¸c gi¸ trÞ trung
b×nh cña l îng m a, nhiÖt ®é, cßn giã kh«ng ®æi theo thêi gian. VÝ dô, thËm chÝ
trong ®iÒu kiÖn kh«ng thay ®æi l îng m a trung b×nh n¨m, thay ®æi vÒ thêi gian
cña nh÷ng n¨m kh« h¹n v m a nhiÒu cã thÓ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ ®èi víi con
ng êi v nªn ® îc xem l biÕn ®æi khÝ hËu.
Tr íc hÕt, mét c¸ch rÊt tæng qu¸t, ta xem biÕn ®æi khÝ hËu cã thÓ x¶y ra b»ng
c¸ch n o. B»ng c¸ch n o ®ã khÝ hËu Tr¸i §Êt gièng nh mét hÖ thèng thÝch øng víi
mét lo¹t c¸c nh©n tè bªn ngo i, th êng ® îc gäi l c¸c ®iÒu kiÖn biªn. Trong tr êng
hîp khÝ hËu to n cÇu, c¸c ®iÒu kiÖn biªn gåm c êng ®é ¸nh s¸ng MÆt Trêi, ph©n bè
c¸c lôc ®Þa v ®¹i d ¬ng, th nh phÇn cña khÝ quyÓn v.v... Khi mét hoÆc nhiÒu nh©n
tè bªn ngo i n y thay ®æi, hÖ thèng sÏ thÝch øng theo. V× vËy, vÝ dô, nÕu nh n¨ng
l îng ph¸t ra cña MÆt Trêi t¨ng lªn, chóng ta dù ®o¸n nhiÖt ®é trung b×nh to n
cÇu t¨ng. Mét sè n¨m cã thÓ l l¹nh h¬n tr íc, nh ng vÒ trung b×nh, ta kú väng mét
khÝ hËu Êm h¬n, ®ã l sù biÕn ®æi cña mét tÝnh chÊt thèng kª. C¸c ®iÒu kiÖn bªn
ngo i cã thÓ biÕn ®æi qu¸ nhanh, ph¸ vì mét lo¹i c©n b»ng khÝ hËu n o ®ã, nh ng
ta cã thÓ kh«ng bao giê cho r»ng c¸c ®iÒu kiÖn bªn ngo i ®iÒu khiÓn ® îc biÕn ®æi
khÝ hËu. NÕu nh×n nhËn sù vËt theo c¸ch ®ã, th× biÕn ®æi khÝ hËu cã thÓ ® îc ®Þnh
nghÜa nh l sù thÝch øng cña hÖ thèng Tr¸i §Êt - khÝ quyÓn víi nh÷ng thay ®æi
cña c¸c ®iÒu kiÖn biªn.
Tr íc khi ¸p dông quan ®iÓm rÊt hÊp dÉn (v rÊt phæ biÕn) n y vÒ biÕn ®æi khÝ
hËu, chóng ta cÇn hái hai c©u hái. Thø nhÊt, ta ph©n v©n liÖu mét tæ hîp c¸c ®iÒu
kiªn biªn ®ang xÐt cã quyÕt ®Þnh khÝ hËu Tr¸i §Êt mét c¸ch ®¬n trÞ kh«ng. Nãi
kh¸c ®i, ta cã thÓ hái “mét tæ hîp duy nhÊt c¸c gi¸ trÞ biªn cã thÓ sinh ra h¬n mét
kiÓu khÝ hËu kh«ng?” ThËt thó vÞ, c¶ lý thuyÕt v quan tr¾c ®Òu m¸ch b¶o r»ng c©u
tr¶ lêi l “cã”. Ng êi ta ®· biÕt tíi cung c¸ch diÔn biÕn kiÓu ®ã th êng x¶y ra trong
c¸c hÖ thèng phøc t¹p, nh khÝ hËu Tr¸i §Êt, v gäi nã l tÝnh kh«ng chuyÓn tiÕp.
NÕu khÝ hËu Tr¸i §Êt l kh«ng chuyÓn tiÕp, ch¾c ch¾n sÏ l m phøc t¹p cho c©u hái
cã ph¶i c¸c ®iÒu kiÖn biªn ®· g©y nªn sù biÕn ®æi nh ta ®· thÊy kh«ng, v l m cho
chóng ta khã m quy kÕt nh÷ng biÕn ®æi n o ®ã cho c¸c nguyªn nh©n cô thÓ.
C©u hái thø hai liªn quan tíi c¸ch m chóng ta dïng ®Ó ph¸t hiÖn biÕn ®æi khÝ
hËu. H·y t ëng t îng cã mét dông cô ho n h¶o, cã thÓ ®o tr¹ng th¸i cña khÝ quyÓn
t¹i thêi ®iÓm bÊt kú trong suèt lÞch sö Tr¸i §Êt. C¸c sè ®o tõ mét thiÕt bÞ nh vËy
cã thÓ ® îc dïng ®Ó tÝnh c¸c ®Æc tr ng thèng kª cho nh÷ng thêi kú kh¸c nhau,
chóng cung cÊp b»ng chøng vÒ biÕn ®æi khÝ hËu. VÝ dô, ta cã thÓ lÊy trung b×nh c¸c
gi¸ trÞ nhiÖt ®é trong c¸c thêi kú 100 n¨m liªn tiÕp ®Ó cã ý niÖm vÒ biÕn thiªn tõ thÕ
kû ®Õn thÕ kû. Chóng ta ph©n v©n “liÖu c¸c ®Æc tr ng thèng kª nh thÕ cã kh¶ n¨ng
biÕn ®æi theo thêi gian kh«ng, thËm chÝ trong t×nh huèng c¸c ®iÒu kiÖn biªn kh«ng
®æi?” §¸p ¸n l¹i l “cã”. NÕu sö dông lý thuyÕt thèng kª ®¬n gi¶n, dÔ d ng chøng
minh ® îc r»ng c¸c sè ®o thèng kª ® îc tÝnh to¸n theo kiÓu ®ã cã bÞ biÕn thiªn,
kh«ng phô thuéc v o nh÷ng thay ®æi cña c¸c ®iÒu kiÖn biªn. V× vËy, dï trÞ sè trung
b×nh ®Ých thùc l kh«ng ®æi, c¸c trÞ sè trung b×nh 100 n¨m riªng lÎ t¨ng v gi¶m tõ
thÕ kû n y ®Õn thÕ kû kh¸c. (C¸c ®Æc tr ng thèng kª kh¸c còng diÔn biÕn t ¬ng tù).
VÒ ph ¬ng diÖn vËt lý, vÊn ®Ò l do nh÷ng biÕn thiªn ng¾n h¹n, kh«ng l êng tr íc
http://www.ebook.edu.vn 569
- ® îc g¾n liÒn víi c¸c sù kiÖn thêi tiÕt, ®· g©y nªn nh÷ng biÕn thiªn ë c¸c quy m«
thêi gian d i h¬n. * Nh÷ng thiªn lÖch ng¾n h¹n khái trÞ trung b×nh trë th nh nh÷ng
thiªn lÖch d i h¹n v l m hçn t¹p nh÷ng thay ®æi nÕu cã do c¸c ®iÒu kiÖn bªn
ngo i. Cho nªn, dï ta thÊy nhiÖt ®é trung b×nh 100 n¨m thay ®æi, th× vÉn kh«ng râ
cã ph¶i ta ®ang chøng kiÕn biÕn ®æi khÝ hËu hay kh«ng – cã thÓ ®ã l lçi nh©n t¹o
do c¸c mÉu cã ®é d i h¹n chÕ. Râ r ng l , kh«ng cã ph ¬ng c¸ch n o cho b i to¸n
n y; nÕu dïng c¸c chu kú lÊy trung b×nh d i h¬n th× gi¶m ® îc sai sè mÉu, nh ng
l¹i t¨ng x¸c suÊt l m lu mê mÊt c¸c thêi kú khÝ hËu thùc sù kh¸c biÖt (cã nguyªn
nh©n do c¸c ®iÒu kiÖn bªn ngo i thay ®æi).
Trong bèi c¶nh nh÷ng khã kh¨n nh vËy, chóng ta sÏ ph¶i më réng quan ®iÓm
cña m×nh vÒ biÕn ®æi khÝ hËu ®Ó th©u tãm ® îc tÊt c¶ nh÷ng thay ®æi, dï l do c¸c
gi¸ trÞ biªn hay l kh«ng. Nãi kh¸c ®i, trong s¸ch n y chóng t«i kh«ng ph©n biÖt
gi÷a sù biÕn ®æi do c¸c qu¸ tr×nh néi t¹i v biÕn ®æi do c¸c qu¸ tr×nh bªn ngo i. BÊt
chÊp “c«ng cô” m chóng ta sö dông (nhiÖt kÕ, l îng tÝch tô b¨ng trong b¨ng h , ®é
réng cña c¸c vßng ®êi trong th©n c©y), nÕu c¸c gi¸ trÞ thèng kª thay ®æi theo thêi
gian, chóng ta sÏ gäi ®ã l biÕn ®æi khÝ hËu. B íc ®Çu, ®iÒu n y dï ch a ph¶i l lý
t ëng (biÕn ®æi b©y giê phô thuéc mét phÇn v o ®é d i cña mÉu), nh ng nã cã tÝnh
thùc tÕ cao v tr¸nh ® îc nh÷ng phøc t¹p nh ®· nªu.
C¸c quy m« thêi gian cña biÕn ®æi khÝ hËu
C¸c nh khÝ t îng häc hay bÞ hái mét c©u hái rÊt ®¬n gi¶n: KhÝ hËu ®ang nãng
lªn? MÆc dï c©u hái ® îc ph¸t biÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n, song kh«ng cã ®¸p ¸n ®¬n
gi¶n, mét phÇn bëi v× ®¸p ¸n tïy thuéc v o quy m« thêi gian ® îc xÐt. XÐt xu thÕ
gi¶ ®Þnh cña nhiÖt ®é t¹i n¬i n o ®ã, ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 16.1. NÕu mét ng êi
quan t©m ®Õn xu thÕ nhiÖt ®é trong tÊt c¶ 150 n¨m, th× cã mét xu thÕ râ r ng ®ang
Êm dÇn. MÆt kh¸c, ai ®ã kho¶ng 20 tuæi cã thÓ sÏ b¶o r»ng c¸c nhiÖt ®é ®· gi¶m
trong suèt thêi gian chÞ Êy sèng.
H×nh 16.1. Xu thÕ gi¶ ®Þnh cña nhiÖt ®é theo thêi gian
*
Chóng ta ®· xÐt ®iÒu n y x¶y ra ra sao ë ch ¬ng 13, trong chñ ®Ò vÒ nh÷ng ngÉu nhiªn.
http://www.ebook.edu.vn
570
- Trong cuéc sèng thùc, t×nh h×nh
phøc t¹p h¬n vÝ dô n y, v× nh÷ng
biÕn ®æi trong khÝ hËu x¶y ra cïng
lóc víi nhiÒu quy m« thêi gian kh¸c
nhau, kh«ng ph¶i chØ cã hai. Mét sè
biÕn ®æi diÔn ra ë c¸c quy m« thêi
gian h ng tr¨m triÖu n¨m, mét sè
kh¸c víi quy m« h ng tr¨m hoÆc
h ng chôc ng n n¨m, mét sè t ¬ng
øng víi nh÷ng thÕ kû, nh ng mét sè
kh¸c thËm chÝ chØ t ¬ng øng víi v i
thËp niªn. Kh«ng cã mét quan hÖ
chÆt chÏ v ®¬n gi¶n n o gi÷a ®é lín
cña mét biÕn ®æi khÝ hËu v quy m«
thêi gian cña nã; tuy nhiªn, theo quy
luËt chung, c¸c dao ®éng diÔn ra
trong nh÷ng kho¶ng thêi gian d i
h¬n th êng cã ®é lín lín h¬n so víi
nh÷ng dao ®éng ë c¸c quy m« thêi
gian ng¾n h¬n.
VÊn ®Ò nãng lªn cßn r¾c rèi do
mét thùc tÕ l biÕn ®æi khÝ hËu kh¸c
nhau theo kh«ng gian trªn ®Þa cÇu.
V× vËy, vÝ dô, ë B¾c b¸n cÇu cã thÓ
kh«ng cã mét xu thÕ nhiÖt ®é, hoÆc l
cã nh ng xu h íng ng îc l¹i so víi ë
Nam b¸n cÇu. Mét lÇn n÷a, kh«ng cã
mèi liªn hÖ nhÊt ®Þnh, nh ng c¸c vÜ
®é nhiÖt ®íi th êng thay ®æi Ýt h¬n so
víi c¸c vÜ ®é cao. Nh÷ng biÕn ®æi
®¸ng kÓ theo kinh ®é còng cã x¶y ra,
nªn cã nhiÒu møc chªnh lÖch hßa
trén ë trong mét d¶i vÜ ®é. §iÒu n y
cã thÓ x¶y ra, vÝ dô, nÕu vÞ trÝ trung
b×nh cña c¸c sãng Rossby di chuyÓn
tõ ®«ng sang t©y. Ng îc l¹i víi
nh÷ng biÕn ®æi trong thêi gian, cã
mét xu thÕ phæ biÕn l nh÷ng biÕn
®æi ë c¸c quy m« kh«ng gian bÐ l¹i
m¹nh h¬n so víi nh÷ng biÕn ®æi quan
tr¾c ® îc trªn nh÷ng khu vùc réng
lín. Nh vËy, chóng ta thÊy r»ng c©u
tr¶ lêi cho c¸c c©u hái vÒ biÕn ®æi khÝ
H×nh 16.2. Cét ®Þa tÇng
http://www.ebook.edu.vn 571
- hËu t ¬ng lai ph¶i ® îc quy chiÕu tíi c¶ quy m« kh«ng gian v quy m« thêi gian.
Mét c¸ch t ¬ng tù, khi xÐt c¸c khÝ hËu qu¸ khø, nh÷ng bøc tranh rÊt kh¸c biÖt
nhau hßa trén v o víi nhau tïy thuéc v o khu vùc ® îc xÐt v quy m« thêi gian
chÊp nhËn.
C¸c nÒn khÝ hËu trong qu¸ khø
C¸c nh khoa häc vÒ Tr¸i §Êt ®· ph¸t triÓn mét s¬ ®å phæ dông ®Ó ph©n chia
lÞch sö tù nhiªn cña h nh tinh th nh nh÷ng trang thêi gian kh¸c nhau. Cét ®Þa
tÇng ®Þa chÊt trªn h×nh 16.2 dïng mét hÖ thèng nhiÒu tÇng ph©n chia thêi gian
th nh c¸c ®¹i, kû v kú. Nh÷ng ®o¹n thêi gian n y kh«ng dùa trªn c¸c ®Æc tr ng
khÝ hËu, m dùa trªn b»ng chøng ®Þa chÊt v hãa th¹ch chØ thÞ nh÷ng ®iÒu kiÖn
m«i tr êng v sù kiÖn qu¸ khø. V× vËy, c¸c thêi kú khÝ hËu ®«i khi g¾n liÒn víi
nh÷ng ®¹i, kû hoÆc kú cô thÓ - nh÷ng ®o¹n thêi gian m kh«ng nªn ® îc xem nh
cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu ®ång nhÊt. H¬n n÷a, nh÷ng sù kiÖn khÝ hËu lín ®«i khi c¾t
qua c¸c ranh giíi trong cét ®Þa tÇng, v× thÕ c¸c ph©n vÞ kh«ng cho biÕt c¸c thêi gian
b¾t ®Çu v kÕt thóc. §èi víi môc ®Ých cña chóng ta, hÖ thèng thuËt ng÷ ® îc sö
dông tèt nhÊt nh l mét lo¹i lÞch, ®Ó ph©n ®Þnh c¸c ®iÓm mèc trong thêi gian, chø
kh«ng ph¶i l ®Ó ph©n ®Þnh c¸c khÝ hËu hay c¸c sù kiÖn cô thÓ. Víi tinh thÇn ®ã,
chóng ta cã thÓ b n luËn mét sè giai ®o¹n lín cña lÞch sö khÝ hËu Tr¸i §Êt.
Nh÷ng thêi kú Êm v nh÷ng kû nguyªn b¨ng h
Gièng nh nh÷ng c d©n Viking, chóng ta cã xu h íng cho r»ng thêi kú cña
chóng ta l “chuÈn”, nh ng ho n to n kh«ng ph¶i nh vËy. NÕu nh×n l¹i kho¶ng
thêi gian d i cña lÞch sö Tr¸i §Êt, chóng ta sÏ ph¶i nãi khÝ hËu hiÖn t¹i rÊt kh«ng
b×nh th êng, bëi v× phÇn lín thêi gian h nh tinh cña chóng ta ®· tõng Êm h¬n
nhiÒu h¬n so víi ng y nay. Kh«ng gièng nh b©y giê, khi m B¾c B¨ng D ¬ng hÇu
nh ®ãng b¨ng quanh n¨m v nh÷ng khiªn b¨ng lín bao phñ kh¾p trªn lôc ®Þa
Nam Cùc v Greenland, trong phÇn lín tuæi ®êi cña m×nh, Tr¸i §Êt ®· tõng kh«ng
cã th¶m b¨ng vÜnh cöu (quanh n¨m). Mét ph¸c häa chÝnh x¸c h¬n, ®ã l ph¸c häa
vÒ mét h nh tinh Êm ¸p, bÞ xen kÏ cã lÏ bëi b¶y kû nguyªn b¨ng h t ¬ng ®èi
ng¾n ngñi. Dï kh¸c nhau, nh÷ng thêi kú Êm kÐo d i h ng tr¨m triÖu n¨m ®Õn
nhiÒu tû n¨m, trong khi c¸c kû nguyªn b¨ng h chØ kÐo d i cì v i chôc triÖu n¨m
®Õn cã lÏ mét tr¨m triÖu n¨m. TÊt c¶ thêi gian tån t¹i cña lo i ng êi, gåm thêi kú
lÞch sö, ®· diÔn ra trong mét kû nguyªn b¨ng h gÇn ®©y nhÊt trong sè nh÷ng kû
nguyªn b¨ng h vÜ ®¹i n y. V× vËy, nÕu ai ®ã hái r»ng kû nguyªn b¨ng h s¾p xuÊt
hiÖn ph¶i kh«ng, th× c©u tr¶ lêi sÏ l “kh«ng, nã ®· ®ang ë ®©y”.
Kû nguyªn b¨ng h sím nhÊt ® îc biÕt ®· cã niªn ®¹i kho¶ng 2,3 tû n¨m vÒ
tr íc, tiÕp sau l ba kû nguyªn ë kho¶ng gi÷a 900 v 600 triÖu n¨m trø¬c. Mét kû
nguyªn b¨ng h kh¸c cã niªn ®¹i ë kho¶ng 440 ®Õn 300 triÖu n¨m tr íc. Kû nguyªn
b¨ng h m chóng ta ®ang sèng, kû nguyªn muén nhÊt, ®· diÔn ra 15 triÖu n¨m
gÇn ®©y hoÆc kho¶ng ®ã.
Kh«ng cã b»ng chøng n o vÒ c¸c kû nguyªn b¨ng h trong thêi gian 2 tû n¨m
http://www.ebook.edu.vn
572
- ®Çu tiªn cña 4,5 tû n¨m tuæi Tr¸i §Êt. Theo mét íc l îng, trong 2,5 tû n¨m gÇn
®©y, chØ 10 ®Õn 20% tõng l c¸c thêi kú b¨ng h . Mét quan ®iÓm kh¸c, h o phãng
h¬n th× cho 50% cña thêi gian n y l nh÷ng thêi kú kû b¨ng h . Nh ng trong c¶ hai
tr êng hîp, râ r ng l phÇn lín lÞch sö Tr¸i §Êt ®· tõng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn Êm h¬n
so víi ng y nay. §Æc biÖt næi tréi nhÊt vÒ ph ¬ng diÖn n y l ®ît Êm cña kû Creta
gi÷a, kÐo d i tõ kho¶ng 120 ®Õn 90 triÖu n¨m tr íc. V o nh÷ng thêi gian Êy, c¸c
lo i khñng long d¹o ch¬i ë bªn trªn vßng trßn cùc B¾c. Nh÷ng r¹n san h« chØ phån
thÞnh trong c¸c vïng n íc Êm ®· ph¸t triÓn t¹i nh÷ng vÜ ®é 15o cao h¬n vÒ phÝa cùc
so víi nh÷ng vÞ trÝ ng y nay cña chóng, mét sè quÇn x· thùc vËt lôc ®Þa còng vËy.
Víi rÊt Ýt n íc bÞ gi÷ trong b¨ng lôc ®Þa, mùc n íc cã lÏ 150 ®Õn 200 m cao h¬n, d×m
ngËp kho¶ng 20% diÖn tÝch lôc ®Þa. VÒ quy m« mïa, khÝ hËu cã lÏ ®· hîp lý h¬n,
®Æc biÖt t¹i c¸c vÜ ®é trung b×nh v c¸c vÜ ®é cao h¬n. NhiÖt ®é trung b×nh to n cÇu
ch¾c ®©u ®ã kho¶ng 5-15oC Êm h¬n so víi hiÖn nay v gra®ien nhiÖt ®é xÝch ®¹o-
cùc cã lÏ l 15o nhá h¬n hiÖn nay. MÆc dï kh«ng gièng ho n to n, nh ng nh÷ng thêi
kú Êm ch¾c còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t ¬ng tù.
TÊt c¶ c¸c kû nguyªn b¨ng h ®èi lËp ho n to n víi “nh÷ng kû nguyªn Êm”,
nh kû Creta gi÷a. ë mét th¸i cùc kh¸c, gÇn nh to n bé h nh tinh cã thÓ ®· tõng
bÞ phñ b¨ng trong thêi gian kû nguyªn b¨ng h kho¶ng 700 triÖu n¨m tr íc, trong
mét ®iÒu kiÖn ® îc gäi rÊt ®óng l “B¨ng cÇu”. B»ng chøng míi vÒ mét b¨ng cÇu
to n cÇu l nh÷ng chØ thÞ vÒ s¶n l îng sinh häc, chóng cho thÊy cã thêi kú s¶n
l îng sinh häc gi¶m gÇn nh ®Õn sè kh«ng nèi tiÕp sau b»ng mét thêi kú t¨ng lªn
chËm theo c¸c khÝ hËu Êm h¬n ngay sau ®ã. NÕu kh«ng ph¶i l th¶m b¨ng gÇn nh
to n cÇu, thËt khã m hiÓu ® îc v× sao s¶n l îng thÊp nh thÕ. Tuy nhiªn, cã thÓ cã
nh÷ng c¸ch lý gi¶i kh¸c, v gi¶ thuyÕt b¨ng cÇu vÉn cßn l tranh c·i v× l îng b¨ng
® îc ®Ò cËp. Cho dï tranh c·i ® îc gi¶i quyÕt ra sao, râ r ng l tÊt c¶ c¸c kû
nguyªn b¨ng h cã b¨ng quanh n¨m dåi d o. VÝ dô, ai còng thõa nhËn r»ng trong
thêi gian kû nguyªn b¨ng h gÇn ®©y nhÊt, c¸c khiªn b¨ng lÊn tíi 40o c¸ch xÝch ®¹o,
phñ trªn mÆt ®Êt tíi ®é d y mét sè km. Víi nhiÒu n íc nh thÕ bÞ gi÷ trong b¨ng
lôc ®Þa, mùc n íc biÓn sÏ thÊp h¬n nhiÒu trong c¸c kû nguyªn b¨ng h . Nh÷ng kh¸c
biÖt gi÷a c¸c kû nguyªn b¨ng h v c¸c kû nguyªn Êm thay ®æi m¹nh theo vÜ ®é, c¸c
vÜ ®é cao thÓ hiÖn nh÷ng thay ®æi lín h¬n so víi c¸c vïng nhiÖt ®íi. VÝ dô, trong
thêi gian mét kû b¨ng h , c¸c nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn vïng cùc cã thÓ 10oC thÊp
h¬n, nh ng nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn vïng nhiÖt ®íi chØ 1-5oC thÊp h¬n. Ngo i nh÷ng
quy t¾c ®ã, khã cã thÓ nãi ch¾c ch¾n g× thªm vÒ s¸u kû b¨ng h tr íc. MÆt kh¸c,
chóng ta cã th«ng tin quan träng vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn trong kû nguyªn b¨ng h gÇn
®©y nhÊt.
Kû nguyªn b¨ng h hiÖn t¹i
Mét trong nh÷ng thêi kú hiÖn t¹i cña Tr¸i §Êt, Pleistoxen, th êng ® îc xem
nh Kû nguyªn B¨ng h . Tuy nhiªn, nh chóng ta ®· thÊy, Tr¸i §Êt ®· ph¶i tr¶i
qua Ýt nhÊt mét sè kû b¨ng h , v hiÖn chóng ta ®ang ë trong mét kû b¨ng h .
Ngo i ra, thuËt ng÷ Kû nguyªn B¨ng h Pleistoxen ®ang cßn l tranh c·i v× nguyªn
nh©n cña ®ît b¨ng h cuèi cïng ®· xuÊt hiÖn xa h¬n vÒ dÜ v·ng so víi khëi ®Çu cña
http://www.ebook.edu.vn 573
- Pleistoxen. Thùc tÕ, kû b¨ng h gÇn ®©y nhÊt cã nguån gèc cña nã tõ 55 triÖu n¨m
tr íc, khi khÝ hËu to n cÇu b¾t ®Çu l¹nh ®i sau mét pha Êm (h×nh 16.3a). TÝch tô
b¨ng lín ®Çu tiªn ®· x¶y ra ë Nam Cùc kho¶ng 34 triÖu n¨m tr íc. Nh ng sù l¹nh
®i ®· diÔn ra rÊt tõ tõ, nªn thËm chÝ 20 triÖu n¨m tr íc, khÝ hËu ®· vÉn ®ñ Êm, c¸c
khu vùc rõng cã thÓ thÊy ë Nam Cùc. §Õn kho¶ng 14 triÖu n¨m tr íc, phÇn phÝa
t©y cña Nam Cùc l b¨ng vÜnh cöu, ®Õn 10 triÖu n¨m tr íc ®©y, khiªn b¨ng Nam
Cùc ®¹t kÝch th íc nh hiÖn cña nã. Cuèi cïng, kho¶ng 5 triÖu n¨m tr íc, mét
khiªn b¨ng lôc ®Þa bao phñ gÇn nh to n bé Greenland; v× vËy, cã thÓ nãi r»ng kû
nguyªn b¨ng h cuèi cïng ®· ® îc h×nh th nh æn ®Þnh.
H×nh 16.3. C¸c chØ sè khÝ hËu cña nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau trong 70 triÖu n¨m gÇn
®©y. § êng (a) l tæ hîp l tr¬n cña nhiÖt ®é ®¹i d ¬ng trung b×nh to n cÇu v thÓ tÝch
b¨ng. C¸c ® êng (b) v (c) thÓ hiÖn nh÷ng biÕn ®æi to n cÇu vÒ thÓ tÝch b¨ng. § êng (d)
ph¶n ¸nh nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu trªn B¾c §¹i T©y D ¬ng, nh ng ®· ® îc l m hßa hîp
víi nh÷ng biÕn ®æi to n cÇu nh cã thÓ thÊy khi so s¸nh víi c¸c ®o¹n sau cïng cña (c)
http://www.ebook.edu.vn
574
- Trong ph¹m vi kû nguyªn b¨ng h cña chóng ta, khÝ hËu ®· tõng kh«ng ®ång
nhÊt, cã rÊt nhiÒu dao ®éng râ rÖt (h×nh 16.3b). B¾t ®Çu tõ kho¶ng 2,5 triÖu n¨m
tr íc, c¸c dao ®éng n y b¾t ®Çu t¨ng lªn vÒ biªn ®é, v kho¶ng 800000 n¨m tr íc
(h×nh 16.3c) biªn ®é ®· t¨ng lªn mét c¸ch ngo¹n môc, trë th nh kho¶ng 2 lÇn lín
h¬n so víi mét triÖu n¨m tr íc ®ã. C¸c dao ®éng vÒ nhiÖt ®é v th¶m b¨ng n y ® îc
gäi l chu tr×nh b¨ng v gian b¨ng. Nh cã thÓ thÊy trªn ®å thÞ, chóng ho n
to n kh«ng ®Òu. §èi víi ®a sè chu tr×nh, thÓ tÝch b¨ng t¨ng lªn chËm råi sau ®ã kÕt
thóc nhanh trong mét sù kiÖn Êm lªn. H¬n n÷a, c¶ ®o¹n t¨ng tr ëng lÉn ®o¹n suy
kiÖt b¨ng ®Òu kh«ng ®ång nhÊt, nãi ®óng nhÊt l “biÕn ®æi run rÈy”, víi nh÷ng dao
®éng ng¾n h¹n chång lªn trªn c¸c chu tr×nh d i h¬n. Ba phÇn t cña mét triÖu n¨m
cuèi cïng ®· thÞnh h nh nh÷ng chu tr×nh kÐo d i kho¶ng 100000 n¨m víi dao ®éng
run rÈy ng¾n h¹n thÓ hiÖn ë quy m« yÕu h¬n. Trong to n bé kû §Ö tø, kû ®Þa chÊt
hiÖn t¹i, ®· cã tÊt c¶ kho¶ng 30 chu tr×nh, nh÷ng biÕn thiªn nhiÖt ®é to n cÇu liªn
quan b»ng kho¶ng 5oC.
Nh÷ng biÕn thiªn thÓ tÝch b¨ng lín nhÊt x¶y ra t¹i B¾c b¸n cÇu víi kÝch th íc
c¸c khiªn b¨ng t¨ng v gi¶m 3 lÇn hoÆc ®¹i lo¹i nh vËy trong mçi chu tr×nh b¨ng.
MÆc dï khiªn Nam Cùc thay ®æi Ýt h¬n nhiÒu, song nh÷ng biÕn thiªn nhiÖt ®é
kh«ng khÝ Nam Cùc cã thÓ t ¬ng ® ¬ng víi ë c¸c vÜ ®é cùc cña B¾c b¸n cÇu (kho¶ng
10oC l¹nh h¬n trong mét chu tr×nh b¨ng). B»ng chøng tõ c¸c ® êng tuyÕt s¬n v¨n
cho biÕt r»ng, nh÷ng ®Þa ph ¬ng Nam b¸n cÇu kh¸c thay ®æi nhiÖt ®é còng nhiÒu
nh ë nh÷ng n¬i t ¬ng tù ë phÝa b¾c gi÷a c¸c chu tr×nh b¨ng v gian b¨ng, v cã
b»ng chøng kh¸c ®Ó cho r»ng tr×nh tù thêi gian cña nh÷ng sù kiÖn Êm lªn v l¹nh
®i th êng l t ¬ng øng trong 150000 n¨m gÇn ®©y. Khi hai b¸n cÇu lÖch pha, th×
Nam b¸n cÇu dÉn tr íc B¾c b¸n cÇu chØ kho¶ng h¬n 1000 n¨m. Nh ng nÕu thËm
chÝ chÊp nhËn nh÷ng chªnh lÖch nh vËy vÒ tr×nh tù, chóng ta ph¶i kÕt luËn r»ng
tÊt c¶ Nam b¸n cÇu ®· tham gia v o c¸c chu tr×nh b¨ng/gian b¨ng gièng nh phÇn
cßn l¹i cña h nh tinh.
Nh thÊy râ tõ h×nh 16.3, b©y giê h nh tinh ®ang ë trong mét thêi kú gian
b¨ng Êm, s¸nh ngang chØ víi mét v i chu tr×nh trong 2 triÖu n¨m gÇn ®©y. RÊt thó
vÞ l , mét trong sè chu tr×nh n y l gian b¨ng cuèi cïng, ®¹t ®Ønh ë kho¶ng 125000
n¨m tr íc v cã thÓ ®¹t kû lôc vÒ ®é Êm cña kû Pleistoxen. Mùc n íc biÓn to n cÇu
kho¶ng 6 m cao h¬n b©y giê, v cã b»ng chøng r»ng c¸c vïng lôc ®Þa vÜ ®é trung
b×nh 1 ®Õn 3OC Êm h¬n. Ng îc l¹i, c¸c nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn kh«ng kh¸c qu¸
nhiÒu so víi hiÖn nay. Gi÷a hai thêi kú Êm n y cã thêi kú b¨ng h gÇn nhÊt, mét sù
kiÖn ®¹t cùc ®¹i cña m×nh kho¶ng 20000 n¨m tr íc.
Kú cùc ®¹i b¨ng h cuèi cïng
TiÕp sau thêi kú gian b¨ng cuèi cïng, thÓ tÝch b¨ng ®· t¨ng lªn, nh ng kh«ng
®ång ®Òu. Cã hai xung b¨ng h lín, mét v o kho¶ng 115000 n¨m tr íc v mét v o
kho¶ng 75000 n¨m tr íc. ThÊy r»ng, phÇn lín b¨ng ®· ® îc thªm v o c¸c mò b¨ng
cùc trong thêi gian xung thø nhÊt v v o c¸c mò b¨ng ë B¾c Mü v lôc ®Þa ¢u ¸
trong thêi gian xung thø hai. T¹i thêi gian xuèng thÊp nhÊt cña kú b¨ng h cuèi
cïng, kho¶ng 20000 n¨m tr íc, nhiÒu tiªu chÝ cña hÖ thèng Tr¸i §Êt - khÝ quyÓn
kh¸c biÖt víi nhau. DÜ nhiªn, kÞch tÝnh nhÊt l b¨ng lôc ®Þa ®· phñ mét diÖn tÝch
lín h¬n rÊt nhiÒu, nh ®· thÊy trªn h×nh 16.4.
http://www.ebook.edu.vn 575
- H×nh 16.4. B¶n ®å biÓu diÔn diÖn tÝch cùc ®¹i cña b¨ng v o thêi gian b¨ng h cuèi cïng
T¹i B¾c Mü, ch¾c ch¾n l b¨ng lÊn s©u xuèng phÝa nam ®Õn Saint Louis ng y
nay, nh ng chØ tíi vÜ ®é cña New York v Seattle trªn c¸c bê phÝa t©y v phÝa ®«ng.
ThËt nghÞch lý, ng êi ta rÊt nghi ngê vÒ ranh giíi phÝa cùc cña khiªn b¨ng phÝa
b¾c, mét sè ng êi cho r»ng phÇn r×a cña B¾c b¨ng d ¬ng kh«ng ®ãng b¨ng. Tuy
nhiªn, nh÷ng l îng n íc khæng lå bÞ chuyÓn tõ ®¹i d ¬ng lªn ®Êt liÒn, t¹o nªn
nh÷ng khiªn d y 3000 ®Õn 4000 m. Trong thêi gian ®ñ d i, ®iÒu ®ã cã thÓ ®ñ ®Ó l m
lón vá lôc ®Þa xuèng h¬n 800 m. Khi b¨ng tan, bÒ mÆt ®Êt liÒn gi·n në trë l¹i tíi
mùc ban ®Çu cña nã. (ThËm chÝ ng y nay c¸c lôc ®Þa vÉn ®ang ph¶i phôc håi tiÕp do
qu¸ tr×nh lón b¨ng h ). Khiªn b¨ng Laurentide trªn B¾c Mü ë chõng mùc n o ®ã
t ¬ng ® ¬ng víi mét d·y nói lín, ch¹y tõ nói Rocky ®Õn §¹i T©y D ¬ng. Mùc biÓn
®· kho¶ng 120 m thÊp h¬n hiÖn nay, do ®ã cÇu nèi ®Êt liÒn ®· tån t¹i gi÷a Siberia
v Alaska. (T¹i mùc c©n b»ng, dÞch chuyÓn n íc tõ ®¹i d ¬ng cã thÓ l m cho ®¸y
®¹i d ¬ng n©ng cao lªn kho¶ng 35 m). Còng ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ b¨ng
http://www.ebook.edu.vn
576
- biÓn, ®Æc biÖt ë Nam B¨ng D ¬ng, n¬i v o mïa ®«ng b¨ng biÓn bao phñ diÖn tÝch
gÊp hai lÇn so víi ng y nay. TÊt nhiªn, nh÷ng thay ®æi cña b¨ng biÓn Ýt ¶nh h ëng
tíi mùc n íc biÓn, v× n íc kh«ng di chuyÓn gi÷a ®Êt liÒn v c¸c bån chøa ®¹i d ¬ng.
Trªn ®Êt liÒn, c¸c biÕn ®æi nhiÖt ®é kh¸c nhau ®¸ng kÓ do sù kÒ cËn víi nh÷ng
khiªn b¨ng v víi ®¹i d ¬ng. VÝ dô, t¹i phÇn phÝa t©y cña B¾c Mü, c¸c khèi khÝ ®¹i
d ¬ng duy tr× nhiÖt ®é kho¶ng 4 ®Õn 5oC cña ng y nay. Khu vùc m ng y nay l
Tennessee v Nam California th× t ¬ng ph¶n h¬n, n¬i ®©y nhiÖt ®é ®· tõng 15 ®Õn
20oC l¹nh h¬n so víi nhiÖt ®é hiÖn nay. Hai vÝ dô n y cã thÓ thÓ hiÖn cho nh÷ng
th¸i cùc vÒ nh÷ng biÕn ®æi cña vïng vÜ ®é trung b×nh – mét lo¹t nh÷ng n¬i kh¸c ë
vïng vÜ ®é trung b×nh n»m trong kho¶ng 5 ®Õn 8oC l¹nh h¬n. Nh÷ng thay ®æi nhiÖt
®é t¹i c¸c vïng nhiÖt ®íi nhá h¬n, cã lÏ l 4 ®Õn 5oC. § êng tuyÕt s¬n v¨n kho¶ng
1000 m thÊp h¬n, t ¬ng ® ¬ng víi gi¶m nhiÖt ®é 5 ®Õn 6oC ®èi víi nh÷ng ®é cao
trªn 2000 m.
PhÇn lín c¸c n¬i kh«ng chØ l¹nh h¬n, m chóng cßn cã vÎ kh« h¬n. §iÒu n y
®Æc biÖt ®óng ®èi víi c¸c vÜ ®é cao, n¬i tæng l îng m a th êng thÊp h¬n kho¶ng
50% so víi møc hiÖn nay. Mét sè vïng sa m¹c cña Nam Mü v ch©u Phi réng lín
h¬n, v c¸c mùc n íc hå ë ch©u Phi nhiÖt ®íi v Trung Mü thÊp h¬n. Mét hoang
m¹c l¹nh bao phñ phÇn lín bé phËn ch a bÞ phñ b¨ng cña T©y ¢u. MÆc dï kh« h¹n
®· l phæ biÕn, song mét sè khu vùc Èm h¬n cã thÓ thÊy trªn tÊt c¶ c¸c lôc ®Þa
(ph¶n ¸nh qua nh÷ng biÕn thiªn mùc n íc hå v c¸c chØ sè kh¸c). Nh÷ng biÕn ®æi
vÒ gi¸ng thñy ch¾c ch¾n chñ yÕu l do nh÷ng biÕn ®æi vÒ ho n l u quyÕt ®Þnh.
Nh÷ng n¬i n o giã thÞnh h nh chuyÓn ®æi h íng thæi tõ c¸c vÜ ®é cao (nh ®èi víi
phÇn phÝa ®«ng cña B¾c Mü), th× c¸c ®iÒu kiÖn kh« h¬n. Cã mét Ýt b»ng chøng nãi
r»ng c¸c tèc ®é giã khi Êy m¹nh h¬n, ®óng nh dù ®o¸n víi gra®ien nhiÖt ®é xÝch
®¹o-cùc lín h¬n.
Ph¶i nhÊn m¹nh r»ng kú b¨ng h n y kh«ng h¼n ®· ®ång nhÊt. Thùc tÕ,
nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu ®ét ngét rÊt phæ biÕn trong suèt chu tr×nh n y, víi nhiÖt ®é
cùc thay ®æi 5 ®Õn 8oC trong kho¶ng tõ mét sè thËp niªn ®Õn cì thÕ kû (h×nh 16.3d).
V× nh÷ng thay ®æi nh thÕ kh«ng chØ x¶y ra trong kú b¨ng h , nªn ë mét môc sau
chóng sÏ ® îc b n luËn chi tiÕt h¬n.
Kû Holoxen
Gièng nh nh÷ng kú chuyÓn tiÕp gi÷a b¨ng h v gian b¨ng, kú Êm lªn tiÕp
sau kú cùc ®¹i b¨ng h cuèi cïng ®· rÊt ng¾n ngñi, Ýt ra l so víi nh÷ng kú l¹nh ®i.
Sù Êm lªn ®· b¾t ®Çu kho¶ng 15000 n¨m tr íc (tr íc khi b¾t ®Çu thêi kú Holoxen),
chÊm døt v o kho¶ng 2000 n¨m sau ®ã khi c¸c ®iÒu kiÖn l¹nh h¬n quay trë l¹i. Sù
kiÖn l¹nh cùc ®oan nhÊt (gÇn nh b¨ng h ) trªn vïng B¾c §¹i T©y D ¬ng, nh ng
còng cã thÓ t×m thÊy theo c¸c dÊu hiÖu di tÝch t¹i nh÷ng n¬i xa nh Nam Cùc. § îc
gäi l Younger Dryas, nã kÐo d i 1200 n¨m. TiÕp theo sau Younger Dryas, b¾t ®Çu
kho¶ng 11800 n¨m tr íc, mét thêi kú Êm lªn ®ét ngét ®· xuÊt hiÖn víi c¸c nhiÖt ®é
ë Greenland t¨ng lªn v o kho¶ng 1oC/thËp kû, mang theo khÝ hËu gian b¨ng m
chóng ta ®ang cã hiÖn nay. Thêi kú n y l¹i bÞ chÊm døt bëi mét ®ît l¹nh ®i ®ét ngét
http://www.ebook.edu.vn 577
- v ng¾n ngñi n÷a ë kho¶ng 8200 n¨m trø¬c. Ngo i nh÷ng thêi gian ®ã ra, thêi kú
Holoxen sím Êm v thËm chÝ Êm h¬n hiÖn t¹i 1oC xÐt theo nhiÖt ®é trung b×nh to n
cÇu. MÆc dï vïng b×nh nguyªn Great Plains cña B¾c Mü kh« h¬n, phÇn lín vïng
giã mïa ch©u Phi v ch©u ¸ Èm ít h¬n. (ThÝ dô, hãa th¹ch cña nhiÒu lo i ®éng vËt
¨n cá t×m thÊy ë c¸c vïng hoang m¹c hiÖn ®¹i). TÝnh to¸n cho biÕt r»ng c¸c ho n
l u giã mïa mïa hÌ ®· tõng m¹nh h¬n, cung cÊp Èm cho nh÷ng khu vùc ®Êt liÒn
m c¸c lo¹i giã mïa ng y nay kh«ng ®¹t tíi ® îc. Mùc n íc biÓn cao h¬n so víi
ng y nay mét v i mÐt, t ¬ng øng víi mét h nh tinh Êm h¬n.
TiÕp sau thêi kú Êm Holoxen sím, c¸c nhiÖt ®é to n cÇu ®· gi¶m ®i phÇn n o,
nh ng gi¶m nhiÖt ®é ®· bÞ ®iÒu biÕn bëi mét lo¹t nh÷ng sù kiÖn cã thêi gian kÐo d i
v møc ®é thÓ hiÖn kh¸c nhau, tïy thuéc v o thêi gian v vÞ trÝ. VÝ dô, cã mét b»ng
chøng r»ng thêi kú 900–1200 n¨m tr íc c«ng nguyªn cã mét ®ît Êm ë trªn B¾c §¹i
T©y D ¬ng. § îc gäi l Thêi kú Êm Trung cæ, nã trïng khíp víi thêi gian ng êi
Viking ®Þnh c ë Greenland. Nh÷ng nói b¨ng ë ch©u ¢u xuÊt hiÖn tr íc v sau ®ã,
nh ng kh«ng trong thêi gian n y, v ®ã l b»ng chøng vÒ sù rót lui cña b¨ng h ë
®©u ®ã (bao gåm c¶ vïng d·y nói Rocky cña Cana®a). Nh ng còng cã nhiÒu th«ng
tin vËt thÓ v lÞch sö chØ ra r»ng ®ã kh«ng ph¶i l mét sù kiÖn to n cÇu ®¸ng kÓ.
Mét sù kiÖn kh¸c ®¸ng ghi nhí v Ýt nghi ngê h¬n, ® îc gäi l Thêi kú B¨ng
nhá. KÐo d i tõ 1450 ®Õn 1850, ®ã l mét thêi kú l¹nh ®èi víi T©y ¢u. Trong nh÷ng
n¨m ®ã, b¨ng h trªn nói gia t¨ng v× nhiÖt ®é gi¶m 0,5 ®Õn 1oC. Nh÷ng di tÝch lÞch
sö chØ ra r»ng ®ît gi¶m nhiÖt ®é trung b×nh cã vÎ nhÑ n y ®· cã mét ¶nh h ëng
®¸ng kÓ tíi nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng trªn to n ch©u ¢u. C¸c mïa sinh tr ëng bÞ rót
ng¾n ®· dÉn ®Õn nh÷ng suy gi¶m vÒ s¶n l îng n«ng nghiÖp, ®Æc biÖt ë B¾c ¢u.
T ¬ng ph¶n víi Thêi kú Êm Trung cæ, Thêi kú B¨ng nhá ® îc thÓ hiÖn b»ng c¸c di
tÝch nói trªn to n thÕ giíi. MÆc dï nã kh«ng thÓ n o l mét “kú b¨ng h ” thùc thô,
song nã thÓ hiÖn sù thay ®æi nhiÖt ®é lín nhÊt trong c¸c thêi kú lÞch sö v ® îc xem
l mét sù kiÖn to n cÇu.
TÊt nhiªn, cã nh÷ng ®ît biÕn ®æi khÝ hËu kh¸c ë quy m« nhá h¬n, liªn quan tíi
c¶ gi¸ng thñy lÉn nhiÖt ®é. VÝ dô, h·y xÐt h×nh 16.5, h×nh n y diÔn t¶ ®iÒu kiÖn Èm
cña vïng bê Virginia v B¾c Carolina tõ n¨m 1200 tr íc C«ng nguyªn ®Õn nay. Næi
lªn mét lo¹t nh÷ng ®ît dao ®éng so víi ®iÒu kiÖn trung b×nh, mét sè ®ît kÐo d i
h ng thËp kû. §Æc biÖt lý thó ph¶i l u ý r»ng ba n¨m kh« h¹n nhÊt cña to n bé
thêi kú 800 n¨m trïng khíp víi sù kiÖn biÕn mÊt quÇn x· Roanoke v o ®©u ®ã sau
th¸ng 8 n¨m 1587. T ¬ng tù, ®ît kh« h¹n 1606–1612 ®· mang l¹i mét thêi kú 7
n¨m kh« nhÊt kû lôc, trïng khíp vÒ thêi gian diÔn ra víi sù h×nh th nh cña quÇn
x· Jamestown v o n¨m 1607. §éc gi¶ Mü sÏ nhí l¹i r»ng quÇn x· Jamestown ®· bÞ
tæn thÊt sinh m¹ng to lín (60% chÕt trong n¨m ®Çu) v gÇn nh bÞ tiªu biÕn, chñ
yÕu v× lý do thiÕu dinh d ìng. Nh÷ng gi¶i thÝch chÝnh thèng vÒ c¸c th¶m häa n y
®Ò cËp tíi kÕ ho¹ch hãa yÕu, qu¶n lý kÐm, c¸c quan hÖ xÊu víi nh÷ng céng ®ång
b¶n ®Þa v c¸c nh©n tè x· héi t ¬ng tù. Trong ®iÒu kiÖn kh« h¹n cùc ®oan, chóng ta
cÇn nghÜ r»ng c¸c nh©n tè m«i tr êng Ýt ra còng quan träng nh vËy.
http://www.ebook.edu.vn
578
- H×nh 16.5. Chuçi thêi gian d i biÓu diÔn ®iÒu kiÖn Èm th¸ng 7
cña vïng Tidewater, Virgina v B¾c Carolina
ThÕ kû cuèi cïng
Trong thêi gian gi÷a thÕ kû cuèi cïng, mét m¹ng l íi ph¸t triÓn c¸c tr¹m khÝ
t îng ®· ® îc x©y dùng trªn to n thÕ giíi. MÆc dï cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ tËp d÷
liÖu, nh thay ®æi vÞ trÝ c¸c thiÕt bÞ khÝ t îng, song vèn d÷ liÖu cung cÊp nh÷ng íc
l îng ban ®Çu vÒ nh÷ng t×nh huèng nhiÖt ®é v l îng m a. Nh ® îc m« t¶ trong
chuyªn môc “16-1: Tiªu ®iÓm M«i tr êng: C¸c ®ît nãng lÞch sö trong nh÷ng n¨m
1980-2000”, ®· tõng cã hai thêi kú nãng lªn chung trong thÕ kû xen gi÷a hai giai
®o¹n kÐo d i hai thËp niªn kh«ng cã xu thÕ râ r ng.
Cã mét c©u hái rÊt quan träng vÒ c¸c nhiÖt ®é ®ang t¨ng lªn cña v i thËp kû
cuèi. Nh chóng ta ®· thÊy, nh÷ng biÕn ®æi vÒ khÝ hËu to n cÇu diÔn ra trªn rÊt
nhiÒu quy m« thêi gian, mçi biÕn ®æi cã biªn ®é dao ®éng riªng cña nã. Tõ ®ã chóng
ta ph¶i hái: ph¶i ch¨ng sù t¨ng nhiÖt ®é hiÖn nay chØ l mét phÇn cña sù biÕn thiªn
tù nhiªn cña khÝ hËu, hoÆc liÖu nã cã ph¶i l dÊu hiÖu b¾t ®Çu cña qu¸ tr×nh nãng
lªn nh©n t¹o do ph¸t th¶i “c¸c chÊt khÝ nh kÝnh” v o khÝ quyÓn hay kh«ng. HiÖn
t¹i, ch a thÓ kÕt luËn thÕ n y hay thÕ kia mét c¸ch ch¾c ch¾n. Song phÇn lín c¸c
nh khoa häc khÝ t îng cho r»ng sù nãng lªn n y cã thÓ chñ yÕu l do hÖ qu¶ t¨ng
c¸c khÝ nh kÝnh, cßn nh÷ng ng êi kh¸c th× ®· bÞ thuyÕt phôc ho n to n.
C¸c dao ®éng quy m« thiªn niªn kû
http://www.ebook.edu.vn 579
- C¸c môc tr íc chñ yÕu ® a ra mét c¸i nh×n lÇn l ît, theo dâi khÝ hËu theo thêi
gian. Mét c¸ch nh×n nhËn khÝ hËu kh¸c, ®ã l tËp trung v o nh÷ng quy m« biÕn
thiªn thêi gian riªng biÖt, kh«ng tÝnh ®Õn tr¹ng th¸i cña hÖ thèng (Êm ng îc víi
l¹nh, v.v..). Khi vÊn ®Ò n y ® îc gi¶i quyÕt, nh÷ng dao ®éng æn ®Þnh sÏ xuÊt hiÖn
t¹i mäi kho¶ng thêi gian xem xÐt, ng îc thêi gian vÒ tr íc 500000 n¨m. C¸c dao
®éng ® îc gäi l quy m« thiªn nªn kû, bëi v× chóng xuÊt hiÖn t¹i c¸c kho¶ng thêi
gian kho¶ng 6000, 2600, 1800 v 1450 n¨m. Trong thêi gian kú b¨ng h gÇn ®©y
nhÊt, c¸c dao ®éng ho n to n t ¬ng tù víi nhau; mçi dao ®éng b¾t ®Çu b»ng mét
thêi kú t¨ng nhanh nhiÖt ®é, cÇn mét v i thËp niªn ®Õn mét sè thÕ kû ®Ó ph¸t triÓn.
C¸c nhiÖt ®é kh«ng khÝ trªn Greenland t¨ng lªn 5–8oC, cßn c¸c nhiÖt ®é n íc mÆt
biÓn B¾c §¹i T©y D ¬ng t¨ng lªn 3oC. C¸c nhiÖt ®é duy tr× cao trong 1000 ®Õn 2000
n¨m, sau ®ã chóng h¹ xuèng nhanh tíi nh÷ng gi¸ trÞ thÊp ban ®Çu. Nh vËy,
nh÷ng dao ®éng n y gièng h¬n víi c¸c sãng h×nh vu«ng, víi khÝ hËu chuyÓn ®æi
gi÷a hai tr¹ng th¸i, h¬n l nh÷ng chu tr×nh trßn.
Nh÷ng dao ®éng ®é d i t ¬ng tù ®· x¶y ra trong c¸c thêi kú b¨ng h kh¸c còng
nh trong c¸c thêi kú gian b¨ng v chuyÓn tiÕp gi÷a b¨ng h v gian b¨ng. RÊt l¹,
chóng lín nhÊt trong nh÷ng thêi kú chuyÓn tiÕp tõ gian b¨ng sang b¨ng h , nhiÖt
®é mÆt n íc biÓn biÕn thiªn víi biªn ®é 4 ®Õn 5oC. Trong nh÷ng thêi kú gian b¨ng,
c¸c dao ®éng còng æn ®Þnh nh vËy, nh ng nhá h¬n rÊt nhiÒu, nhiÖt ®é mÆt n íc
biÓn cña B¾c §¹i T©y D ¬ng Êm lªn v l¹nh ®i kho¶ng 0,5oC ®Õn 1oC. Chóng xuÊt
hiÖn trong suèt thêi kú Holoxen v biÓu hiÖn gÇn ®©y nhÊt d íi d¹ng ®ît l¹nh ®i
cña Thêi kú B¨ng nhá.
Dao ®éng quy m« thiªn niªn kû rÊt quan träng, v× chóng l m cho hÖ thèng Tr¸i
§Êt - khÝ quyÓn cã mét xu h íng nh¶y ng îc l¹i hoÆc tiÕn lªn gi÷a c¸c tr¹ng th¸i
Êm v l¹nh, kh«ng phô thuéc v o khÝ hËu h¹n d i ®ang diÔn ra thÕ n o. V× vËy, cø
nh thÓ hÖ thèng tù nã bÊt ngê s¾p xÕp l¹i v chuyÓn nhanh sang mét kiÓu kh¸c,
chø kh«ng ph¶i l biÕn ®æi tÞnh tiÕn ®Òu ®Æn cã thÓ diÔn ra sau nh÷ng thay ®æi cña
mét ®iÒu kiÖn biªn n o ®ã. Kh«ng ai biÕt ® îc t¹i sao l¹i nh thÕ, mÆc dï quan
®iÓm ® îc thõa nhËn réng cho r»ng ®ã l do c¸c qu¸ tr×nh néi t¹i cña hÖ thèng, rÊt
cã thÓ liªn quan tíi nh÷ng qu¸ tr×nh ph¶n håi qua l¹i gi÷a khÝ quyÓn v ®¹i d ¬ng.
Mét c¸ch nh×n kh¸c quy kÕt cho mét c¸i g× ®ã tõ bªn ngo i, nã bËt v t¾t hÖ thèng
víi nh÷ng kho¶ng thêi gian nhiÒu hoÆc Ýt, víi c¸c hiÖu øng ® îc “khuÕch ®¹i” trong
c¸c thêi kú chuyÓn tiÕp v b¨ng h . BÊt chÊp nguyªn nh©n l g× ®i n÷a, th× kÝch
th íc v tèc ®é cña sù biÕn thiªn l mét vÊn ®Ò cÇn quan t©m. NÕu nh h nh tinh
thùc sù cã h nh vi l ìng cùc, th× sù chuyÓn ®æi tõ tr¹ng th¸i Êm hiÖn t¹i sang tr¹ng
th¸i kh¸c sÏ cã nh÷ng ¶nh h ëng tíi nhiÒu hÖ thèng x· héi.
Tr íc khi kÕt thóc môc n y, chóng ta cÇn nhÊn m¹nh mét lÇn n÷a r»ng nh÷ng
biÕn ®æi khÝ hËu kh«ng giíi h¹n ë c¸c gi¸ trÞ trung b×nh; cßn cã thÓ cã nh÷ng thay
®æi vÒ tÇn suÊt cña nh÷ng sù kiÖn hiÕm. VÝ dô, c¸c m« h×nh m¸y tÝnh m¸ch b¶o
r»ng nhiÒu vïng cã thÓ tr¶i qua mét giai ®o¹n t¨ng tÇn suÊt xuÊt hiÖn m a lín v
kh« h¹n nÆng kÕt hîp víi t¨ng nhiÖt ®é. Mét nghiªn cøu míi ®©y ®· cho thÊy r»ng
mét sù t¨ng nh thÕ ®· x¶y ra trªn B¾c Mü trong thÕ kû tr íc. Tû phÇn gi¸ng thñy
http://www.ebook.edu.vn
580
- n¨m do nh÷ng sù kiÖn m a lín ®· t¨ng lªn mét c¸ch ®¸ng kÓ trªn hÇu kh¾p n íc
Mü cïng víi t¨ng nhiÖt ®é. Nh÷ng sù kiÖn cùc ®oan hiÖn nay chiÕm kho¶ng 12%
l îng gi¸ng thñy n¨m, trong khi v o n¨m 1910 chóng chiÕm kho¶ng 9%.
Nh÷ng nh©n tè tham gia v o biÕn ®æi khÝ hËu
Nh chóng ta ®· thÊy, khÝ hËu Tr¸i §Êt ®· tr¶i qua nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ
víi c êng ®é v quy m« thêi gian kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh tån t¹i cña nã. DÜ
nhiªn, c©u hái lín ®Æt ra l t¹i sao? Mét sè nguyªn nh©n kh¶ dÜ dÔ d ng nªu ra ë
®©y. §ã l nh÷ng biÕn thiªn vÒ c êng ®é bøc x¹ cña MÆt Trêi, nh÷ng thay ®æi trong
quü ®¹o cña Tr¸i §Êt, nh÷ng thay ®æi cña bÒ mÆt ®Êt v nh÷ng kh¸c biÖt th nh
phÇn c¸c chÊt khÝ v son khÝ cña khÝ quyÓn. Mçi nguyªn nh©n t¸c ®éng víi quy m«
thêi gian kh¸c nhau, nh chóng ta sÏ thÊy sau ®©y.
Trong khi xem xÐt danh s¸ch c¸c nh©n tè ¶nh h ëng tíi biÕn ®æi khÝ hËu, ®iÒu
quan träng l ph¶i hiÓu r»ng, nhiÒu nh©n tè trong sè ®ã kh«ng thÓ vËn h nh mét
c¸ch ®éc lËp. Cã nghÜa l , thø nhÊt, chóng ho¹t ®éng ®ång thêi. V× vËy, trong khi
mét t¸c nh©n cã thÓ l ®ang dÉn tíi nãng lªn, t¸c nh©n kh¸c cã thÓ t¸c ®éng ng îc
l¹i hoÆc gãp phÇn l m gia t¨ng sù nãng lªn ®ã. Thø hai, c¸c t¸c nh©n l m thay ®æi
cã thÓ t ¬ng t¸c víi nhau, nªn c¸c hiÖu øng kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn céng dån. VÝ dô,
t¸c ®éng cña son khÝ trong ®èi l u quyÓn do con ng êi sinh ra cã thÓ kh¸c nhau tïy
thuéc v o chç chóng cã céng thªm víi mét luång son khÝ nói löa ë b×nh l u quyÓn
hay kh«ng. C¸c vÊn ®Ò nh÷ng t¸c nh©n ®ång thêi v t ¬ng t¸c sÏ trë nªn ®Æc biÖt râ
trong khi b n luËn vÒ nh÷ng thay ®æi c¸c ®Æc tr ng quü ®¹o Tr¸i §Êt.
Trong to n thÕ kû 20, c¸c nhiÖt ®é
bÒ mÆt to n cÇu ®· t¨ng víi tèc ®é
0,6oC/thÕ kû, nh ng trong quý t cña thÕ
kû tèc ®é t¨ng lín h¬n nhiÒu, kho¶ng
16-1 Tiªu ®iÓm m«i tr êng: C¸c ®ît
2,0oC/thÕ kû.
nãng lÞch sö trong nh÷ng n¨m 1980-2000
ThËp kû cuèi cïng cña thÕ kû 20 v
3 n¨m ®Çu cña thÕ kû 21 ®· Êm lªn ®¸ng
Ch¾c ch¾n r»ng nhiÖt ®é to n cÇu ®· kÓ. Tõng n¨m trong 13 n¨m gi÷a 1990 v
t¨ng lªn trong thÕ kû 20 nh h×nh 1 biÓu 2002 n»m trong sè 18 n¨m nãng nhÊt kÓ
diÔn. C¸c gi¸ trÞ trªn trôc tung chØ hiÖu tõ khi cã sè liÖu ghi nhËn, v tÊt c¶ 9
gi÷a nhiÖt ®é mét n¨m cô thÓ v “trung trong sè 10 n¨m nãng nhÊt kû lôc ®· x¶y
b×nh khÝ hËu” cña giai ®o¹n 1880-2001. ra trong kho¶ng thêi gian n y. C¸c n¨m
Mçi n¨m tõ n¨m 1880 ®Õn gi÷a nh÷ng 1998, 2002 v 2001 l ba n¨m nãng nhÊt
n¨m 1920 cã c¸c nhiÖt ®é d íi-chuÈn, kû lôc. Sù nãng lªn chung cña thêi kú n y
nh ng nhiÖt ®é b¾t ®Çu t¨ng lªn tõ ®· cã thÓ thËm chÝ cßn m¹nh h¬n nÕu
kho¶ng n¨m 1990. TiÕp theo, trong c¸c kh«ng x¶y ra vô phun nói löa Pinatubo ë
n¨m cuèi thËp niªn 1930, ®a sè c¸c n¨m Philipine n¨m 1991. C¸c son khÝ trong
cã nhiÖt ®é trªn-chuÈn, víi sù nãng lªn râ b×nh l u quyÓn tõ vô nói löa ®· l m gi¶m
rÖt xuÊt hiÖn tõ cuèi nh÷ng n¨m 1970.
http://www.ebook.edu.vn 581
- H×nh 1. C¸c nhiÖt ®é kh«ng khÝ trung b×nh to n cÇu tõ 1890 ®Õn 2002
cña to n bé bÒ mÆt Tr¸i §Êt (a), trªn ®¹i d ¬ng (b) v trªn lôc ®Þa (c)
l îng bøc x¹ MÆt Trêi ®¹t tíi bÒ mÆt B¾c so víi d÷ liÖu nhiÖt ®é t¸ch riªng ®· m¸ch
b¸n cÇu trong c¸c n¨m 1992 v 1993, t¹o b¶o. Mét sè nghiªn cøu c«ng bè míi ®©y
th nh hai n¨m l¹nh nhÊt cña thËp kû ®· xem xÐt c¸c xu thÕ cña c¶ nhiÖt ®é v
(mÆc dï vÉn Êm h¬n so víi trung b×nh d i nhiÖt ®é biÓu kiÕn (dùa trªn kÕt hîp gi÷a
h¹n). V mÆc dï chóng ta kh«ng cã nhiÖt ®é v ®é Èm nh ®· m« t¶ ë ch ¬ng
nh÷ng ghi chÐp tin cËy ®èi víi c¸c n¨m 3) t¹i Mü trong c¸c n¨m 1949-1995.
tr íc 1880, mét ph©n tÝch sö dông c¸c kü Nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn r»ng, ph¹m vi
thuËt ®· ® îc m« t¶ võa råi cho biÕt r»ng ¶nh h ëng cña c¸c nhiÖt ®é biÓu kiÕn cùc
5 n¨m cña thËp kû 90 cã lÏ l nh÷ng n¨m ®oan ®· t¨ng lªn mét c¸ch kÞch tÝnh h¬n
nãng nhÊt ®èi víi B¾c Mü trong 6 thÕ kû so víi ph¹m vi ¶nh h ëng cña c¸c nhiÖt
gÇn ®©y! RÊt thó vÞ, mÆc dï nhiÖt ®é ®Êt ®é cùc ®oan ®øng t¸ch riªng. §Ó l m cho
liÒn v ®¹i d ¬ng ®Òu t¨ng m¹nh v o vÊn ®Ò tåi tÖ h¬n, l îng t¨ng nhiÖt ®é
nh÷ng n¨m 90, chóng kh«ng ho n to n biÓu kiÕn ban ®ªm lín h¬n l îng t¨ng
®ång bé víi nhau. nhiÖt ®é biÓu kiÕn ban ng y, cã nghÜa l
c¸c nhiÖt ®é biÓu kiÕn cao, thay v× gi¶m
Søc kháe con ng êi bÞ ®e däa do t¨ng
xuèng v o lóc ho ng h«n, l¹i duy tr× v o
nhiÖt ®é cã thÓ trë nªn nghiªm träng h¬n
http://www.ebook.edu.vn
582
- c¸o ®¸nh gi¸ thø ba cña m×nh, ®· tæng
ban ®ªm. §iÒu n y quan träng, v× c¸c
quan nh÷ng hiÓu biÕt hiÖn nay vÒ nãng
chuyªn gia cho r»ng nguy c¬ lín nhÊt ®èi
lªn to n cÇu. Nhãm nh khoa häc uy tÝn
víi søc kháe kh«ng ph¶i tõ nh÷ng nhiÖt
n y d íi sù ®ì ®Çu cña Tæ chøc KhÝ
®é ban ng y rÊt cao, m tõ sù kÐo d i cña
t îng ThÕ giíi v Ch ¬ng tr×nh M«i
c¸c nhiÖt ®é biÓu kiÕn cao trong mét sè
tr êng cña Liªn hîp quèc ®· kh¼ng ®Þnh
ng y kh«ng cã nh÷ng ®ªm l¹nh xen gi÷a.
r»ng “nãng lªn trong 100 n¨m qua rÊt cã
KÕt qu¶ nghiªn cøu thËm chÝ cßn ®¸ng
thÓ l kh«ng chØ do sù biÕn thiªn néi
chó ý h¬n khi ng êi ta tÝnh tíi chuyÖn
t¹i...”. Hä cßn cho biÕt thªm r»ng, “phÇn
r»ng d÷ liÖu tõ nh÷ng n¨m nãng kû lôc
lín sù nãng lªn ®· thÊy trong 50 n¨m qua
1997 ®Õn 1999 ®· kh«ng ® îc gép v o.
cã lÏ l do t¨ng nång ®é c¸c chÊt khÝ nh
C©u hái lín liªn quan ®Õn nãng lªn,
kÝnh”. Th¸ng 6 n¨m 2002, C¬ quan B¶o
®ã l , nãng lªn do hËu qu¶ c¸c ho¹t ®éng
vÖ M«i tr êng cña Mü ®· kÕt luËn thªm
con ng êi hay ®ã l sù biÕn thiªn tù
r»ng nãng lªn trong c¸c thËp kû cuèi “chñ
nhiªn. Trong khi ch a biÕt ch¾c c©u tr¶
yÕu l do c¸c ho¹t ®éng cña con ng êi...”.
lêi, mçi n¨m nãng míi l¹i cñng cè thªm
B¸o c¸o ®· bæ sung thªm r»ng thËm chÝ
cho c¸c dù b¸o cña c¸c m« h×nh ho n l u
nÕu nh ph¸t th¶i nh kÝnh sÏ gi¶m ®i
chung cña mét khÝ quyÓn Êm thÝch øng
trong nh÷ng n¨m tíi, th× ¶nh h ëng cña
víi nång ®é c¸c chÊt khÝ nh kÝnh gia
sù t¨ng trong khÝ quyÓn ë mÊy thËp kû
t¨ng. N¨m 2001, C¬ quan Liªn chÝnh phñ
võa qua vÉn kh«ng sím ®¶o ng îc ® îc.
vÒ BiÕn ®æi KhÝ hËu (IPCC) c«ng bè b¸o
BiÕn thiªn cña n¨ng l îng MÆt Trêi
Nh chóng ta ®· rót ra tr íc ®©y, khÝ hËu Tr¸i §Êt rÊt nh¹y c¶m víi ®Çu ra
cña MÆt Trêi. NÕu xem l îng n¨ng l îng do MÆt Trêi ph¸t ra kh«ng thùc sù l
kh«ng ®æi, c¬ chÕ n y cña biÕn ®æi khÝ hËu cã tÝnh lý thuyÕt quan träng. VÝ dô, c¸c
biÕn thiªn n o ®ã vÒ n¨ng l îng MÆt Trêi, cì 0,1 ®Õn 0,2 % cã lÏ l do sù xuÊt hiÖn
c¸c vÕt ®en MÆt Trêi. Nh ®· ®Ò cËp ë ch ¬ng 2, c¸c vÕt ®en MÆt Trêi l nh÷ng
vïng t ¬ng ®èi l¹nh cña quyÓn s¸ng, cã kÝch th íc cì ® êng kÝnh Tr¸i §Êt. Sè vÕt
®en MÆt Trêi t¨ng hoÆc gi¶m theo mét v i quy m« thêi gian, bao gåm chu tr×nh râ
nhÊt 10,7 n¨m. (Th«ng th êng, chóng ta gäi ®ã l chu tr×nh 11 n¨m).
C¸c quan tr¾c vÖ tinh cho thÊy r»ng nÕu quan s¸t trong mét sè tuÇn, bøc x¹
MÆt Trêi gi¶m khi sè vÕt ®en MÆt Trêi t¨ng. §iÒu n y phï hîp víi c¸c vÕt ®en MÆt
Trêi l¹nh – khi phÇn nhiÒu MÆt Trêi ® îc bao phñ bëi nh÷ng vïng l¹nh, bøc x¹
MÆt Trêi ph¸t ra Ýt. Nh ng ë c¸c quy m« thêi gian d i h¬n, nh cì mét chu tr×nh 11
n¨m ®Çy ®ñ, th× sè vÕt ®en t¨ng l¹i t ¬ng quan víi bøc x¹ lín h¬n. Râ r ng, t¹i c¸c
quy m« thêi gian d i n y, ph¶i cã nh÷ng thay ®æi ë MÆt Trêi ®Î bï l¹i diÖn tÝch
t¨ng lªn cña c¸c vÕt ®en. (Gi¶i thÝch tháa ®¸ng nhÊt l t¨ng c¸c vïng s¸ng xung
quanh). Sù kÕt nèi gi÷a ho¹t ®éng vÕt ®en v n¨ng l îng MÆt Trêi ®· dÉn tíi mét
kÕt luËn quan träng r»ng hiÖn t îng n y cã thÓ l nguyªn nh©n cña mét sè biÕn ®æi
khÝ hËu ®· diÔn ra trªn Tr¸i §Êt. VÝ dô, nh÷ng ®ît kh« h¹n t¹i b×nh nguyªn Great
Plains cña n íc Mü thÓ hiÖn mét xu thÕ lÆp l¹i sau mét kho¶ng thêi gian gÇn t ¬ng
øng víi mét chu tr×nh kÐp vÕt ®en MÆt Trêi, cßn nghiªn cøu tr íc ®©y ®· chØ ra
nh÷ng chu tr×nh tuÇn ho n t ¬ng tù vÒ l u l îng s«ng Nile. Ngo i ra, c¸c nhiÖt ®é
kh«ng khÝ trªn phÇn ®«ng cña B¾c Mü t¨ng v gi¶m kho¶ng 0,2 oC mét c¸ch ®ång
http://www.ebook.edu.vn 583
- bé râ nÐt víi chu tr×nh 11 n¨m. Mét sè b»ng chøng ñng hé cho sù liªn quan gi÷a khÝ
hËu v ho¹t ®éng MÆt Trêi cßn thÓ hiÖn qua mét thùc tÕ l giai ®o¹n cùc tiÓu ho¹t
®éng vÕt ®en MÆt Trêi gi÷a c¸c n¨m tõ 1645 ®Õn 1715 (Maunder Minimum), trïng
khíp víi mét trong nh÷ng thêi kú l¹nh nhÊt cña Thêi kú B¨ng nhá (xem chuyªn
môc 2-3: Nh÷ng nguyªn lý vËt lý: MÆt Trêi). Tuy nhiªn, ®· tõng cã nh÷ng giai ®o¹n
trong ®ã c¸c biÕn thiªn vÒ ho¹t ®éng vÕt ®en kh«ng trïng khíp víi c¸c ®ît biÕn ®æi
khÝ hËu, v c¸c gi¶i thÝch kh¸c ®· ® a ra nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu 22 n¨m biÓu kiÕn.
Mét b»ng ®¸ng ngê ®èi víi mèi liªn hÖ MÆt Trêi - khÝ hËu ®· trë nªn m¹nh h¬n
v o cuèi nh÷ng n¨m 1980, khi mét v i nh khoa häc nhËn thÊy r»ng mèi quan hÖ
gi÷a c¸c ®iÒu kiÖn cña ®èi l u quyÓn v ho¹t ®éng vÕt ®en MÆt Trêi m¹nh h¬n khi
tÝnh tíi h íng giã trong ®èi l u quyÓn trªn c¸c vïng nhiÖt ®íi. C¸c tr êng giã n y
cã xu thÕ ®æi h íng ng îc l¹i víi c¸c chu tr×nh xÊp xØ hai n¨m theo mét kiÓu m
ng êi ta gäi l dao ®éng tùa hai n¨m (quasi-biennial oscilation – QBO). Ch¼ng
h¹n, khi QBO ë trong kiÓu tõ t©y sang ®«ng, th× sÏ cã mét quan hÖ gi÷a sè vÕt ®en
MÆt Trêi v ®iÒu kiÖn mïa ®«ng trªn phÇn phÝa b¾c cña Cana®a. ¸p suÊt bÒ mÆt
t¨ng lªn v gi¶m ®i theo sè vÕt ®en MÆt Trêi v ® êng ®i trung b×nh cña d«ng dÞch
chuyÓn lªn phÝa b¾c hoÆc xuèng phÝa nam. Tuy nhiªn, khi QBO ë trong pha ®«ng
sang t©y cña nã, th× kh«ng thÊy râ mèi quan hÖ nh vËy. MÆc dï nh÷ng mèi liªn hÖ
nh vËy rÊt hÊp dÉn v rÊt m¹nh vÒ thèng kª, song ch a cã mét c¬ chÕ nh©n qu¶
n o gi¶i thÝch ® îc chóng.
Trªn mét quy m« thêi gian ho n to n kh¸c, ng êi ta biÕt r»ng suÊt bøc x¹ tõ
MÆt Trêi ®· t¨ng lªn kho¶ng 1/3 kÓ tõ khi h×nh th nh hÖ thèng MÆt Trêi. §iÒu n y
g©y nªn mét nghÞch lý thó vÞ, bëi v×, nh ta ®· thÊy tr íc ®©y trong ch ¬ng n y,
Tr¸i §Êt ® îc biÕt l ®· tõng nãng h¬n so víi ng y nay trong suèt phÇn lín lÞch sö
cña nã. Mèi liªn quan kh¸c th êng n y gi÷a mét MÆt Trêi Ýt ph¸t x¹ v mét Tr¸i
§Êt nãng h¬n ® îc gäi l “nghÞch lý MÆt Trêi yÕu ít giai ®o¹n sím”. Cã hai c¸ch
gi¶i thÝch rÊt kh¸c nhau vÒ nghÞch lý n y ®ang rÊt thÞnh h nh. Mét nh¾c tíi hiÖu
øng nh kÝnh cña khèi khÝ CO2, khÝ quyÓn tr íc ®©y cã ¸p suÊt riªng phÇn CO2 tíi
10 lÇn lín h¬n ¸p suÊt bÒ mÆt tæng céng ng y nay. C¸c ph©n tö h÷u c¬ rÊt khã cã
thÓ sinh ra trong mét khÝ quyÓn nh vËy; nh vËy, ý t ëng n y l m cho sù xuÊt
hiÖn sù sèng khã m hiÓu ® îc. H¬n n÷a, cã b»ng chøng ®Þa chÊt nãi r»ng c¸c møc
CO2 nh thÕ kh«ng bao giê ®¹t ® îc. Do ®ã, mét quan ®iÓm kh¸c còng kh«ng kÐm
phÇn phæ biÕn, ng êi ta nh¾c tíi c¸c møc am«niac cao ®· t¹o nªn mét nh kÝnh
tr íc ®©y. V× ngê r»ng am«niac bÞ bøc x¹ cùc tÝm ph¸ hñy, quan ®iÓm n y ®· bÞ coi
l mét gi¶i thÝch ®¸ng nghi. Tuy nhiªn, v o n¨m 1997, ng êi ta ®· chøng minh
r»ng khiªn che ch¾n trªn cao bëi c¸c chÊt khÝ kh¸c cã thÓ ®· cho phÐp am«niac tÝch
lòy t¹i c¸c mùc thÊp. BÊt chÊp gi¶ thuyÕt n o (hay c¶ hai) l ®óng, ®iÒu thó vÞ l
mèi liªn hÖ MÆt Trêi - khÝ hËu vËn h nh tõ th¸i cùc ngê vùc liÖu (c¸c vÕt ®en) cã
mét hiÖu øng n o ®ã hay kh«ng ®Õn ph©n v©n v× sao hiÖu øng tr íc ®©y l¹i yÕu nh
vËy (MÆt Trêi yÕu giai ®o¹n sím).
Nh÷ng thay ®æi cña quü ®¹o Tr¸i §Êt
Trong ch ¬ng 2 chóng ta ®· thÊy r»ng c¸c mïa xuÊt hiÖn chñ yÕu do ®é
nghiªng trôc xoay cña Tr¸i §Êt so víi MÆt Trêi. NÕu ta t ëng t îng mét mÆt ph¼ng
http://www.ebook.edu.vn
584
- trªn ®ã Tr¸i §Êt quay xung quanh MÆt Trêi, ta cã thÓ thÊy r»ng trôc xoay ®Þnh
h íng lÖch 23,5o so víi ® êng vu«ng gãc tíi mÆt ph¼ng (tøc l , nã cã mét ®é nghiªng
23,5o). H íng cña trôc xoay kh«ng ®æi trong suèt n¨m, cho nªn dï Tr¸i §Êt n»m ë
®©u so víi MÆt Trêi, th× trôc cña nã vÉn h íng tíi sao B¾c §Èu. Trong 6 th¸ng tiÕp
sau ®iÓm Xu©n ph©n, B¾c b¸n cÇu nghiªng vÒ phÝa MÆt Trêi, trong thêi gian cßn l¹i
cña n¨m, Nam b¸n cÇu cã kho¶ng lé lín h¬n tíi MÆt Trêi. §©y l nh©n tè chÝnh g©y
nªn c¸c mïa. Râ r ng, nÕu nh trôc xoay nghiªng h¬n 23,5o, hiÖu øng n y sÏ m¹nh
h¬n v dÉn ®Õn mét tÝnh mïa lín h¬n. T ¬ng tù, hiÖu øng sÏ biÕn mÊt nÕu nh trôc
ho n to n vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng quü ®¹o.
Chóng ta cßn thÊy r»ng, quü ®¹o Tr¸i §Êt l ® êng ellip, kh«ng ph i l ® êng
trßn, nªn v o kho¶ng ng y 4/1 Tr¸i §Êt kho¶ng 3% gÇn víi MÆt Trêi h¬n so víi v o
ng y 4/7 (h×nh 2.10). Sù thay ®æi n y vÒ kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi l m cho
to n bé h nh tinh nhËn ® îc bøc x¹ MÆt Trêi t¹i ®Ønh khÝ quyÓn v o ®Çu th¸ng 1
(cËn ®iÓm) kho¶ng 7% nhiÒu h¬n so víi v o ®Çu th¸ng 7 (viÔn ®iÓm). DÔ thÊy r»ng,
®é lÖch t©m lín h¬n sÏ g©y nªn nh÷ng kh¸c biÖt lín h¬n vÒ bøc x¹ tíi t¹i ®Ønh cña
khÝ quyÓn trong mét n¨m.
Chõng n o chóng ta quan t©m tíi B¾c b¸n cÇu, kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt
Trêi l lín nhÊt trong thêi gian mïa hÌ v nhá nhÊt trong thêi gian mïa ®«ng, l m
cho c¸c mïa ®«ng Êm h¬n v c¸c mïa hÌ m¸t h¬n so víi ë Nam b¸n cÇu. Nh vËy,
kh«ng chØ ®é lÖch t©m quan träng ®èi víi tÝnh mïa, m c¸c thêi gian x¶y ra kho¶ng
c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi cùc tiÓu v cùc ®¹i so víi kú xu©n ph©n v kú thu ph©n
còng quan träng (nh sÏ ® îc gi¶i thÝch ngay sau ®©y).
Tãm l¹i, cã ba nh©n tè thiªn v¨n ¶nh h ëng tíi thêi gian v c êng ®é cña c¸c
mïa: ®é lÖch t©m cña quü ®¹o, ®é nghiªng cña trôc Tr¸i §Êt so víi ® êng vu«ng gãc
cña mÆt ph¼ng quü ®¹o v thêi gian diÔn ra cña viÔn ®iÓm v cËn ®iÓm so víi c¸c kú
nhËt ph©n. Nh ta thÊy trong thùc tÕ, tÊt c¶ ba nh©n tè n y thay ®æi chËm theo
thêi gian víi nhiÒu quy m« thêi gian kh¸c nhau.
§é lÖch t©m. §é lÖch t©m cña quü ®¹o Tr¸i §Êt biÕn thiªn mét c¸ch tuÇn
ho n theo mét sè quy m« thêi gian, víi mét chu tr×nh kho¶ng 100000 n¨m ®Æc biÖt
râ rÖt. MÆc dï kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi t¹i viÔn ®iÓm hiÖn nay v o kho¶ng
3% lín xa h¬n so víi kho¶ng c¸ch t¹i cËn ®iÓm, kho¶ng c¸ch t ¬ng ®èi biÕn thiªn
kho¶ng 1 ®Õn 11% trong kho¶ng 600000 n¨m gÇn ®©y. Trong kho¶ng 15000 n¨m
gÇn ®©y ®· cã mét sù gi¶m ®é lÖch t©m mét c¸ch æn ®Þnh v sÏ tiÕp diÔn kho¶ng
35000 n¨m n÷a.
§é nghiªng trôc. Gãc xiªn cña trôc Tr¸i §Êt, ®é nghiªng trôc, còng biÕn
thiªn tuÇn ho n, nh ng víi mét chu kú ¸p ®¶o b»ng kho¶ng 41000 n¨m, trong thêi
gian ®ã nã thay ®æi gi÷a 22,1o v 24,5o so víi ® êng vu«ng gãc. MÆc dï biªn ®é cña
®é nghiªng cã thÓ tá ra nhá, song nã cã thÓ t¹o ra nh÷ng kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ l îng
bøc x¹ trong mïa hÌ v mïa ®«ng. Cô thÓ, c¸c vïng vÜ ®é cao cã thÓ tr¶i nghiÖm
nh÷ng biÕn thiªn vÒ bøc x¹ tíi t¹i ®Ønh khÝ quyÓn kho¶ng 15 % do biÕn thiªn vÒ ®é
nghiªng. §Ønh ®iÓm gÇn ®©y nhÊt cña ®é lÖch x¶y ra kho¶ng 10000 n¨m tr íc. Nh
vËy, chóng ta ®ang ë trong kho¶ng gi÷a cña nöa chu tr×nh tõ ®é nghiªng cùc ®¹i
http://www.ebook.edu.vn 585
- sang ®é nghiªng cùc tiÓu.
TuÕ sai. MÆc dï kú h¹ chÝ ®èi víi B¾c b¸n cÇu hiÖn nay ®ang x¶y ra v o thêi
gian gÇn víi viÔn ®iÓm, nã thay ®æi theo thêi gian do trôc l¾c l theo mét chu kú
kho¶ng 27000 n¨m. Nãi kh¸c ®i, trôc xoay håi chuyÓn sao cho trong kho¶ng 13500
n¨m nã sÏ h íng ®Õn mét ng«i sao kh¸c, sao Chøc Nò (Vega), thay v× sao B¾c §Èu
(h×nh 16.6). Sù thay ®æi n y vÒ ®Þnh h íng cña trôc Tr¸i §Êt ® îc gäi l tuÕ sai
(tiÕn ®éng), nã trùc tiÕp l m thay ®æi thêi gian x¶y ra v c êng ®é cña c¸c mïa. KÕt
hîp víi nh÷ng thay ®æi vÒ ®Þnh h íng cña quü ®¹o Ho ng ®¹o, nã g©y nªn mét chu
tr×nh bøc x¹ 23000 n¨m. NÕu nh ®Þnh h íng cña trôc h íng vÒ sao Chøc N÷ nh
®ang diÔn ra ng y nay cïng víi thêi gian hiÖn nay cña viÔn ®iÓm v cËn ®iÓm, th×
kú ®«ng chÝ ®èi víi B¾c b¸n cÇu sÏ gÇn trïng khíp víi ng y viÔn ®iÓm. Sù t¨ng kÕt
qu¶ vÒ tÝnh mïa sÏ g©y nªn c¸c mïa hÌ nãng h¬n v c¸c mïa ®«ng l¹nh h¬n ë B¾c
b¸n cÇu. §ång thêi, Nam b¸n cÇu sÏ cã tÝnh mïa yÕu h¬n do kú h¹ chÝ cña nã sÏ x¶y
ra gÇn víi ng y viÔn ®iÓm.
H×nh 16.6. TuÕ sai
Còng cÇn l u ý r»ng, tÇm quan träng cña tuÕ sai tíi ¶nh h ëng bøc x¹ nhËn
® îc cßn phô thuéc v o ®é lín cña ®é lÖch t©m cña quü ®¹o. Nh÷ng gi¸ trÞ nhá cña
®é lÖch t©m (c¸c quü ®¹o gÇn trßn) l m gi¶m møc ®é quan träng cña tuÕ sai; ®é lÖch
t©m lín h¬n sÏ khuÕch ®¹i nã. Víi xu thÕ hiÖn h nh h íng vÒ phÝa c¸c ®é lÖch t©m
gi¶m, chóng ta cã thÓ kú väng hiÖu øng n y sÏ t ¬ng ®èi nhá trong thêi gian 50000
n¨m tíi hoÆc ®¹i lo¹i nh thÕ.
Ba chu tr×nh n y kÕt hîp l¹i ® îc gäi l c¸c chu tr×nh Milankovitch, ®Ó t«n
vinh nh thiªn v¨n häc ®Çu thÕ kû 20, ng êi ®· gi¶i thÝch vÒ ¶nh h ëng tiÒm n¨ng
cña nh÷ng chu tr×nh n y tíi khÝ hËu Tr¸i §Êt. HÇu hÕt c¸c nh khoa häc tin r»ng
c¸c chu tr×nh Milankovitch ®· cã mét vai trß quan träng trong kÐo d i v rót ng¾n
cña c¸c thêi kú b¨ng h trong §Ö tø do c¸i c¸ch chóng kÕt hîp cïng nhau t¸c ®éng
tíi tÝnh mïa. Nh÷ng kû nguyªn b¨ng h lín, nh c¸c kû nguyªn hiÖn t¹i ®ang
chiÕm lÜnh phÇn lín Greenland v Nam Cùc, rÊt cã thÓ l kÐo d i ra khi tÝnh mïa
yÕu. Víi tÝnh mïa yÕu, c¸c nhiÖt ®é mïa ®«ng Êm h¬n t¹o thuËn lîi cho tuyÕt r¬i
http://www.ebook.edu.vn
586
- nhiÒu h¬n trªn phÇn lín c¸c khiªn b¨ng l îng h¬i n íc cã nhiÒu h¬n. C¸c mïa hÌ
m¸t mÎ h¬n còng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn b¨ng h do tèc ®é tan b¨ng ë c¸c vïng
r×a cña khiªn b¨ng thÊp h¬n.
B»ng chøng quan s¸t quan träng vÒ vai trß cña c¸c chu tr×nh Milankovitch
® îc thÊy trong hå s¬ khÝ hËu cña Pleistoxen. NÕu sö dông bøc x¹ ë c¸c vÜ ®é trung
b×nh B¾c b¸n cÇu nh mét ®¹i l îng thay thÕ cho t¸c ®éng quü ®¹o, ta thÊy cã mét
sù trïng khíp kh¸ tèt gi÷a c¸c thêi gian b¨ng tiÕn v b¨ng tho¸i. Ngo i ra, khi ®é
biÕn ®éng trong hå s¬ khÝ hËu gi¶m sót tu©n theo mét sè quy m« thêi gian kh¸c
nhau, th× ba thêi kú Milankovitch chÝnh hîp nhÊt l¹i víi nhau ®Ó duy tr× phÇn lín
sù biÕn ®æi khÝ hËu. V× nh÷ng nguyªn nh©n n y v c¸c nguyªn nh©n kh¸c, sù biÕn
®æi cña c¸c tham sè quü ®¹o ® îc thõa nhËn réng r·i nh l c¬ chÕ ®iÒu khiÓn c¸c
chu tr×nh b¨ng h /gian b¨ng. ë møc ®é n o ®ã, c¸c giai ®o¹n b¨ng h tiÕn v b¨ng
h tho¸i chÞu ¶nh h ëng bëi c¸c chu tr×nh Milankovitch, v viÔn c¶nh ®èi víi chóng
ta l quay l¹i mét giai ®o¹n b¨ng h tiÕn kh¸c trong mét v i thiªn niªn kû s¾p tíi.
Nh ng häc thuyÕt cña Milankovitch kh«ng ph¶i kh«ng cã vÊn ®Ò, vÊn ®Ò chÝnh cña
nã l g× ®ã liªn quan ®Õn chu tr×nh ®é lÖch t©m. Chu tr×nh 100000 n¨m cã t¸c ®éng
yÕu nhÊt tíi l îng bøc x¹ ®¹t tíi h nh tinh, nh ng xuÊt hiÖn nh mét chu tr×nh
m¹nh nhÊt trong hå s¬ khÝ hËu. NÕu nh ®©y l nguyªn nh©n thùc sù, th× c¸c qu¸
tr×nh cßn ph¶i ® îc ® îc gi¶i thÝch ®Çy ®ñ ph¶i l m khuÕch ®¹i chu tr×nh bøc x¹
nhá t ¬ng ®èi. Mét vÊn ®Ò cã liªn quan liªn quan tíi nh÷ng gia t¨ng biªn ®é ®·
thÊy trong chu tr×nh khÝ hËu 100000 n¨m. NÕu nh c¸c chu tr×nh ®é lÖch t©m l
nguyªn nh©n, th× t¹i sao chóng ®ét ngét trë nªn quan träng h¬n ë kho¶ng 800000
n¨m tr íc? Cuèi cïng, cã mét c©u hái vÒ tuÕ sai, nã lÖch pha gi÷a B¾c b¸n cÇu v
Nam b¸n cÇu. C¸c hiÖu øng tuÕ sai n o ®· g©y nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn l¹nh ®i ë mét
b¸n cÇu th× ph¶i g©y nªn ¶nh h ëng ng îc l¹i ë b¸n cÇu kia. Tuy nhiªn, nh chóng
ta ®· thÊy, c¸c biÕn ®æi khÝ hËu ®· t ¬ng tù ë c¶ hai b¸n cÇu, chø kh«ng ph¶i l ®èi
ng îc víi nhau.
Nh÷ng thay ®æi vÒ h×nh d¹ng lôc ®Þa v c¸c ®Æc tr ng cña bÒ mÆt
NhiÒu nh khÝ hËu tin r»ng nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu diÔn ra trong c¸c thêi gian
d i nhÊt th× Ýt nhÊt còng ph¶i phÇn n o ph¶n håi l¹i ®Ó l m thay ®æi kÝch th íc v
vÞ trÝ c¸c lôc ®Þa trªn Tr¸i §Êt. Quan ®iÓm cò r»ng sù tr«i lôc ®Þa l mét biÕn t¸c
®éng chñ yÕu ®· kh«ng cßn ®øng v÷ng tr íc nh÷ng íc l îng ®Þnh l îng vÒ møc ®é
biÕn ®æi do c¸c m« pháng m¸y tÝnh thu ® îc. Sù tan vì cña lôc ®Þa Pangaea (siªu
lôc ®Þa tr íc ®©y) v sù di chuyÓn chËm cña c¸c lôc ®Þa kÕt qu¶ ch¾c ch¾n ®· ph¶i
g©y nªn nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu lín, thËm chÝ nÕu nh kh«ng lín nh ta ®· thÊy
trong hå s¬ ®Þa chÊt. DÜ nhiªn, ph¶i nh vËy, bëi v× tÊt c¶ nh÷ng nh©n tè n o ¶nh
h ëng tíi nhiÖt ®é v c¸c biÕn khÝ hËu kh¸c (nh vÜ ®é v tÝnh lôc ®Þa) tù chóng
còng ph¶i chÞu ¶nh h ëng m¹nh bëi sù di chuyÓn cña c¸c lôc ®Þa. MÆc dï rÊt kÞch
tÝnh, nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu do hËu qu¶ di dÞch c¸c lôc ®Þa sÏ cùc kú chËm. Gièng
nh c¸c thay ®æi vÒ vÞ trÝ, c¸c giai ®o¹n t¹o nói trªn lôc ®Þa ®· ch¾c ch¾n g©y nªn sù
biÕn ®æi khÝ hËu ®¸ng kÓ. VÝ dô, m« h×nh m¸y tÝnh m¸ch b¶o r»ng sù hiÖn diÖn cña
c¸c vïng nói lín (d·y Rocky, Himalaya, Andes) sÏ khuÕch ®¹i c¸c sãng Rossby
http://www.ebook.edu.vn 587
nguon tai.lieu . vn
