- Trang Chủ
- Địa Lý
- Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 15
Xem mẫu
- PhÇn 6 – khÝ hËu hiÖn t¹i, qu¸ khø
v t ¬ng lai
Ch ¬ng 15
KhÝ hËu tr¸i ®Êt
MÆc dï kh«ng ph¶i bao giê chóng ta còng biÕt tr íc kiÓu thêi tiÕt n o sÏ x¶y ra
ë n¬i cô thÓ v o mét ng y cô thÓ n o ®ã, nh ng chóng ta cã ý t ëng n o ®ã vÒ kiÓu
thêi tiÕt n o ® îc xem l b×nh th êng ®èi víi mét ®Þa ph ¬ng. VÝ dô, Florida ®iÓn
h×nh cã nh÷ng mïa hÌ nãng, Èm v nh÷ng mïa ®«ng «n hßa – mÆc dï nh÷ng ®ît
bét ph¸t l¹nh ®«i khi vÉn xuÊt hiÖn. Tuy nhiªn, cã nh÷ng lÇn khi nh÷ng sù kiÖn
thêi tiÕt thùc sù dÞ th êng x¶y ra t¹i ®Þa ph ¬ng cô thÓ n o ®ã, nh÷ng sù kiÖn ngo i
mäi dù ®o¸n cña chóng ta. Nh÷ng sù kiÖn ®ã cã thÓ cã d¹ng cña mét ®ît nãng hoÆc
l¹nh bÊt th êng, nh ng chóng còng cã thÓ xuÊt hiÖn nh nh÷ng sù kiÖn thêi tiÕt
cùc ®oan, kh«ng phæ biÕn ®èi víi mét vïng cô thÓ. Mét sù kiÖn nh vËy ®· x¶y ra ë
Salt Lake City, Utah v o ng y 11/8/1999, khi mét c¬n lèc xo¸y F2 tr n qua khu
trung t©m.
Nh÷ng c¬n lèc kh«ng ph¶i l l¹ Utah; chóng xuÊt hiÖn trung b×nh kho¶ng hai
lÇn mét n¨m, nh ng chóng gÇn nh lu«n lu«n ® îc ph©n lo¹i “yÕu”, F0 hoÆc F1.
TrËn lèc ë Salt Lake City l mét trËn lèc F2, ¶nh h ëng trªn qu·ng ® êng d i 3
km. Lèc n y mang theo giã trªn 180 km/h ®Õn khu trung t©m, l m ®æ c©y cèi, xe t¶i
v l m h trªn 120 tßa nh . Trung t©m Delta (trô së cña ®éi bãng chuyÒn Utah
Jazz) v Trung t©m Héi nghÞ Salt Palace thuéc sè nh÷ng c«ng tr×nh næi tiÕng bÞ
hñy ho¹i. David Gross, mét ng êi ®· ë trong s¶nh cña Trung t©m Héi nghÞ khi ®ã,
®· thuËt l¹i r»ng: “M¸i nh tung lªn v giã cuèn ph¨ng cöa ra v o. HiÖn t îng chØ
x¶y ra 15 hoÆc 20 gi©y, nh ng lóc ®ã c¶m gi¸c l©u h¬n thÕ nhiÒu”.
Mét ng êi ® n «ng ®· chÕt do nh÷ng m¶nh vì bay trong mét c¸i lÒu lín dïng
cho mét cuéc häp ngo i trêi cña c¸c th ¬ng gia. §©y l n¹n nh©n ®Çu tiªn do lèc
trong lÞch sö ë Utah. 100 ng êi kh¸c bÞ th ¬ng v 40 trong sè n y ph¶i nhËp viÖn.
TÊt nhiªn, khÝ hËu cña mét vïng bao gåm nhiÒu thø h¬n l chØ cã thêi tiÕt cùc
®oan; nã liªn quan tíi c¶ mét chuçi nh÷ng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt trong vïng. KhÝ hËu
liªn quan ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn d i h¹n, ng îc l¹i víi nh÷ng sù kiÖn thêi tiÕt h ng
ng y diÔn ra. Trong ch ¬ng n y chóng ta xÐt nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ph©n lo¹i
khÝ hËu v m« t¶ c¸c vïng khÝ hËu lín trªn Tr¸i §Êt.
§Þnh nghÜa khÝ hËu
http://www.ebook.edu.vn
538
- Chóng ta ®Þnh nghÜa khÝ hËu mét c¸ch h×nh thøc l nh÷ng tÝnh chÊt thèng kª
cña khÝ quyÓn. §iÒu n y phï hîp víi nhËn xÐt r»ng nh÷ng chi tiÕt cña mét sù kiÖn
riªng lÎ hay mét thêi kh¾c l kh«ng ® îc quan t©m – thay v o ®ã, khÝ hËu liªn
quan tíi diÔn biÕn d i h¹n, hay nh÷ng ®iÒu kiÖn nh mong ®îi (®iÓn h×nh). V× vËy,
vÝ dô, nhiÖt ®é trung b×nh l mét gi¸ trÞ khÝ hËu, v b»ng c¸ch so s¸nh c¸c nhiÖt ®é
trung b×nh ng êi ta cã thÓ cã ® îc th«ng tin vÒ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ khÝ hËu. Nh ng
khÝ hËu cßn h¬n l nh÷ng gi¸ trÞ trung b×nh. VÝ dô, hai n¬i cã thÓ cã l îng m a
trung b×nh h¹n d i t ¬ng tù. Nh ng nÕu mét n¬i ®iÓn h×nh cã c¶ c¸c gi¸ trÞ rÊt cao
v rÊt thÊp, cßn n¬i kia cã xu thÕ nhËn ® îc gÇn nh cïng mét tæng l îng m a v o
n¨m ít v n¨m kh«, ch¾c ch¾n chóng ta sÏ nãi hai n¬i n y cã khÝ hËu kh¸c nhau.
§é biÕn thiªn n¨m ®Õn n¨m l mét tÝnh chÊt thèng kª kh¸c v do ®ã nã l mét sè ®o
cña khÝ hËu.
Ngo i ®é biÕn thiªn, chóng ta cßn cã thÓ quan t©m tíi møc ®é m c¸c gi¸ trÞ cao
h¬n trung b×nh hoÆc thÊp h¬n trung b×nh cã xu thÕ sÏ x¶y ra theo hay l chóng
ph©n t¸n th nh c¸c nhãm ë c¸c n¨m tiÕp nhau. Ch¼ng h¹n, c¸c thêi kú kh« cã xu
thÕ xuÊt hiÖn tiÕp theo sau c¸c thêi kú Èm hay kh«ng? Hay c¸c pha cùc nãng v cùc
l¹nh cã ph¶i l mét hiÖn t îng phæ biÕn kh«ng? §ã l nh÷ng c©u hái vÒ mét tÝnh
chÊt thèng kª kh¸c, cô thÓ l sù t ¬ng quan gi÷a c¸c gi¸ trÞ ë c¸c n¨m liªn tiÕp
nhau. Mét lÇn n÷a, ®©y l mét phÇn cña khÝ hËu. VÊn ®Ò m chóng ta muèn nªu ra
ë ®©y l : khÝ hËu gåm tÊt c¶ c¸c tÝnh chÊt thèng kª. Víi nh÷ng môc tiªu cña chóng
ta, chØ xÐt c¸c gi¸ trÞ trung b×nh sÏ l ®óng, nh ng m« t¶ ®Çy ®ñ vÒ khÝ hËu cßn bao
gåm nhiÒu thø h¬n n÷a.
MÆc dï viÖc m« t¶ c¸c kiÓu khÝ hËu nhÊt ®Þnh cã thÓ cã vÎ nh l mét c«ng viÖc
®¬n gi¶n, song viÖc x¸c lËp ra nh÷ng tiªu chÝ ®Ó theo ®ã m m« t¶ kiÓu khÝ hËu th×
®ßi hái nç lùc lín. H·y c©n nh¾c xem b¹n sÏ l m g× nÕu nh b¹n ph¶i vÏ mét s¬ ®å
m theo ®ã bÒ mÆt cña Tr¸i §Êt sÏ ® îc chia th nh nh÷ng vïng khÝ hËu kh¸c biÖt,
mçi vïng cã nh÷ng tÝnh chÊt l m cho nã kh¸c víi c¸c vïng kh¸c. C«ng viÖc n y sÏ
®ßi hái b¹n ph¶i dùng nh÷ng ® êng biªn ph©n c¸ch mét vïng khÝ hËu víi nh÷ng
vïng kh¸c. Nh ng trong tù nhiªn, c¸c biªn nh vËy th êng hiÕm. Do ®ã, cã mét sù
kh¸c nhau ®¸ng kÓ vÒ nhiÖt ®é v l îng m a däc theo bê ®«ng cña B¾c Mü tõ
Florida ®Õn Maritime Provinces cña Canada, v b¹n ch¾c sÏ kh«ng muèn ®Æt Saint
Johns, Newfoundland v o cïng mét vïng khÝ hËu nh Tallahassee, Florida. Nh ng
chÝnh x¸c ë ®©u b¹n sÏ vÏ ra c¸c ® êng chia t¸ch c¸c kiÓu khÝ hËu kh¸c nhau? V
l m thÕ n o ®Ó b¹n quyÕt ®Þnh cã bao nhiªu kiÓu khÝ hËu? NÕu nh qu¸ nhiÒu sÏ
l m cho hÖ thèng qu¸ phøc t¹p, nh ng qu¸ Ýt th× sÏ kh«ng th©u tãm ® îc nh÷ng
h×nh thÕ m b¹n muèn t¸ch biÖt.
C¸c nh khÝ hËu häc nhiÒu n¨m nay ®· rÊt nç lùc ®Ó x¸c lËp ra nh÷ng s¬ ®å
ph©n lo¹i khÝ hËu h÷u Ých. Mét sè s¬ ®å dùa v o nh÷ng tÝnh chÊt biÓu kiÕn cña
nhiÖt ®é v l îng m a. Mét sè kh¸c sö dông tÇn suÊt m c¸c kiÓu khèi kh«ng khÝ
tr n tíi nh÷ng vïng kh¸c nhau, nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c th nh phÇn cña c©n b»ng
n¨ng l îng, hoÆc c¸c ®Æc tr ng mïa cña c©n b»ng n íc trªn bÒ mÆt. Mçi s¬ ®å cã
nh÷ng u viÖt riªng cña nã, tïy thuéc v o môc ®Ých ph©n lo¹i. VÝ dô, c¸c nh n«ng
http://www.ebook.edu.vn 539
- häc cã lÏ rÊt thÝch sö dông kiÓu ph©n lo¹i cho th«ng tin vÒ l îng n íc liªn quan ®Õn
nhu cÇu cña c©y trång, ph¶n ¸nh l îng n íc nhËn v mÊt trong phÉu diÖn ®Êt
trång trät (l îng m a, tho¸t bèc h¬i, ch¶y ®i v mÊt v o n íc ngÇm).
HÖ thèng ph©n lo¹i cña Koeppen
§èi víi nhiÒu ng êi, mét s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu dùa trªn nhiÖt ®é v l îng
m a l h÷u Ých, v× nã cung cÊp th«ng tin vÒ hai biÕn khÝ t îng ® îc quan t©m réng
nhÊt. Nh÷ng hÖ thèng ® îc dïng phæ biÕn nhÊt dùa trªn nh÷ng biÕn n y l theo
g ¬ng c«ng tr×nh cña Vladimir Koeppen, mét c«ng d©n §øc gèc Nga. HÖ thèng
Koeppen ®· ® îc ph¸t triÓn trong mét giai ®o¹n tõ 1918 ®Õn 1936 liªn tôc xÐt l¹i v
tinh chØnh. Koeppen ®· ph©n tÝch sù ph©n bè c¸c lo¹i thùc vËt tù nhiªn cña thÕ giíi,
ph©n ®Þnh nh÷ng ® êng biªn ph©n c¸ch cho chóng v x¸c ®Þnh nh÷ng tæ hîp nhiÖt
®é v l îng m a trung b×nh th¸ng n o cã liªn quan ®Õn c¸c ® êng biªn n y. Nh
vËy, mÆc dï c¸c kiÓu khÝ hËu ® îc x¸c ®Þnh b»ng nhiÖt ®é v l îng m a, song hÖ
thèng Koeppen g¾n bã tõ gèc víi thùc vËt tù nhiªn. Tr¸i víi g× m ng êi ta cã thÓ
nghÜ, nã kh«ng xuÊt ph¸t tõ ý t ëng vÒ c¸c chÕ ®é nhiÖt ®é/l îng m a “tù nhiªn”.
C¸c ® êng biªn liªn quan tíi nh÷ng quÇn thÓ thùc vËt, chóng cã thÓ hoÆc kh«ng
trïng khíp víi nh÷ng g× cã vÎ nh hiÓn nhiªn hoÆc nÐt næi tréi cña gra®ien nhiÖt ®é
v l îng m a.
Ch ¬ng n y sÏ dïng mét phiªn b¶n cña hÖ thèng Koeppen gièng nh phiªn
b¶n do Trewartha c¶i biªn. Mçi phiªn b¶n cña hÖ thèng Koeppen ®Æt c¸c tªn kh¸c
nhau cho mçi kiÓu khÝ hËu v cã thÓ cã c¸c chØ tiªu h¬i kh¸c ®Ó ph©n biÖt c¸c kiÓu
khÝ hËu. V× vËy, c¸c b¶n ®å v diÔn t¶ cña chóng ta ch¾c ch¾n cã phÇn kh¸c so víi
nh÷ng diÔn t¶ kh¸c cña s¬ ®å Koeppen. Ngo i ra, s¬ ®å n y cã tÝnh chÊt m« t¶ ho n
to n v kh«ng toan tÝnh gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña c¸c kiÓu khÝ hËu kh¸c nhau.
Koeppen ®· dïng mét hÖ thèng ph©n lo¹i ®a líp cã c¸c kiÓu khÝ hËu nguyªn
sinh ® îc ph©n biÖt b»ng nh÷ng ch÷ c¸i in hoa tõ A ®Õn E. N¨m lo¹i lín n y cã xu
thÕ tù s¾p xÕp trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt theo vÜ ®é, tÝnh lôc ®Þa v ®Þa ph ¬ng liªn quan
víi nh÷ng th nh t¹o ®Þa h×nh chÝnh. Ngo i n¨m lo¹i khÝ hËu n y, phiªn b¶n m
chóng ta dïng cßn bao gåm mét kiÓu khÝ hËu n÷a cho c¸c m«i tr êng vïng nói cao,
® îc ký hiÖu l H. Nh÷ng nhãm khÝ hËu chÝnh (® îc ký hiÖu b»ng chØ mét ch÷ c¸i)
thÓ ® îc m« t¶ ng¾n gän nh sau:
A – KhÝ hËu nhiÖt ®íi. §ã l nh÷ng kiÓu khÝ hËu, trong ®ã nhiÖt ®é trung
b×nh trong tÊt c¶ c¸c th¸ng lín h¬n 18oC (64oF). HÇu nh n»m gän ë vïng gi÷a xÝch
®¹o v c¸c chÝ tuyÕn B¾c v Nam.
B – KhÝ hËu kh«. L îng bèc h¬i tiÒm n¨ng lín h¬n gi¸ng thñy.
C – KhÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh. Th¸ng l¹nh nhÊt trong n¨m cã nhiÖt
®é trung b×nh cao h¬n –3oC (27oF) nh ng thÊp h¬n 18oC (64oF). Mïa hÌ cã thÓ nãng.
D – KhÝ hËu kh¾c nghiÖt vÜ ®é trung b×nh. Mïa ®«ng Ýt nhÊt cã th¶m tuyÕt
ngÉu nhiªn, th¸ng l¹nh nhÊt cã nhiÖt ®é trung b×nh d íi -3oC (27oF). Mïa hÌ ®iÓn
h×nh «n hßa.
http://www.ebook.edu.vn
540
- E – KhÝ hËu cùc. TÊt c¶ c¸c th¸ng cã nhiÖt ®é trung b×nh d íi 10oC (50oF).
B¶ng 15.1. C¸c kiÓu khÝ hËu theo Koeppen
KiÓu Phô kiÓu M· ch÷ c¸i §Æc tr ng
A - NhiÖt ®íi NhiÖt ®íi Èm Af Kh«ng cã mïa kh«
NhiÖt ®íi giã mïa Am Mïa kh« ng¾n
NhiÖt ®íi Èm v kh« Aw Mïa ®«ng kh«
B - Kh« Hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi BWh Kh« vÜ ®é thÊp
Th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi BSh B¸n kh« h¹n vÜ ®é thÊp
Hoang m¹c vÜ ®é trung BWk Kh« vÜ ®é trung b×nh
b×nh
Th¶o nguyªn vÜ ®é trung BSk B¸n kh« h¹n vÜ ®é trung b×nh
b×nh
C - «n hßa §Þa Trung h¶i Csa Mïa hÌ kh«, nãng
VÜ ®é trung b×nh Csb Mïa hÌ kh«, Êm
CËn nhiÖt ®íi Èm Cfa Mïe hÌ nãng, kh«ng cã mïa kh«
Cwa Mïa hÌ nãng, mïa kh« ng¾n v o mïa
®«ng
Vïng bê phÝa t©y Cfb ¤n hßa trong c¶ n¨m, kh«ng cã mïa
kh«, mïa hÌ Êm
Cfc ¤n hßa trong c¶ n¨m, kh«ng cã mïa
kh«, mïa hÌ m¸t
D - Kh¾c Lôc ®Þa Èm Dfa Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa
nghiÖt vÜ ®é kh«, mïa hÌ nãng
trung b×nh Dfb Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa
kh«, mïa hÌ Êm
Dwa Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o
mïa ®«ng, mïa hÌ nãng
Dwb Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o
mïa ®«ng, mïa hÌ Êm
CËn cùc Dfc Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa
kh«, mïa hÌ m¸t
Dfd Mïa ®«ng cùc kh¾c nghiÖt, kh«ng cã
mïa kh«, mïa hÌ m¸t
Dwc Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o
mïa ®«ng, mïa hÌ m¸t
Dwd Mïa ®«ng cùc kh¾c nghiÖt, mïa kh«
v o mïa ®«ng, mïa hÌ m¸t
E - Cùc § i nguyªn ET Kh«ng cã mïa hÌ ®Ých thùc
Mò b¨ng cùc EF B¨ng vÜnh cöu
F - Nói cao Nói cao H Nói cao
http://www.ebook.edu.vn 541
- H×nh 15.1. B¶n ®å ph©n vïng khÝ hËu thÕ giíi theo Koeppen
C¸c ®íi khÝ hËu A, C, D v E dùa trªn c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é. Nh÷ng kiÓu khÝ
hËu A (nhiÖt ®íi) cã xu thÕ bao lÊy c¸c vïng xÝch ®¹o; c¸c kiÓu khÝ hËu C, D v E
th êng diÔn ra tiÕp sau c¸c chÝ tuyÕn vÒ phÝa c¸c vïng cùc. §íi khÝ hËu nguyªn
sinh duy nhÊt cã xÐt tíi l îng m a l khÝ hËu B, chØ c¸c vïng hoang m¹c v b¸n
hoang m¹c.
C¸c khÝ hËu tõ A ®Õn E ® îc chia nhá th nh nh÷ng ®íi nhá h¬n, ® îc biÓu
diÔn b»ng mét ch÷ c¸i thø hai, v nh÷ng ®íi nhá l¹i ® îc chia nhá tiÕp. Chóng ta sÏ
chØ sö dông nh÷ng tiÓu vïng ®Õn ba ch÷ c¸i; vËy, mçi kiÓu khÝ hËu ® îc biÓu diÔn
b»ng mét tæ hîp ba ch÷ c¸i m« t¶ c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é v l îng m a cña nã. M«
t¶ ®èi víi tõng kiÓu khÝ hËu ba ch÷ c¸i ® îc dÉn trong b¶ng 15.1 v ph©n bè cña
chóng ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 15.1. HÖ thèng n y ®· ® îc gi¶ng d¹y cho rÊt nhiÒu
sinh viªn trong nh÷ng n¨m qua, viÖc nh¾c l¹i nh÷ng gi¸ trÞ nhiÖt ®é v l îng m a
quyÕt ®Þnh ranh giíi kiÓu khÝ hËu sÏ kh«ng l m râ g× h¬n mÊy, do ®ã c¸c gi¸ trÞ tíi
h¹n bÞ bá qua trong b¶ng.
§èi víi c¸c kiÓu khÝ hËu A, c¸c ch÷ c¸i thø hai f, m hay w chØ r»ng nÕu v cã
mét mïa kh« x¶y ra. KhÝ hËu Af ho n to n kh«ng cã mïa kh«. KhÝ hËu Am l khÝ
http://www.ebook.edu.vn
542
- hËu giã mïa, trong ®ã mét mïa kh« th êng ng¾n, thêi gian cßn l¹i cña n¨m cã m a.
KhÝ hËu Aw cã mét mïa kh« râ rÖt, th êng trïng khíp víi sù hiÖn diÖn theo mïa
cña ¸p cao cËn nhiÖt ®íi cña ho n l u Haddley. C¸c kiÓu khÝ hËu kh« n y ® îc chia
ra th nh hai líp: hoang m¹c ®Ých thùc (BW) v b¸n hoang m¹c (BS). Ch÷ c¸i thø
hai cña c¸c khÝ hËu C v D diÔn t¶ thêi gian kÐo d i cña mïa kh«. Ch÷ c¸i f chØ
ho n to n kh«ng cã mïa kh« (gièng nh víi khÝ hËu A), cßn s v w tuÇn tù biÓu
diÔn mïa hÌ v mïa ®«ng kh«. Ch÷ c¸i thø hai cña khÝ hËu E (ch÷ in hoa) ph©n
biÖt c¸c vïng ® i nguyªn cùc (ET) víi vïng b¨ng vÜnh cöu (EF). Ch÷ c¸i thø ba cña
mçi kiÓu khÝ hËu biÓu diÔn chÕ ®é nhiÖt. Nh b¹n cã thÓ thÊy, ý nghÜa cña kÝ hiÖu
thø ba kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm chÝnh.
C¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi
Tªn gäi cña nhãm khÝ hËu n y kh«ng thÓ n o ®¬n gi¶n v chÝnh x¸c h¬n ® îc
n÷a. C¸c nÒn khÝ hËu nhiÖt ®íi tån t¹i ë hÇu kh¾p khu vùc gi÷a chÝ tuyÕn B¾c v
chÝ tuyÕn Nam. Nhãm khÝ hËu nhiÖt ®íi bao gåm ba kiÓu, mçi kiÓu th êng Êm
quanh n¨m, biÕn thiªn nhiÖt ®é n¨m nhá v trong mét sè tr êng h¬p - tèi thiÓu. Ba
kiÓu khÝ hËu n y kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt mïa cña m a. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm cã
l îng m a ®¸ng kÓ trong c¸c tõng th¸ng, khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« cã mét
mïa kh« râ nÐt, cßn khÝ hËu giã mïa bÞ kh« t ¬ng ®èi tõ 1 ®Õn 3 th¸ng, nh ng
nhËn ® îc ®ñ Èm cho thùc vËt kh«ng cÇn ph¶i thÝch nghi víi sù kh« h¹n theo mïa.
TÊt c¶ ba kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi n y ®Òu chÞu ¶nh h ëng cña sù di chuyÓn theo
mïa cña c¸c nh©n Hadley ®· m« t¶ ë ch ¬ng 8.
KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm (Af)
Ba nÒn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm lín nhÊt gÆp thÊy ë l u vùc Amazon cña Nam
Mü, trªn miÒn t©y ch©u Phi xÝch ®¹o v trªn quÇn ®¶o §«ng Ên (xem h×nh 15.1).
Nh ®· thÊy trªn b¶n ®å, ®a phÇn c¸c ®Þa ph ¬ng n y n»m trong ph¹m vi 10o cña
hai phÝa xÝch ®¹o, mÆc dï mét sè ®Þa ®iÓm namõ xa h¬n vÒ phÝa cùc ®Õn 20o. C¸c
nÒn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm kh«ng cã thêi kú kh« bëi v× vÞ trÝ gÇn xÝch ®¹o l m cho
chóng lu«n chÞu ¶nh h ëng cña ®íi héi tô gi÷a hai chÝ tuyÕn. V× lý do n y, m a hÇu
nh lu«n lu«n thuéc lo¹i m a ®èi l u, bÒ mÆt bÞ ®èt nãng bøc x¹ MÆt Trêi m¹nh
kÝch thÝch m a d«ng v o buæi tr a v chiÒu tèi. ë nh÷ng khu vùc xa h¬n vÒ phÝa
cùc, n¬i cã khÝ hËu Af, m a th êng do qu¸ tr×nh th¨ng ®Þa h×nh cña giã mËu dÞch
thÞnh h nh. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm trªn vïng bê §¹i T©y d ¬ng cña Trung Mü l
mét vÝ dô tuyÖt vêi vÒ hiÖn t îng n y.
H×nh 15.2 thÓ hiÖn hai biÓu ®å khÝ hËu (biÓu ®å khÝ hËu diÔn t¶ nhiÖt ®é v
l îng m a trung b×nh th¸ng b»ng c¸c ® êng v cét ® îc vÏ ®ång thêi) cña
Singapore v BelÐm, Brazil, ®ã l c¸c tr¹m khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm®iÓn h×nh. L u ý
r»ng, l îng m a ph©n bè hÇu nh ®ång ®Òu trong c¶ n¨m ®èi víi phÇn lín c¸c vÞ trÝ
Af (mÆc dï BelÐm cã tÝnh mïa m¹nh h¬n Singapore) v tÊt c¶ c¸c th¸ng trung b×nh
Ýt nhÊt l 22 cm. TÝnh ®ång nhÊt cña c¸c nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng thËm chÝ cßn râ
rÖt h¬n n÷a, ë hai n¬i n y chóng chØ biÕn thiªn kho¶ng 2oC.
http://www.ebook.edu.vn 543
- H×nh 15.2. BiÓu ®å khÝ hËu cña BelÐm, Brazil v Singapore, ®¹i diÖn cña khÝ hËu nhiÖt
®íi Èm. C¸c cét thÓ hiÖn l îng m a trung b×nh th¸ng (thang chia ë trôc tung bªn ph¶i).
C¸c ® êng liªn tôc thÓ hiÖn nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng (thang chia ë trôc tung bªn tr¸i)
MÆc dï nhiÖt ®é th êng cao suèt n¨m, nh÷ng nÒn khÝ hËu n y kh«ng ph¶i l
nãng nhÊt trªn Tr¸i §Êt. §é Èm th êng xuyªn cã t¹i bÒ mÆt cho phÐp phÇn lín bøc
x¹ ®i tíi tõ MÆt Trêi ® îc dïng cho bay h¬i chø kh«ng l m t¨ng nhiÖt ®é bÒ mÆt.
H n n÷a, ®èi l u kh«ng khÝ Èm khuyÕn khÝch h×nh th nh m©y tÝch ph¸t t¸n phÇn
lín bøc x¹ tíi tõ MÆt Trêi ng îc v o kh«ng gian. V× vËy, c¸c nhiÖt ®é cùc ®¹i kh«ng
bao giê gÇn víi nhiÖt ®é vÉn thÊy ë c¸c vïng hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. MÆt kh¸c, ®é
Èm cao l m chËm qu¸ tr×nh l¹nh ®i ban ®ªm, nªn c¸c biªn ®é ng y cña nhiÖt ®é
th êng thÊp so víi nh÷ng n¬i khÝ hËu kh«. Kh¸c víi phÇn lín c¸c nÒn khÝ hËu, biªn
®é ng y cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm th êng lín h¬n biªn ®é n¨m. C¸c nhiÖt ®é tèi
thÊp v tèi cao th êng tõ kho¶ng d íi 20oC (70oF) v o buæi s¸ng ®Õn gÇn 30oC
(80oF) v o buæi chiÒu.
Ngo i sù phong phó vÒ nhiÖt ®é v l îng m a, c¸c vïng cã khÝ hËu nhiÖt ®íi
Èm cã xu h íng cã cïng mét kiÓu thùc vËt tù nhiªn – c¸c rõng m a nhiÖt ®íi, víi
nhiÒu t¸n c©y d y ®Æc v ®a d¹ng lo i.
KhÝ hËu giã mïa (Am)
KhÝ hËu giã mïa cã thÓ xem l mét trung gian gi÷a khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v
khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«. KhÝ hËu giã mïa th êng xuÊt hiÖn däc theo nh÷ng
vïng nhiÖt ®íi ven bê chÞu ¶nh h ëng cña c¸c tr êng giã thÞnh h nh thæi tõ biÓn
v o cung cÊp kh«ng khÝ nãng, Èm v o cho khu vùc trong hÇu hÕt thêi gian cña n¨m.
Nh÷ng vïng nh vËy thÊy däc theo miÒn ®«ng b¾c cña Nam Mü, t©y nam Ên §é,
http://www.ebook.edu.vn
544
- gÇn phÝa ®«ng vÞnh Bengal v quÇn ®¶o Philippine. * C¸c vïng n y kh«ng lan réng
v o trong ®Êt liÒn nh khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm, bëi v× sù tån t¹i cña chóng phô thuéc
nhiÒu v o hiÖu øng cña sù héi tô vËn tèc x¶y ra khi kh«ng khÝ ngo i kh¬i ®¹t tíi bê.
L îng m a trong c¸c vïng khÝ hËu n y còng gia t¨ng do qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng
th¨ng ®Þa h×nh. V× vËy, sù héi tô côc bé nhê ®èt nãng bÒ mÆt l mét nh©n tè g©y
m a yÕu h¬n nhiÒu so víi nh©n tè n y ë nh÷ng vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. Trong
mïa ®«ng, cã thÓ cã m a tho¶ng hoÆc do c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh bÊt
th êng di chuyÓn s©u xuèng phÝa xÝch ®¹o ®i qua. GÇn cuèi mïa hÌ v ®Çu mïa
thu, c¸c xo¸y thuËn nhiÖt ®íi v b·o cã thÓ g©y lò lôt nÆng.
Nh ®· thÊy trªn h×nh 15.3, m a kh«ng diÔn mét c¸ch æn ®Þnh trong suèt n¨m
ë mét vïng khÝ hËu giã mïa nh l ta thÊy ë mét vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. Mét
sè th¸ng cã thÓ cã m a r o cùc lín, trong khi c¸c th¸ng kh¸c hÇu nh l kh«. Trong
nhiÒu tr êng hîp, c¸c th¸ng Èm trong khÝ hËu giã mïa cho l îng m a nhiÒu h¬n
nhiÒu so víi th¸ng Èm nhÊt cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. Thùc tÕ, tæng l îng m a
n¨m ë mét sè vïng giã mïa thuéc lo¹i cao nhÊt trªn thÕ giíi, víi gi¸ trÞ l îng m a
th¸ng trong c¸c thêi kú m a ®Ønh ®iÓm dÔ d ng v ît tréi 80 cm. Tæng l îng m a
mïa cã thÓ thËm chÝ v ît ng ìng 10 m!
H×nh 15.3. BiÓu ®å khÝ hËu cña Akyab, Myannar v Monrovia, Liberia, ®¹i diÖn cho khÝ hËu giã mïa
C¸c nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng trong khÝ hËu giã mïa t ¬ng ® ¬ng víi nhiÖt ®é
n y trong khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm; tÊt c¶ c¸c th¸ng ®Òu Êm v cã biÕn thiªn chót Ýt
gi÷a c¸c th¸ng. Dï biÕn thiªn nhiÖt ®é nh thÕ n o, nã ®Òu liªn quan ®Õn thêi gian
m a. §iÓn h×nh l , nh÷ng th¸ng nãng nhÊt xuÊt hiÖn ngay tr íc khi b¾t ®Çu cña
mïa m a chÝnh. T¹i thêi gian n y cã t ¬ng ®èi Ýt m©y, nã cho phÐp mét l îng lín
*
H·y l u ý r»ng tªn gäi khÝ hËu giã mïa kh«ng ®ång nghÜa víi nh÷ng n¬i chÞu ¶nh h ëng
cña sù chuyÓn ®æi giã ®· b n luËn ë ch ¬ng 8.
http://www.ebook.edu.vn 545
- h¬n bøc x¹ MÆt Trêi ®¹t tíi bÒ mÆt.
Dï cã mét mïa kh« ng¾n, nh÷ng vïng khÝ hËu giã mïa th êng hç trî c¸c rõng
rËm. Trong m«i tr êng ®ã, ®Êt gi÷ ®ñ Èm ®Ó duy tr× thùc vËt t ¬i tèt thËm chÝ khi
kh«ng cã m a lín trong mét phÇn thêi gian cña n¨m. Nãi kh¸c ®i, tæng l îng m a
n¨m ®ñ lín ®Ó thùc vËt kh«ng bÞ ¸p lùc vÒ n íc ®¸ng kÓ trong mïa kh«; do ®ã thùc
vËt th êng kh«ng yph¶i thÝch nghi víi kh« h¹n. Nh vËy, khÝ hËu Am cã thÓ nãi l
cã mét mïa kh« “kh«ng bï trõ”, kh«ng gièng nh khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«. Dï
kh«ng ® îc xa xØ hoÆc phong phó vÒ ®a d¹ng lo i nh c¸c m«i tr êng nhiÖt ®íi Èm,
nh÷ng n¬i n y chøa nhiÒu vËt chÊt sèng h¬n nhiÒu so víi c¸c vïng khÝ hËu nhiÖt
®íi Èm v kh« kh« h¬n.
® êng biªn thùc vËt ®· liªn hÖ víi nh÷ng
gi¸ trÞ th¸ng cña nhiÖt ®é trung b×nh v
l îng m a. §iÒu ®ã cã vÊn ®Ò, bëi v×
15-1 Chuyªn ®Ò: riªng hai biÕn n y kh«ng trùc tiÕp quyÕt
Nh÷ng s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu víi môc tiªu
®Þnh nh÷ng giíi h¹n ®Þa lý cña thùc vËt
kh¸c nhau
tù nhiªn. Mét hÖ thèng tèt h¬n ph¶i dùa
trªn nh÷ng nh©n tè cã mét vai trß trùc
HÖ thèng Koeppen ch¾c ch¾n ® îc
tiÕp h¬n trong viÖc quyÕt ®Þnh c¸c giíi
dïng phæ biÕn nhÊt ®Ó ph©n biÖt v lËp
h¹n ®Þa lý cña thùc vËt, u tó nhÊt trong
b¶n ®å khÝ hËu thÕ giíi, chñ yÕu l do nã
sè ®ã l l îng m a v l îng bèc tho¸t h¬i
dùa trªn d÷ liÖu dÔ thu thËp v vÏ ® îc
tiÒm n¨ng.
c¸c ® êng biªn khíp víi ranh giíi thùc
Cïng víi nhau, nh÷ng t¸c ®éng
vËt quan tr¾c. Thùc sù kh«ng cã g× huyÒn
ng îc chiÒu cña bèc tho¸t h¬i v gi¸ng
bÝ, ®ã l mét trong c¸c s¬ ®å ® îc ph¸t
thñy quyÕt ®Þnh c©n b»ng n íc. Mét khi
triÓn qua nhiÒu n¨m. Gièng nh c¸c s¬ ®å
bèc tho¸t h¬i v ît l îng m a, l îng Èm
kh¸c, nã l mét s¸ng chÕ cña con ng êi,
trong ®Êt gi¶m, v× l îng n íc mÊt ®i
® îc t¹o nªn nh»m nh÷ng môc tiªu nhÊt
kh«ng ® îc bï l¹i b»ng nh÷ng l îng
®Þnh. Do ®ã suy ra r»ng, nh÷ng kiÓu khÝ
nhËp v o ®Êt. Khi l îng v ît l îng bèc
hËu xuÊt hiÖn tõ c¸c quy t¾c ph©n lo¹i
tho¸t h¬i, ®é Èm ®Êt t¨ng lªn cho tíi khi
cña Koeppen còng l nh÷ng s¸ng chÕ cña
nã ®¹t l îng n íc cùc ®¹i ®Êt cã thÓ gi÷
con ng êi, chø kh«ng ph¶i l nh÷ng tån
® îc chèng l¹i träng lùc (søc chøa c¸nh
t¹i kh¸ch quan cã s½n chê ®Ó ® îc ph¸t
®ång). S¬ ®å ®iÓn h×nh vÒ c¸c c¸n c©n
minh bëi Koeppen v nh÷ng kÕ tôc «ng.
n íc h ng th¸ng ph¶n ¸nh c¸c l îng ®Õn
Nãi c¸ch kh¸c, mÆc dï nghÖ thuËt ph©n
v ®i ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 1.
lo¹i khÝ hËu bao gåm viÖc ph¸t triÓn v
HÖ thèng ph©n lo¹i Thornthwaite
sö dông c¸c quy nguyªn lý kh¸ch quan,
dùa trªn nguyªn lý c©n b»ng n íc, ph¸t
theo nghÜa réng h¬n, ph©n lo¹i khÝ hËu l
triÓn qua nhiÒu thËp niªn v ®¹t tíi d¹ng
mét qu¸ tr×nh rÊt chñ quan. Mét hÖ ph©n
cuèi cïng v o n¨m 1955. HÖ thèng n y sö
lo¹i n o l “tèt” rÊt tïy thuéc v o quan
dông bèn tiªu chÝ ®Ó ph©n chia c¸c vïng
®iÓm v môc ®Ých. VËy, kh«ng bao giê
khÝ hËu. Tiªu chÝ thø nhÊt l chØ sè Èm,
® îc xem s¬ ®å cña Koeppen l “®óng”
nã so s¸nh l îng m a trung b×nh cña mçi
hay thËm chÝ “tèt nhÊt”. Trong thùc tÕ,
th¸ng víi l îng bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng.
thËm chÝ nh÷ng ng êi h©m mé nã còng
Gi¸ trÞ sau rót ra tõ mét c«ng thøc dïng
dÔ vÊp ph¶i mét sè sai sãt.
c¸c nhiÖt ®é trung b×nh v c¸c gi¸ trÞ
Mét trong nh÷ng nh îc ®iÓm quan
th¸ng cña chu kú thêi gian s¸ng trung
träng nhÊt cña hÖ thèng l nã dùa v o c¸c
b×nh (l h m cña vÜ ®é) cña tõng tr¹m ®Ó
http://www.ebook.edu.vn
546
- H×nh 1. BiÓu ®å c©n b»ng n íc cña Irkutsk, Nga v Memphis, Tennesse
x¸c ®Þnh mét chØ sè Èm th¸ng. C¸c gi¸ trÞ Koeppen, nh÷ng tÝnh to¸n c©n b»ng n íc
th¸ng n y sau ®ã ® îc céng l¹i ®Ó t¹o cÇn trong ph ¬ng ph¸p cña Thornthwaite
th nh mét chØ sè Èm n¨m, gi¸ trÞ cña nã khã v do ®ã c¸c vïng kÕt qu¶ Ýt ®i v×
ph©n ®Þnh ® îc c¸c kiÓu khÝ hËu kh« thiÕu sè liÖu khÝ hËu. Do ®ã, s¬ ®å khÝ
h¹n, b¸n kh« h¹n, b¸n Èm, Èm v d Èm. hËu thu ® îc rÊt khã lý gi¶i vÒ ph ¬ng
C¸c cÊp ®é n y dùa trªn nh÷ng l îng diÖn c¸c qu¸ tr×nh vÜ m«. H¬n n÷a, mÆc
biÕn ®æi phÇn tr¨m tïy ý cña chØ sè Èm quan niÖm c¬ së vÒ bèc tho¸t h¬i tiÒm
(biÕn ®æi 20% ®èi víi khÝ hËu Èm, biÕn ®æi n¨ng ® îc nhiÒu ng êi chÊp nhËn, song
33% ®èi víi khÝ hËu kh«), chø kh«ng ph¶i ph ¬ng ph¸p do Thornthwaite ®Ò xuÊt
tõ nh÷ng quan hÖ víi thùc vËt hay c¸c kh«ng rót ra tõ c¸c nguyªn lý vËt lý, m
hiÖn t îng phi khÝ hËu kh¸c. dùa v o sè liÖu thu thËp chñ yÕu ë phÇn
miÒn ®«ng n íc Mü. Sè liÖu ®· dïng ®Ó
Tiªu chÝ thø hai l hiÖu qu¶ nhiÖt
thiÕt lËp c¸c ph ¬ng tr×nh kinh nghiÖm
cña mét ®Þa ph ¬ng, hoÆc tæng l îng bèc
(dùa trªn sè liÖu quan tr¾c) cho bèc tho¸t
tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. Hai tiªu chÝ cßn l¹i
h¬i tiÒm n¨ng. §¸ng tiÕc, Thornthwaite
dùa trªn tÝnh chÊt mïa cña m a v bèc
®· kh«ng c«ng bè c¸c chi tiÕt vÒ c¸c
tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. Khi kÕt hîp víi
ph ¬ng tr×nh ®· x©y dùng nh thÕ n o,
nhau, c¶ bèn tiªu chÝ n y t¹o th nh mét
v cã nh÷ng nghi vÊn c¸c ph ¬ng tr×nh
s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu cã c¬ së vËt lý
n y cã ®óng víi nh÷ng n¬i kh¸c kh«ng.
h¬n so víi hÖ thèng cña Koeppen.
VËy, nÕu ph ¬ng ph¸p Thornthwaite
VËy t¹i sao hÖ thèng Thornthwaite
® îc ¸p dông cho to n cÇu, th× ch a biÕt
kh«ng thay thÕ hÖ thèng Koeppen nh
® îc c¸c vïng ® îc ph©n lo¹i sÏ cã ý
mét hÖ thèng phæ biÕn nhÊt? Mét phÇn l
nghÜa ra sao.
do nã phøc t¹p h¬n. So víi hÖ thèng cña
http://www.ebook.edu.vn 547
- KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« (Aw)
C¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« th êng x¶y ra ë c¸c vïng r×a nhiÖt ®íi
h íng vÒ phÝa cùc v c¸c vïng khÝ hËu kh« trªn ë vÒ mét bªn v c¸c vïng khÝ hËu
nhiÖt ®íi Èm ë mét bªn cßn l¹i. Chóng ® îc ph¸t triÓn nhiÒu nhÊt ë Nam v Trung
Mü v phÇn phÝa nam cña ch©u Phi. Do ë xa víi xÝch ®¹o h¬n, c¸c c¸c kiÓu khÝ hËu
n y chÞu ¶nh h ëng tÝnh chÊt mïa m¹nh h¬n cña nhiÖt ®é v l îng m a so víi c¸c
khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v c¸c khÝ hËu giã mïa.
Còng nh víi hai kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm kh¸c, khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«
tån t¹i d íi sù ¶nh h ëng cña c¸c nh©n Hadley. Trong mïa mÆt trêi cao, ®íi héi tô
néi chÝ tuyÕn t¹o thuËn lîi cho sù h×nh th nh nh÷ng trËn m a d«ng buæi chiÒu. Tuy
nhiªn, khi vÞ trÝ cña mÆt trêi th îng ®Ønh chuyÓn tíi b¸n cÇu ®èi lËp, cao ¸p cËn
nhiÖt ®íi xuÊt hiÖn ®Ó g©y nªn kh«ng khÝ gi¸ng v gi¶m gi¸ng thñy. Nh÷ng chu kú
kh« h¹n ë ®©y thÓ hiÖn râ h¬n v kÐo d i h¬n so víi trong khÝ hËu giã mïa bëi v×
kho¶ng c¸ch tíi xÝch ®¹o xa nªn c¸c vïng khÝ hËu n y n»m gÇn s¸t h¬n víi vÞ trÝ
trung b×nh cao ¸p cËn nhiÖt ®íi.
H×nh 15.4. BiÓu ®å khÝ hËu cña Bamaco, Mali v Acapulco, Mexico,
®¹i diÖn cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«
§èi l u côc bé do MÆt Trêi l m nãng trong ph¹m vi d¶i héi tô nhiÖt ®íi kh«ng
ph¶i l qu¸ tr×nh duy nhÊt g©y m a cho kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«. C¸c
r·nh thÊp nhiÖt ®íi cã thÓ g©y m a quy m« réng. Däc theo c¸c vïng bê, d«ng v b·o
nhiÖt ®íi bÊt th êng cã thÓ l m t¨ng l îng m a tÝch lòy trung b×nh. H×nh 15.4
minh häa tÝnh chÊt theo mïa cña nhiÖt ®é v l îng m a cña c¸c vïng khÝ hËu
nhiÖt ®íi Èm v kh« ®iÓn h×nh. VÝ dô, ë Acapulco mçi th¸ng tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng
10 nhËn ® îc l îng m a trung b×nh Ýt nhÊt l 12 cm. Th¸ng 9 l th¸ng nhiÒu m a
nhÊt víi l îng m a trung b×nh l 36 cm. M a nhiÒu nh vËy l do ®æ bé bÊt th êng
http://www.ebook.edu.vn
548
- cña nh÷ng trËn d«ng v b·o nhiÖt ®íi cã thÓ ®æ xuèng nh÷ng l îng m a rÊt lín.
MÆc dï trong phÇn lín c¸c n¨m kh«ng cã nh÷ng trËn b·o nh thÕ, song nÕu b·o
ngÉu nhiªn x¶y ra th× l m t¨ng ®¸ng kÓ l îng m a trung b×nh th¸ng. V o mïa thu,
l îng m a th¸ng gi¶m cho ®Õn c¸c th¸ng kh« tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 4. XÐt vÒ to n
n¨m th× c¸c vïng khÝ hËu n y nhËn ® îc Ýt m a h¬n so víi c¸c vïng khÝ hËu nhiÖt
®íi Èm v khÝ hËu giã mïa.
Kh¸c víi hai kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm kh¸c, khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« biÕn
®éng ®¸ng kÓ tõ n¨m tíi n¨m. V× vËy, nh÷ng n¨m kh« h¹n cã thÓ l m gi¶m h¬n n÷a
l îng m a nhËn ® îc trong mïa kh« - nhiÒu khi víi hËu qu¶ tÖ h¹i, nh chóng ta
®· ® îc chøng kiÕn t¹i Sahel ë ch©u Phi (xem ch ¬ng 8). Còng nh vËy, nh÷ng
mïa m a Èm bÊt th êng cã thÓ dÉn tíi lò lôt v xãi mßn gay g¾t.
Trong ph¹m vi n¨m, c¸c nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng thÓ hiÖn biÕn thiªn nhiÒu
h¬n so víi ta thÊy trong c¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi kh¸c. Biªn ®é nhiÖt ®é n¨m
th êng tõ 3 ®Õn 10oC. C¸c biÕn thiªn ng y cã phÇn lín h¬n so víi ë c¸c khu vùc Èm
h¬n. §iÒu n y ®Æc biÖt ®óng v o mïa kh«, khi kh«ng cã m©y thuËn lîi cho qu¸
tr×nh ®èt nãng v o ban ng y t¨ng, l¹nh ®i v o ban ®ªm gi¶m v c¸c nhiÖt ®é tèi
thÊp, tèi cao tuÇn tù l 15 v 30oC. V o mïa m a, tæ hîp cña ®é Èm cao v th¶m
m©y l m gi¶m c¸c biªn ®é ng y xuèng tíi c¸c gi¸ trÞ gièng nh ë nh÷ng vïng nhiÖt
®íi Èm (kho¶ng 10oC).
C¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« g¾n liÖn víi mét kiÓu thùc vËt tù nhiªn
®éc ®¸o ë c¸c vïng nhiÖt ®íi – ®ång cá savan. KiÓu thùc vËt n y chñ yÕu gåm c¸c
th¶m cá xen gi÷a nh÷ng c©y ®øng riªng lÎ hoÆc ®¸m c©y. Chóng cã chøc n¨ng bï l¹i
cho sù thiÕu v¾ng rõng v o mïa kh«, nh ng nhiÒu nh sinh th¸i häc nghi ngê tÝnh
nguyªn nh©n cña quan hÖ n y. Ng îc l¹i, hä cho r»ng tæ hîp thùc vËt t¹o nªn tõ
nhiÒu nh©n tè, kÓ c¶ ch¸y rõng, ®Êt mÇu thÊm n íc v sù ph¸t triÓn cña c¸c líp ®Êt
nÆng trong ®Êt.
C¸c kiÓu khÝ hËu kh«
NhiÒu ng êi ng¹c nhiªn khi thÊy r»ng ®Þnh nghÜa vÒ khÝ hËu kh« kh«ng ph¶i
chØ dùa trªn mçi l îng m a. Nãi kh¸c ®i, kh«ng ph¶i l gi¸ trÞ l îng m a n¨m (vÝ
dô 10 cm) l m cho mét vïng ® îc xem l kh«. Ng îc l¹i, sù kh« h¹n cßn tïy thuéc
v o l îng bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng còng nh thêi gian m a so víi thêi kú ®Ønh ®iÓm
bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. Víi môc ®Ých cña chóng ta, chØ cÇn kh¼ng ®Þnh r»ng khÝ
hËu kh« l kh« khi bèc h¬i tiÒm n¨ng v ît qu¸ l îng m a n¨m. Nh÷ng vïng hËu
n y chiÕm 30% bÒ mÆt lôc ®Þa cña Tr¸i §Êt, lín h¬n nhiÒu c¸c nhãm khÝ hËu kh¸c.
C¸c vïng kh« cña thÕ giíi cã thÓ ® îc ph©n chia b»ng hai c¸ch: th«ng qua møc
®é kh« h¹n (cã nghÜa l , c¸c hoang m¹c ®Ých thùc v c¸c b¸n hoang m¹c Ýt kh« h¹n)
and th«ng qua vÞ trÝ vÜ ®é cña vïng (c¸c khu vùc nãng v c¸c khu vùc kh« l¹nh
h¬n). C¸c b¸n hoang m¹c l nh÷ng ®íi chuyÓn tiÕp, nã ph©n c¸ch c¸c vïng hoang
m¹c ®Ých thùc víi c¸c vïng khÝ hËu kÕ cËn. Chóng cßn ® îc gäi l c¸c khÝ hËu th¶o
nguyªn c¨n cø v o kiÓu thùc vËt liªn quan gåm nh÷ng lo i cá thÊp. Hoang m¹c
®Ých thùc kh« h¹n ®Õn nçi chØ mét th¶m thùc vËt th a thít gåm to n l nh÷ng lo i
http://www.ebook.edu.vn 549
- chÞu h¹n (xerophytic) míi cã thÓ sèng næi.
Hoang m¹c v b¸n hoang m¹c cã thÓ ® îc chia tiÕp th nh cËn nhiÖt ®íi hoÆc
vïng vÜ ®é trung b×nh. C¸c vïng kh« cËn nhiÖt ®íi tr¶i réng trªn vïng ®Êt réng
gi÷a c¸c vÜ ®é 10 v 30O trªn c¶ hai b¸n cÇu v l hËu qu¶ cña c¸c chuyÓn ®éng
kh«ng khÝ gi¸ng quy m« lín trong phÇn lín thêi gian cña n¨m. Nh÷ng vÝ dô râ nhÊt
gåm hoang m¹c phÝa nam Nam California-Arizona-Baja California, hoang m¹c
Sahara ë B¾c Phi v b¸n ®¶o ArËp, v phÇn lín vïng trung t©m Australia.
C¸c hoang m¹c v b¸n hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh chiÕm lÜnh phÇn phÝa ®«ng
cña c¸c barie ®Þa h×nh (barie ®Þa h×nh t¹o nªn mét vïng khuÊt m a lín) hoÆc
nh÷ng vïng lôc ®Þa s©u kh«ng cã c¸c nguån Èm. Chóng gÆp thÊy ë nhiÒu n¬i trªn
miÒn t©y n íc Mü v t©m trong ch©u ¸.
HÖ thèng ph©n lo¹i hai bËc dÉn tíi bèn kiÓu khÝ hËu kh«: hoang m¹c cËn nhiÖt
®íi, th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi, hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh v th¶o nguyªn vÜ ®é
trung b×nh.
Hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi (BWh)
Nh ®· thÓ hiÖn trªn h×nh 15.1, c¸c khu vùc hoang m¹c réng lín nhÊt tån t¹i
trªn c¸c vïng cËn nhiÖt ®íi, ®Æc biÖt trªn c¸c phÇn phÝa t©y cña c¸c lôc ®Þa. Nh©n tè
quan träng nhÊt trong sù h×nh th nh c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi l chuyÓn ®éng
gi¸ng liªn quan tíi ho n l u Hadley. Nh ta ®· thÊy ë ch ¬ng 8, c¸c cao ¸p cËn
nhiÖt ®íi cña ho n l u Hadley kh«ng xuÊt hiÖn nh nh÷ng d¶i liªn tôc trªn bÒ mÆt,
m nh©n b¸n vÜnh cöu. MÆc dï c¸c hÖ thèng ¸p cao Hawaii v Bermuda-Azores t¹i
bÒ mÆt tiÕp xóc víi nhau v suy yÕu trong mïa ®«ng, chuyÓn ®éng gi¸ng vÉn ngù
trÞ trong líp trung b×nh cña ®èi l u quyÓn. §iÒu ®ã g©y nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn æn
®Þnh trong líp trung b×nh cña ®èi l u quyÓn, h¹n chÕ chuyÓn ®éng th¨ng v l m
gi¶m gi¸ng thñy, t¹o nªn nh÷ng hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi lín.
Mét sè hoang m¹c xuÊt hiÖn trªn vïng cËn nhiÖt ®íi th nh nh÷ng d¶i hÑp däc
theo bê t©y cña c¸c lôc ®Þa, kÕ cËn víi c¸c dßng h¶i l u l¹nh. Hoang m¹c Atacama
däc theo bê t©y cña Chilª cã l îng m a trung b×nh thÊp nhÊt trªn Tr¸i §Êt v l
mét vÝ dô ®¹t nhÊt vÒ hiÖn t îng n y. Khi kh«ng khÝ thæi ra tõ hÖ thèng ¸p cao cËn
nhiÖt ®íi trªn phÇn phÝa ®«ng Th¸i B×nh D ¬ng, nã thæi trªn h¶i l u l¹nh Peru v
phÇn phÝa d íi cña khÝ quyÓn bÞ l¹nh ®i. Sù l¹nh ®i cã thÓ l m cho nhiÖt ®é gi¶m
tíi ®iÓm s ¬ng v kh«ng khÝ trë nªn Èm ít v nhiÒu s ¬ng mï. Nã còng l m gi¶m
tèc ®é gi¶m m«i tr êng v l m cho kh«ng khÝ trë nªn rÊt æn ®Þnh. MÆc dï kh«ng
khÝ chuyÓn vËn chuyÓn khái bê Èm ít, ®iÒu kiÖn æn ®Þnh ng¨n c¶n chuyÓn ®éng
th¨ng th nh thö mét sè n¨m cã thÓ ho n to n kh«ng cã m a ë mét sè khu vùc.
Nh ng thËm chÝ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khã kh¨n nh vËy, con ng êi vÉn cã c¸ch
thÝch nghi. ë mét sè n¬i cña Nam Mü v Baja California, d©n chóng ë c¸c vïng s©u
xa dïng mét hÖ thèng ®¬n gi¶n nh ng rÊt kh«n khÐo ®Ó lÊy n íc uèng tõ s ¬ng
mï: nh÷ng tÊm l íi b»ng nylon, mçi tÊm diÖn tÝch kho¶ng 1 m2, ® îc c¨ng ra gi÷a
c¸c cét ®ì sao cho s ¬ng mï ®i qua ng ng tô lªn trªn bÒ mÆt. Khi s ¬ng tÝch tô trªn
c¸c tÊm l íi, l îng n íc d sÏ nhá giät xuèng mét hÖ thèng thu gom v cung cÊp ®ñ
http://www.ebook.edu.vn
550
- n íc uèng ®Ó duy tr× nh÷ng céng ®ång nhá.
Trªn nhiÒu hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, m a nÕu cã th× th êng l d íi d¹ng
nh÷ng trËn m a r o côc bé nhê ho¹t ®éng ®èi l u thêi gian mïa hÌ. Tuy nhiªn,
®iÒu n y kh«ng ph¶i ë tÊt c¶ c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi ®Òu cã, nh ®· minh häa
trªn h×nh 15.1. Yuma, Arizona v Cairo, AicËp ®Òu n»m trªn gÇn cïng mét vÜ ®é, ë
chÝnh gi÷a c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. Trong khi c¶ hai nhËn ® îc l îng m a
khiªm tèn trong n¨m, m a ë Cairo xuÊt hiÖn chñ yÕu trong mïa ®«ng, cßn m a ë
Yuma ph©n ®Òu gi÷a c¸c th¸ng cuèi hÌ v mïa ®«ng. NhiÒu n¬i ë phÇn phÝa nam
cña Arizona nh vËy, th¸ng 8 th êng ® îc coi l ®Ønh ®iÓm cña c¸i m d©n ®Þa
ph ¬ng gäi l giã mïa Arizona. MÆc dï cã chót t ¬ng tù víi mïa Èm cña giã mïa
ch©u ¸, nh ng phiªn b¶n Arizona chÞu ¶nh h ëng mét sù chuyÓn ®æi dßng kh«ng
khÝ mang kh«ng khÝ Èm tíi khu vùc v o cuèi hÌ. Dßng Èm tíi n y l nguyªn nh©n
g©y l m ®èt nãng bÒ mÆt m¹nh, cã thÓ n©ng kh«ng khÝ lªn ®ñ cao ®Ó ph¸t sinh
nh÷ng trËn m a d«ng biÖt lËp. MÆc dï nh÷ng trËn m a d«ng cã thÓ m¹nh v g©y lò
cuèn, song chóng võa kh«ng th êng xuyªn võa kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó l m cho vïng
n y cã g× kh¸c víi mét hoang m¹c ®Ých thùc. M a mïa ®«ng ë Yuma l do c¸c xo¸y
thuËn vÜ ®é trung b×nh ®i qua. Trong khi nh÷ng hÖ thèng n y cã thÓ g©y m a trªn
vïng réng lín cña ®Êt n íc, th êng d íi d¹ng m a r o hoÆc b·o tuyÕt, cßn trªn
hoang m¹c l îng Èm cung cÊp th êng qu¸ nhá ®Ó g©y ® îc nhiÒu m a. §ã l v× ®é
Èm tõ Th¸i B×nh D ¬ng bÞ chÆn c¶n bëi d·y nói phÝa t©y, cßn kh«ng khÝ vÞnh
Mexico kh«ng th êng xuyªn thæi xa nh thÕ theo h íng t©y.
H×nh 15.5. BiÓu ®å khÝ hËu cña Yuma, Arizona v Cairo, Ai cËp,
®¹i diÖn cña khÝ hËu sa m¹c cËn nhiÖt ®íi
C¸c nhiÖt ®é ban ng y mïa hÌ trªn hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi cã thÓ rÊt cao.
Thùc tÕ, nh÷ng n¬i nãng nhÊt trªn thÕ giíi l ë ®©y. Trong thêi gian mïa hÌ, tæ hîp
http://www.ebook.edu.vn 551
- ®é Èm thÊp, MÆt Trêi cao v bÇu trêi quang cho phÐp l îng bøc x¹ MÆt Trêi cao tíi
bÒ mÆt ®Ó hÊp thô. H¬n n÷a, sù thiÕu hôt ®é Èm ®Êt (trõ khi sau m a r o) l m cho
nhiÖt ®é bÒ mÆt ®Êt cùc cao v× chi phÝ nhiÖt cho bèc h¬i kh«ng nhiÒu. V× vËy, nhiÖt
®é ban ng y ®¹t tíi 45oC hoÆc cao h¬n kh«ng ph¶i l hiÕm. Sau MÆt Trêi lÆn, bÇu
trêi quang v ®é Èm thÊp l¹i l m cho kh«ng khÝ l¹nh ®i nhanh. KÕt qu¶ l c¸c biªn
®é nhiÖt ®é ng y cã thÓ rÊt lín.
§iÒu t ¬ng tù ¸p dông cho biªn ®é nhiÖt ®é n¨m. VÝ dô, ë Bagh®a, Iraq, nhiÖt
®é trung b×nh th¸ng 8 l 35oC, gi¸ trÞ n y lín h¬n 25o so víi nhiÖt ®é trung b×nh cña
th¸ng 1 (10oC). KiÓu biªn ®é nhiÖt ®é n y lín h¬n so víi bÊt kú mét kiÓu khÝ hËu
n o kh¸c ë vïng nhiÖt ®íi v c©n nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, nh chóng ta sÏ thÊy, c¸c
hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh th êng cã biªn ®é nhiÖt ®é cßn lín h¬n.
Chóng ta th êng hay nghe mét tiªn ®Ò trong khÝ hËu häc khu vùc r»ng nh÷ng
khu vùc víi l îng m a n¨m thÊp th× còng cã ®é biÕn thiªn gi÷a c¸c n¨m lín nhÊt.
§iÒu n y ch¾c ch¾n ¸p dông cho c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, n¬i h ng nhiÒu n¨m
tr«i qua chØ víi tèi Ýt trËn m a, ®Ó råi tiÕp ®Õn mét mïa ®Çy nh÷ng trËn m a r o,
mang l¹i mét l îng m a b»ng c¶ mét sè n¨m. VËy, trung b×nh n¨m chØ l mét chØ
thÞ yÕu vÒ m a nh thÕ n o trong mét n¨m ®ang xÐt. H×nh 15.6 thÓ hiÖn l îng m a
n¨m t¹i Borego Springs, California trong thêi kú 45 n¨m quan tr¾c víi t c¸ch l
mét vÝ dô.
H×nh 15.6. L îng m a n¨m t¹i Borrego, Springs, California (1951-1995). C¸c vïng khÝ
hËu kh« nh vïng n y th êng cã ®é biÕn thiªn n¨m ®Õn n¨m vÒ l îng m a rÊt lín
Th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi (BSh)
TÊt c¶ c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ph©n biÖt mét hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi còng ¸p dông
® îc cho c¸c kiÓu khÝ hËu th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi – mÆc dï ë møc ®é thÊp h¬n.
http://www.ebook.edu.vn
552
- Gièng nh c¸c b¶n sao hoang m¹c tiªu biÓu h¬n, c¸c th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi
® îc ®Æc tr ng b»ng ®é kh« h¹n, c¸c biÕn thiªn l îng m a n¨m ®Õn n¨m cao, nhiÖt
®é mïa hÌ cùc ®oan v c¸c biªn ®é nhiªt ®é n¨m v ng y lín. V× thÕ, kh«ng ng¹c
nhiªn, c¸c vïng khi khÝ hËu th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi th êng ë bªn c¸c hoang m¹c
cËn nhiÖt ®íi. V mÆc dï chóng l nh÷ng kiÓu khÝ hËu chuyÓn tiÕp gi÷a hoang m¹c
v vïng kh«ng kh« h¹n xÐt vÒ c¸c ®Æc tr ng khÝ hËu häc, chóng kh«ng nhÊt thiÕt
ph¶i l nh÷ng vïng ®Öm hÑp. VÝ dô, phÇn lín miÒn t©y nam n íc Mü v miÒn b¾c
Mexico l th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi.
Cloncurry, Autralia v Monterrey, Mexico (h×nh 15.7) cã nh÷ng tæng l îng
m a lín h¬n, ®iÒu kiÖn l¹nh h¬n chót Ýt v biªn ®é nhiÖt ®é n¨m thÊp h¬n liªn
quan víi c¸c kiÓu khÝ hËu n y. Hai vÝ dô n y cßn thÓ hiÖn tÝnh chÊt mïa râ nÐt
trong chÕ ®é m a ®iÓn h×nh cña c¸c th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi n»m ë c¹nh phÝa
xÝch ®¹o cña c¸c hoang m¹c. ë c¸c khu vùc n y, m a th êng xuyªn h¬n v o c¸c
th¸ng mïa hÌ so víi trong mïa ®«ng nhê ®èi l u côc bé v c¸c nhiÔu ®éng nhiÖt ®íi.
Ng îc l¹i, c¸c vïng th¶o nguyªn ë bªn phÝa cùc cña c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi
tr¶i nghiÖm nhiÒu m a nhÊt v o c¸c th¸ng mïa ®«ng d íi ¶nh h ëng cña c¸c xo¸y
thuËn vÜ ®é trung b×nh ®i qua.
H×nh 15.7. BiÓu ®å khÝ hËu cña Cloncurry, Australia v Monterrey, mexico,
®¹i diÖn cña khÝ hËu th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi
Hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh (BWk)
C¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh l hÖ qu¶ cña tÝnh lôc ®Þc cao. Nh÷ng vïng
nh thÕ n»m s©u bªn trong c¸c lôc ®Þa hoÆc ë phÝa khuÊt giã cña c¸c barie ®Þa h×nh
chÆn mÊt nguån cung cÊp Èm tõ ®¹i d ¬ng. DiÖn tÝch lín nhÊt cña hoang m¹c vÜ ®é
trung b×nh ë ch©u ¸ - kh«ng l¹, nÕu tÝnh ®Õn kÝch th íc khæng lå cña lôc ®Þa n y.
Hai vïng hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh lín ë ch©u ¸ n»m ë ngay phÝa ®«ng cña biÓn
http://www.ebook.edu.vn 553
- Caspi v phÝa b¾c d·y Himalaya. C¶ hai c¸ch xa phÇn phÝa ®«ng cña §¹i T©y
D ¬ng, th nh thö phÇn lín l îng Èm liªn quan tíi c¸c xo¸y thuËn chuyÓn ®éng vÒ
phÝa ®«ng bÞ triÖt tiªu tr íc khi ®¹t tíi hai khu vùc. C¸c d·y ë phÝa nam chÆn mÊt
dßng h¬i n íc tõ Ên §é D ¬ng ®i lªn phÝa b¾c.
DiÖn tÝch lín thø hai cña hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh thuéc l·nh thæ t©y b¾c
n íc Mü. Hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh n y më réng xuèng phÝa nam v hîp víi
hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi cña miÒn t©y nam. MÆc dï hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh
n»m vÒ h íng cùc cña hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, kh«ng nªn nghÜ r»ng nã sÏ kh«ng
kh« v còng kh«ng nãng v o mïa hÌ nh hoang m¹c ë phÝa nam. Thùc tÕ, Death
Valley, California, mét trong nh÷ng n¬i nãng v kh« nhÊt trªn thÕ giíi, n»m trong
ph¹m vi hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh.
Hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh ë Nam b¸n cÇu giíi h¹n trong mét ®íi hÑp ë Nam
Mü, phÝa ®«ng cña d·y Andes. Nh×n l ít trªn h×nh 15.1 thÊy r»ng c¸c vÜ ®é trung
b×nh cña Nam b¸n cÇu ® îc bao phñ gÇn hÕt bëi ®¹i d ¬ng. Do ®ã, rÊt hiÕm khi
thÊy ® îc mét kiÓu khÝ hËu lôc ®Þa ë vïng n y, nã l hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh.
H×nh 15.8 dÉn hai biÓu ®å khÝ hËu ®iÓn h×nh cña c¸c hoang m¹c vÜ ®é trung
b×nh. C¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh cã biªn ®é nhiÖt ®é lín h¬n, c¶ biªn ®é n¨m
v biªn ®é ng y, so víi c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. Trong khi c¶ hai kiÓu hoang
m¹c trë nªn cùc nãng trong nh÷ng ng y hÌ, th× hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh cã thêi
gian l¹nh ®i ban ®ªm v l¹nh ®i trong mïa ®«ng nhanh h¬n. Víi l îng m a nhiÒu
h¬n v bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng thÊp h¬n, chóng th êng Èm h¬n so víi c¸c hoang
m¹c cËn nhiÖt ®íi. V× vËy, mÆc dï thùc vËt thÝch nghi víi c¸c ®iÒu kiÖn kh«, líp phñ
thùc vËt trªn mÆt ®Êt sÏ liªn tôc, kh«ng cã nh÷ng kho¶ng ®Êt trÇn trôi xen kÏ phæ
biÕn nh ë nh÷ng vïng hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi nãng h¬n.
H×nh 15.8. BiÓu ®å khÝ hËu cña Lovelock, Nevada v Kuqa, Trung Quèc,
®¹i diÖn cña khÝ hËu hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh
http://www.ebook.edu.vn
554
- Th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh (BSk)
Th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh gåm phÇn lín nh÷ng vïng kh« ë miÒn t©y B¾c
Mü. Nã ¸n ng÷ phÇn phÝa b¾c cña hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh v hîp víi th¶o
nguyªn cËn nhiÖt ë phÝa nam. Mét d¶i lín cña th¶o nguyªn cßn më réng tõ vïng
b×nh nguyªn Great Plains, phÝa ®«ng cña d·y nói Rocky, to n bé tõ ®«ng b¾c cña
Mexico ®Õn phÝa t©y cña Canada. Vïng th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh cña ch©u ¸ ë
nhiÒu n¬i l mét d¶i ®Êt kh¸ hÑp bao quanh c¸c hoang m¹c ®Ých thùc.
C¸c th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh cã cïng c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é nh c¸c hoang
m¹c vÜ ®é trung b×nh. Kh¸c biÖt chñ yÕu gi÷a hai kiÓu l l îng m a lín h¬n ë trªn
c¸c th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh, phæ biÕn l 50 cm mçi n¨m (xem h×nh 15.9).
H×nh 15.9. BiÓu ®å khÝ hËu cña Denver, Colorado v Semey, Kazakhstan,
®¹i diÖn cña khÝ hËu th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh
C¸c kiÓu khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh
KhÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh n»m trong vïng vÜ ®é tõ 30 ®Õn 60o ë c¶ hai
b¸n cÇu. Nã xuÊt hiÖn nh nh÷ng d¶i ®Êt hÑp d i däc theo c¸c bê phÝa ®«ng cña B¾c
v Nam Mü v miÒn nam Autralia. ë B¾c v Nam Mü, biªn phÝa ®«ng cña khÝ hËu
n y giíi h¹n bëi mét d·y nói. Mét vïng khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh bê ®«ng
n÷a – trªn thùc tÕ l lín nhÊt - bao quanh §Þa Trung H¶i.
KhÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh cßn bao trïm nh÷ng diÖn tÝch lín ë c¸c phÇn
phÝa ®«ng cña c¸c lôc ®Þa, ®Æc biÖt ë B¾c v Nam Mü v ch©u ¸. Tuy c¸c vïng n y
lÊn xa h¬n v o bªn trong ®Êt liÒn so víi c¸c vïng khÝ hËu däc theo bê t©y, nh ng
khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh cã quy m« vÜ ®é hÑp h¬n. Trong khi c¸c vïng khÝ
hËu vÜ ®é trung b×nh bê t©y cã thÓ gÆp thÊy ë xa h¬n vÒ phÝa cùc, chØ cßn c¸ch vßng
http://www.ebook.edu.vn 555
- Cùc B¾c v i ®é, th× ë c¸c bê phÝa ®«ng cña c¸c lôc ®Þa chóng kh«ng v ¬n tíi phÝa
cùc qu¸ vÜ ®é 40o.
C¸c kiÓu khÝ hËu riªng biÖt trong nhãm chung n y kh«ng cã chung mét chÕ ®é
m a nh nhau. Thùc tÕ, chÕ ®é m a cã thÓ kh¸c nhau tõ vïng n y ®Õn vïng kh¸c.
§Ó cã ý niÖm vÒ sù biÕn thiªn ®a d¹ng n y, chóng ta xÐt hiÖn tr¹ng däc theo bê t©y
cña n íc Mü, khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh gåm San Diego, California, nhËn
® îc kho¶ng 25 cm l îng m a n¨m v rõng m a Olympic ë bang Washington, n¬i
l îng m a ®«i chç v ît trªn 375 cm (150 inch) mçi n¨m.
Chuyªn tõ «n hßa dùa v o c¸c nhiÖt ®é mïa ®«ng v kh«ng nhÊt thiÕt l nhiÖt
®é mïa hÌ. VÝ dô, ë B¾c Mü, nhãm khÝ hËu n y ® îc thÊy trªn c¸c khu vùc bªn
trong ®Êt liÒn cña California, n¬i mïa hÌ nhiÖt ®é th êng xuyªn v ît 38 oC, còng
nh ë c¸c bang quanh vÞnh nh Florida, Georgia, Alabana, Mississippi v Lousiana
– nh÷ng n¬i khã cã thÓ gäi l cã nh÷ng mïa hÌ «n hßa. V× vËy, kh¸i niÖm «n hßa
ngô ý Ýt hoÆc kh«ng cã th¶m tuyÕt.
Nhãm khÝ hËu n y ® îc ph©n chia nhá th nh ba kiÓu khÝ hËu, hai kiÓu tån t¹i
däc theo c¸c bê t©y cña c¸c lôc ®Þa v kiÓu cßn l¹i ë bê ®«ng. KhÝ hËu §Þa Trung H¶i
cã thÓ thÊy däc theo bê t©y gi÷a vÜ ®é 25o v 40o. Trong ph¹m vi cïng kho¶ng vÜ ®é
n y ë phÝa ®«ng cña c¸c lôc ®Þa l khÝ hËu cËn nhiÖt ®íi Èm. KhÝ hËu biÓn ven bê
phÝa t©y n»m bªn c¹nh v h íng vÒ cùc tõ khÝ hËu §Þa Trung H¶i.
KhÝ hËu §Þa Trung H¶i (Csa, Csb)
KiÓu khÝ hËu §Þa Trung H¶i l kiÓu khÝ hËu duy nhÊt cã mét mïa kh« râ rÖt
v o mïa hÌ v tËp trung m a v o mïa ®«ng. H×nh 15.10 thÓ hiÖn râ kiÓu khÝ hËu
n y ®èi víi hai vÞ trÝ, Athen, Hy L¹p v Los Angeles, California. TÝnh chÊt kh« h¹n
mïa hÌ cña khÝ hËu §Þa Trung H¶i l do thuéc tÝnh cña c¸c hÖ thèng cao ¸p cËn
nhiÖt b¸n vÜnh cöu ngo i kh¬i. §èi víi B¾c Mü, hÖ thèng cao ¸p Hawaii ë phÝa t©y
“ng¨n chÆn” sù di chuyÓn h íng ®«ng cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh trong
thêi gian mïa hÌ v l m chóng lÖch h íng lªn phÝa b¾c. ¸p thÊp di chuyÓn lÖch
h íng lªn phÝa b¾c, cïng víi chuyÓn ®éng gi¸ng x¶y ra däc theo bé phËn phÝa ®«ng
cña cao ¸p cËn nhiÖt ®íi, sÏ triÖt tho¸i c¸c c¬ chÕ th¨ng ë vïng ven bê Nam
California cÇn thiÕt ®Ó g©y m a. Trong c¸c th¸ng mïa ®«ng, cao ¸p Hawaii suy
yÕu, thu hÑp vÒ kÝch th íc v di chuyÓn vÒ phÝa xÝch ®¹o. T×nh huèng n y më
® êng cho c¸c xo¸y thuËn Th¸i B×nh D ¬ng ®i qua.
L îng m a n¨m t¨ng theo vÜ ®é v theo cao ®é däc theo s ên ®ãn giã trong c¸c
kiÓu khÝ hËu §Þa Trung H¶i. Gra®ien theo vÜ ®é l do c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung
b×nh ®i qua trªn vïng vÜ ®é cao th êng xuyªn h¬n. §ång thêi, c¸c s ên nói l m
gi¶m chuyÓn ®éng th¨ng ®Þa h×nh cña dßng kh«ng khÝ h íng t©y thÞnh h nh.
Trong khi c¸c biÓu ®å khÝ hËu trªn h×nh 15.10 thÓ hiÖn c¸c biÕn tr×nh l îng
m a trung b×nh cña hai vÞ trÝ, nã kh«ng thÓ hiÖn ®é biÕn thiªn cùc trÞ liªn quan tíi
m a mïa ®«ng. ThËt vËy, mét sè mïa ®«ng cã thÓ l rÊt kh«, trong khi mét sè mïa
®«ng kh¸c liªn tôc d«ng b·o g©y lò lôt v xãi mßn s ên nói. Nh÷ng ®Æc ®iÓm khÝ
hËu n y ®Æc biÖt næi râ tõ nh÷ng n¨m 1970 ë Nam California, n¬i n y ®· tr¶i qua
http://www.ebook.edu.vn
556
- mét sè n¨m kh« kØ lôc xen gi÷a nh÷ng n¨m víi mïa ®«ng Èm cùc trÞ.
C¸c nhiÖt ®« mïa ®«ng trong khÝ hËu §Þa Trung H¶i th êng l «n hßa, ®Æc biÖt
l ë s¸t theo bê biÓn. C¸c nhiÖt ®é bªn trong ®Êt liÒn tho¶ng hoÆc gi¶m xuèng d íi
®iÓm ®ãng b¨ng v ®«i khi ®e däa c¸c vïng trång c©y ¨n qu¶ víi thiÖt h¹i s¶n l îng
lín. MÆt kh¸c, m a chñ yÕu l do sù di chuyÓn qua cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung
b×nh, vËn chuyÓn kh«ng khÝ ®¹i d ¬ng vïng cùc t ¬ng ®èi Êm. V× vËy, gi¸ng thñy ë
nh÷ng n¬i cao ®é thÊp phÇn lín l m a chø kh«ng ph¶i tuyÕt.
H×nh 15.10. BiÓu ®å khÝ hËu cña Los Angeles, California v Athen, Hy L¹p,
®¹i diÖn cña khÝ hËu §Þa Trung H¶i
C¸c nhiÖt ®é mïa hÌ thay ®æi tõ «n hßa ®Õn nãng, c¸c gi¸ trÞ tèi cao ng y ®iÓn
h×nh gi¶m dÇn vÒ phÝa bê v ë nh÷ng vÜ ®é cao h¬n. Trung t©m California l mét vÝ
dô tèt vÒ c¸c nhiÖt ®é mïa hÌ biÕn ®æi nh thÕ n o trong khÝ hËu §Þa Trung H¶i.
San Francisco ® îc ghi nhËn nh l n¬i cã nh÷ng mïa hÌ ®Æc biÖt l¹nh, trong khi
Sacramento chØ c¸ch kho¶ng 120 km vÒ phÝa ®«ng b¾c tr¶i nghiÖm nh÷ng ®iÒu kiÖn
nãng, kh«.
KhÝ hËu cËn nhiÖt ®íi Èm (Cfa, Cwa)
C¸c khÝ hËu cËn nhiÖt ®íi Èm x¶y ra trong ph¹m vi c¸c vÜ ®é trung b×nh thÊp
h¬n ë miÒn ®«ng cña B¾c Mü, Nam Mü v ch©u ¸. C¸c biÕn tr×nh nhiÖt ®é v l îng
m a ®iÓn h×nh ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 15.11.
MÆc dï chóng tån t¹i ë c¸c vÜ ®é trung b×nh, c¸c khÝ hËu n y d¸ng vÎ nhiÖt ®íi
râ rÖt trong c¸c mïa hÌ kÐo d i cña chóng. V× ®Þnh vÞ ë phÝa ®«ng cña c¸c xo¸y
nghÞch b¸n vÜnh cöu lín v c¸c h¶i l u nãng, nªn c¸c giã thÞnh h nh mang kh«ng
khÝ nãng, Èm tíi cho c¸c vïng khÝ hËu n y. C¸c nhiÖt ®é ban ng y mïa hÌ th êng
b»ng gÇn 30oC, cßn ®iÓm s ¬ng kho¶ng 20oC l m chËm qu¸ tr×nh sù l¹nh ®i v o ban
http://www.ebook.edu.vn 557
nguon tai.lieu . vn
