Thích ứng với biến đổi khí hậu: Nhìn từ góc độ cộng đồng

THÝCH øNG VíI BIÕN §æI KHÝ HËU: NH×N Tõ GãC §é CéNG §åNG NguyÔn C«ng Th¶o Ph¹m ThÞ CÈm V©n 1. §Æt vÊn ®Ò 1.1. Bèi c¶nh nghiªn cøu ViÖt Nam lµ mét trong 15 quèc gia ®­îc coi lµ ®·, ®ang vµ sÏ chÞu ¶nh h­ëng nhiÒu cña biÕn ®æi khÝ hËu (Dilley chñ biªn, 2005). Sè liÖu vµ kÞch b¶n ®· ®­îc ®­a ra nh÷ng t¸c ®éng cña hiÖn t­îng nµy ë ViÖt Nam: (i) khi mùc n­íc biÓn t¨ng lªn 1m, ®êi sèng cña kho¶ng 10,8% d©n sè sÏ bÞ ¶nh h­ëng (Dagusta chñ biªn, 2007); (ii) nhiÖt ®é trung b×nh n¨m t¨ng 0,70 víi nhiÒu trËn b·o lín h¬n kÓ tõ n¨m 1950 (Phil, 2008); (iii) xÐt vÒ t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn GDP vµ thiÖt h¹i vÒ ng­êi do nh÷ng biÕn ®æi kh¾c nghiÖt cña thêi tiÕt, ViÖt Nam lµ mét trong n¨m quèc gia chÞu ¶nh h­ëng nÆng nÒ nhÊt (Germanwatch, 2011); (iv) c¸c ®ît n¾ng nãng kÐo dµi xuÊt hiÖn nhiÒu h¬n ë ViÖt Nam (Bé Tµi nguyªn M«i tr­êng, 2009). Trong bèi c¶nh Êy, ViÖt Nam ®· nghiªn cøu vµ tham gia c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau ®Ó ®èi phã víi xu thÕ nµy. ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· sím phª chuÈn C«ng ­íc khung cña Liªn Hîp Quèc vÒ biÕn ®æi khÝ hËu vµ NghÞ ®Þnh th­ Kyoto; ChiÕn l­îc quèc gia vÒ biÕn ®æi khÝ hËu; Ch­¬ng tr×nh Môc tiªu Quèc gia øng phã víi biÕn ®æi khÝ hËu, ChiÕn l­îc Quèc gia vÒ phßng chèng vµ gi¶m nhÑ thiªn tai. Bµi viÕt nµy lµ mét phÇn kÕt qu¶ nghiªn cøu t¹i x· H­ng Th¹nh, huyÖn Th¸p M­êi, tØnh §ång Th¸p vµo ®óng thêi ®iÓm trËn lò cuèi n¨m 2011. Môc tiªu cña nghiªn cøu nh»m: (i) x¸c ®Þnh nh÷ng xu thÕ thay ®æi cña thêi tiÕt qua kÕt qu¶ quan tr¾c cña c¸c nhµ khoa häc vµ c¶m nhËn cña ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng; (ii) t×m hiÓu ¶nh h­ëng cña qu¸ tr×nh nµy ®Õn ®êi sèng cña ng­êi d©n; (iii) xem xÐt c¸c ph­¬ng thøc øng phã víi biÕn ®æi khÝ hËu mµ ng­êi d©n t¹i ®iÓm nghiªn cøu ®· t¹o dùng. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu chÝnh ®­îc sö dông lµ ®iÒu tra hé gia ®×nh vµ th¶o luËn nhãm: 150 phiÕu hái ®­îc thùc hiÖn ngÉu nhiªn ë c¸c hé gia ®×nh; 30 cuéc th¶o luËn víi ®¹i diÖn lµ c¸c nhãm kinh tÕ x· héi kh¸c nhau t¹i ®Þa ph­¬ng; vµ kÕt hîp tham vÊn 15 chuyªn gia ®¹i diÖn tõ cÊp trung ­¬ng tíi cÊp x·. VÞ trÝ khu vùc nghiªn cøu 1.2. §iÓm nghiªn cøu X· H­ng Th¹nh, huyÖn Th¸p M­êi, tØnh §ång Th¸p cã diÖn tÝch tù nhiªn lµ 5.812,44 ha, trong ®ã cã trªn 80% diÖn tÝch trång lóa (b»ng 4.795ha), cßn l¹i lµ ®Êt nu«i trång thñy s¶n (261 ha), ®Êt rõng (253 ha) vµ ®Êt ë n«ng th«n (503 ha). X· H­ng Th¹nh bao gåm 5 ®¬n vÞ hµnh chÝnh: th«n 1, th«n 2a, th«n 3 vµ th«n 4. Th«n 2a n»m ë trung t©m x·, cã trô së x·, tr­êng tiÓu häc, tr­êng trung häc, tr¹m y tÕ. D©n sè cña x· lµ 8.745 ng­êi víi NguyÔn C«ng Th¶o, Ph¹m ThÞ CÈm V©n; ViÖn D©n téchäc,ViÖnHµnl©mKhoahäcX·héiViÖtNam. 45 2.105 hé gia ®×nh, mËt ®é d©n sè lµ 150 ng­êi/km2, 100% c­ d©n ë x· lµ ng­êi Kinh2. 2. BiÕn ®æi khÝ hËu t¹i ®iÓm nghiªn cøu 2.1. Sè liÖu tõ c¸c tr¹m quan tr¾c 2.1.1. NhiÖt ®é vµ l­îng m­a Mïa m­a t¹i khu vùc nghiªn cøu nãi riªng vµ ë tØnh §ång Th¸p nãi chung b¾t ®Çu tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 11, mïa kh« tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 4 n¨m sau. L­îng m­a trung b×nh c¸c th¸ng ®Çu mïa m­a tõ 150 - 200mm vµ t¨ng dÇn mçi th¸ng cho ®Õn khi ®¹t ®Ønh lµ 280mm. Sau th¸ng cao ®iÓm, l­îng m­a gi¶m m¹nh trong th¸ng 11, vµ ®Õn th¸ng 12 ®¸nh dÊu sù b¾t ®Çu cña mïa kh«. Hai th¸ng ®Çu n¨m, l­îng m­a ë møc thÊp nhÊt víi l­îng m­a trung b×nh th¸ng Ýt h¬n 20mm. NhiÖt ®é vµ l­îng m­a trung b×nh h»ng th¸ng ë Cao L·nh (1979-2008) - Rainfall: l­îng m­a - Temperature: nhiÖt ®é Nguån: Tr¹m KhÝ t­îng vµ Thñy v¨n Cao L·nh, 2011. NhiÖt ®é khu vùc t­¬ng ®èi æn ®Þnh trong c¶ n¨m, nh­ng mïa m­a thÊp h¬n so víi mïa kh«. NhiÖt ®é trung b×nh h»ng th¸ng tõ 250C -290C, nhiÖt ®é thÊp kho¶ng 220C vµ cao nhÊt trong kho¶ng 330C. Trong 30 n¨m qua, l­îng m­a t¨ng lªn h»ng n¨m, cao nhÊt lµ h¬n 2000mm (n¨m 1999 - 2000) vµ thÊp nhÊt lµ 996 mm (n¨m 1990). Thay ®æi l­îng m­a h»ng th¸ng vµ h»ng n¨m ë Cao L·nh (1989 - 2008) Nguån: Tr¹m KhÝ t­îng vµ Thñy v¨n Cao L·nh,2011. BiÓu ®å 2 cho thÊy l­îng m­a trung b×nh h»ng th¸ng trong hai thËp niªn tõ 1989 - 1998 vµ tõ 1999 - 2008. Nh­ vËy, trong hai thËp kû qua, vµo lóc b¾t ®Çu mïa m­a (th¸ng 4 - 5) 46 l­îng m­a kh¸ cao, trong tÊt c¶ c¸c th¸ng mïa kh« th× l­îng m­a ®Òu cao h¬n so víi cïng kú 2.SèliÖudoñybanNh©nd©nx·cÊp,th¸ng10-2011. Nghiªncøu§Þa lÝnh©n v¨n, sè1(1)- Th¸ng6/2013 t¹i thËp kû tr­íc. L­îng m­a thay ®æi liªn tôc h»ng n¨m trong hai thËp kû, râ nhÊt lµ th¸ng 4, th¸ng 7 vµ th¸ng 12. Ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng còng cho r»ng l­îng m­a thay ®æi vµ trë nªn khã dù ®o¸n h¬n tr­íc. 2.1.2. Lò lôt Thay ®æi møc lò h»ng th¸ng ë Cao L·nh trong vßng 10 n¨m qua Average 1990s: trung b×nh n¨m 1990 Average 2000s: trung b×nh n¨m 2000 Nguån: Tr¹m KhÝ t­îng vµ Thñy v¨n Cao L·nh,2011. BiÓu ®å trªn cho thÊy mùc n­íc lò cao tõ th¸ng 9 - th¸ng 11, ®¹t ®Ønh ®iÓm vµo th¸ng 10. Sè liÖu ®o t¹i tr¹m KhÝ t­îng vµ Thñy v¨n Cao l·nh trong hai giai ®o¹n 1991 - 2000 vµ 2001 - 2010 cho thÊy: mùc n­íc lò trong tÊt c¶ c¸c th¸ng trong n¨m ®· thÊp h¬n so víi nh÷ng n¨m 2000 vµ 1990. H»ng n¨m, mét diÖn tÝch lín cña tØnh §ång Th¸p bÞ ngËp lôt khi l­îng m­a ë th­îng nguån s«ng Mª K«ng ®æ vÒ. M­a lò th­êng b¾t ®Çu vµo th¸ng 6 hoÆc th¸ng 7 vµ kÕt thóc vµo th¸ng 10, th¸ng 12, møc ®Ønh lò th­êng x¶y ra trong th¸ng 10. 2.2. BiÕn ®æi khÝ hËu tõ c¸i nh×n cña ng­êi d©n Mét vÊn ®Ò mµ nghiªn cøu nµy quan t©m lµ nhËn thøc cña ng­êi d©n vÒ biÕn ®æi thêi tiÕt trong nh÷ng n¨m qua vµ kÕt qu¶ kh¶o s¸t hé gia ®×nh cho kÕt qu¶ d­íi ®©y: 2.2.1. Thay ®æi l­îng m­a NhËn thøc vÒ biÕn ®æi khÝ hËu trong vßng 10 ®Õn 20 n¨m Cã, rÊt nhiÒu Cã Gièng nh­ tr­íc Kh«ng, Ýt h¬n tr­íc Kh«ng biÕt Kh«ng tr¶ lêi Tæng sè hé ®iÒu tra H¹nh¸n nhiÒu h¬n 27 76 33 5 5 4 150 Lò lôt nhiÒu h¬n 5 123 11 3 4 4 150 M­a nhiÒu h¬n 5 124 14 1 3 3 150 NhiÒu hiÖn t­îng thêi tiÕt cùc ®oan h¬n 14 125 3 1 5 12 150 Nguån: §iÒu tra hé gia ®×nh, 2011. NhËn thøc chung cña ng­êi d©n vÒ thay ®æi khÝ hËu ë ®Þa ph­¬ng trong 10 - 20 n¨m qua, mïa m­a ®Õn sím h¬n vµ kÐo dµi h¬n, tæng Nghiªncøu§Þa lÝ nh©n v¨n, sè1(1)- Th¸ng6/2013 l­îng m­a n¨m cã t¨ng lªn, nhiÒu hiÖn t­îng thêi tiÕt cùc ®oan vµ khÝ hËu ®· trë lªn khã dù ®o¸n h¬n. 47 C¶m nhËn cña ng­êi d©n vÒ sù thay ®æi vÒ thêi tiÕt so víi 10-20 n¨m tr­íc Ý kiến khác, 9% Mùa khô ngắn hơn, 1% Mùa mưa kéo dài hơn, 35% Mùa khô dài hơn, 8% Mưa nhiều hơn, 46% Nguån: §iÒu tra hé gia ®×nh, 2011. Ng­êi d©n còng cho r»ng lò lôt ®· nghiªm träng h¬n so víi 10 - 20 n¨m tr­íc, vµ hä còng c¶m nhËn ®­îc sù gia t¨ng cña nh÷ng trËn m­a lín kÌm theo giã m¹nh, b·o vµ sÊm sÐt. Khi ®­îc hái vÒ sù thay ®æi vÒ thêi tiÕt, cã tíi 46% c©u tr¶ lêi lµ hiÖn nay m­a nhiÒu h¬n, vµ 35% mïa m­a ®· kÐo dµi h¬n. 2.2.2. Lò lôt Theo ghi nhËn cña ng­êi d©n, mïa lò trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã xu thÕ b¾t ®Çu kÕt thóc muén h¬n. Trong vµi thËp kû qua, cã ba n¨m ®Ønh lò cao ®ét biÕn lµ 1978, 2000, 2011, vµ cã tíi 90% diÖn tÝch toµn x· ®· bÞ ngËp. Trong nh÷ng n¨m ®ã, kÕt qu¶ ph¶n ¸nh cña ng­êi d©n ®­îc ghi nhËn ë b¶ng 2. NhËn ®Þnh cña ng­êi d©n vÒ thay ®æi mïa lò Tr­íc 2000 Lò lôt ®Õn sím h¬n, th­êng cuèi th¸ng 5 Lò lôt kÕt thóc sím, th­êng lµ vµo th¸ng 10 Møc ®Ønh lò th­êng ®¹t ®­îc trong th¸ng 9 2000 - 2011 Lò lôt ®Õn muén h¬n, th­êng lµ ®Çu th¸ng 6 Lò lôt kÕt thóc ®Çu th¸ng 11 Møc ®Ønh lò th­êng x¶y ra vµo cuèi th¸ng 10 Nguån: Th¶o luËn nhãm, 2011. 3. HÖ sinh kÕ cña ng­êi d©n trong x· 3.1. Trång trät Víi c¸c hé gia ®×nh ë x· H­ng Th¹nh, lóa lµ c©y trång chÝnh víi hai mïa trong n¨m. Theo ng­êi d©n, tr­íc nh÷ng n¨m 1990, hä chØ cã mét vô lóa mçi n¨m. Tõ cuèi nh÷ng n¨m 1990, chÝnh phñ ®· ®Çu t­ rÊt nhiÒu cho ph¸t triÓn thñy lîi; giíi thiÖu gièng lóa míi vµ nh÷ng kü thuËt canh t¸c hiÖn ®¹i. Nh÷ng can thiÖp nµy gióp ng­êi d©n chñ ®éng t­íi tiªu, rót ng¾n giai ®o¹n sinh tr­ëng cña c©y trång xuèng cßn 3 th¸ng. Vµ cho phÐp t¨ng vô lóa mçi n¨m còng nh­ t¨ng n¨ng suÊt lóa. Vô §«ng Xu©n b¾t ®Çu vµo th¸ng 11 vµ ®­îc thu ho¹ch vµo th¸ng 2, trong khi vô HÌ Thu ®­îc ph¸t triÓn tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 6, th¸ng 7 - 11 lµ kho¶ng thêi gian lò lôt. mét sè n¬i trong x·, vô thø ba (Thu §«ng) ph¸t triÓn nhê hÖ 48 thèng ®ª bao, ng¨n chÆn ngËp lôt vµ t­íi tiªu cho trang tr¹i vµo mïa kh«. N¨ng suÊt lóa trung b×nh lµ 7 tÊn/ha ë vô §«ng Xu©n, 5 tÊn ë vô HÌ Thu, vµ h¬n 6 tÊn ë vô Thu §«ng. Ng­êi d©n gi¶i thÝch vÒ viÖc n¨ng suÊt cao trong vô mïa ®Çu tiªn lµ do ®Êt ®­îc lµm giµu chÊt dinh d­ìng sau thêi gian lò (th¸ng 8 ®Õn th¸ng 11); gi¶m s¶n l­îng trong vô thø hai lµ do ®iÒu kiÖn thêi tiÕt kh«, nãng h¬n vµ dÞch bÖnh c©y trång. Ngoµi c©y lóa, mét sè gia ®×nh cßn trång c©y sen, chanh hay khoai m«n trong vô hÌ thu khi n¨ng suÊt lóa ®· thÊp h¬n. §©y lµ ®iÒu mµ ng­êi d©n ë ®©y häc ®­îc tõ c¸c n«ng d©n ë An Giang, gióp mang l¹i thu nhËp thªm cho ng­êi d©n. 3.2. Nu«i trång vµ khai th¸c thuû s¶n Bªn c¹nh trång lóa, nu«i vµ ®¸nh b¾t thñy s¶n lµ ho¹t ®éng mang l¹i nguån thu nhËp phô Nghiªncøu§Þa lÝnh©n v¨n, sè1(1)- Th¸ng6/2013 cho ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng, ®Æc biÖt lµ trong mïa lò. Theo quan s¸t thùc tÕ, nhiÒu hé gia ®×nh nu«i c¸ lång víi quy m« nhá trong mïa m­a. Ngoµi ra, trong x· cßn cã kho¶ng 15 hé gia ®×nh nu«i t«m, ®©y lµ nh÷ng hé gia ®×nh kh¸ gi¶, cã vèn ®Çu t­, mét sè hé kh¸c ph¸t triÓn nu«i Õch. Quan s¸t thùc ®Þa cho thÊy ch¨n nu«i c¸c lo¹i gia sóc, gia cÇm nh­ tr©u, bß, lîn, gµ kh«ng phæ biÕn ë ®Þa ph­¬ng. Thñy s¶n ®­îc khai th¸c tõ hai nguån: kªnh ®Þa ph­¬ng, ao, hå, s«ng, nh÷ng c¸nh ®ång ngËp n­íc vµ tõ nu«i trång. Mét sè ng­êi chØ b¾t c¸ ë gÇn nhµ ®Ó phôc vô cho b÷a ¨n h»ng ngµy, trong khi ®ã nh÷ng ng­êi kh¸c sö dông thuyÒn ®Ó ®¸nh b¾t trªn c¸c c¸nh ®ång lóa ngËp n­íc cña hä, th­êng lµ vµo ban ®ªm. Qua c¸c cuéc pháng vÊn, ng­êi ta ­íc tÝnh r»ng, mét ng­êi cã thÓ kiÕm ®­îc kho¶ng 200.000 VN§ choviÖc ®¸nh b¾t thuû s¶n mçi ®ªm. 3.3. Lµm thuª Mét hiÖn t­îng kh¸ phæ biÕn hiÖn nay cña ng­êi d©n x· H­ng Th¹nh lµ di c­ kiÕm viÖc lµm thªm ®Ó t¨ng thu nhËp, ®Æc biÖt ë nh÷ng gia ®×nh kh«ng cã hoÆc cã Ýt ®Êt s¶n xuÊt. §Þa bµn lµm viÖc th­êng lµ c¸c x· l©n cËn hay c¸c huyÖn trong tØnh. Thu nhËp trung b×nh lµ 80.000VN§/ngµy cho phô n÷ vµ 100.000VN§/ngµy dµnh cho nam giíi. Trong 150 hé ®iÒu tra, 90 hé gia ®×nh cã Ýt nhÊt mét thµnh viªn ®· di c­, h¬n 2/3 trong sè ®ã (69,6%) cho r»ng di c­ ®Ó lµm viÖc. T¹i c¸c cuéc pháng vÊn cho thÊy thu nhËp tõ viÖc lµm thuª ë c¸c khu c«ng nghiÖp t¹i TP. Hå ChÝ Minh vµ B×nh D­¬ng kho¶ng 2.000.000® - 3.000.000®/th¸ng. Con sè nµy còng t­¬ng ®­¬ng víi tiÒn c«ng mét lao ®éng n«ng nghiÖp ë x· H­ng Th¹nh cã thÓ kiÕm ®­îc nh­ng nhu cÇu ®èi víi lao ®éng n«ng nghiÖp t¹i ®Þa ph­¬ng lµ kh«ng æn ®Þnh. 4. ¶nh h­ëng cña biÕn ®æi khÝ hËu ®Õn ng­êi d©n 4.1. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp Trong bèi c¶nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®ãng vai trß quan träng trong sinh kÕ cña ng­êi d©n, vÊn ®Ò mµ nhãm nghiªn cøu quan t©m lµ cã hay kh«ng ¶nh h­ëng cña biÕn ®æi khÝ hËu trong thêi gian gÇn ®©y ®Õn ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ thu nhËp cña hä. Ph¶n håi chung mµ ng­êi d©n ®­a ra ®­îc m« t¶ ë b¶ng d­íi ®©y. T¸c ®éng cña thiªn tai tíi s¶n xuÊt l­¬ng thùc vµ thu nhËp hé gia ®×nh Møc ®é t¸c ®éng Cã, ¶nh h­ëng rÊt nhiÒu Cã, chØ ¶nh h­ëng Ýt Kh«ng ¶nh h­ëng Kh«ng tr¶ lêi Kh«ng biÕt Tæng sè hé ®iÒutra S¶n xuÊt l­¬ng thùc 54 72 14 7 3 150 Thu nhËp hé gia ®×nh 46 82 6 15 1 150 Nguån: §iÒu tra hé gia ®×nh, 2011. Nh­ vËy, hÇu hÕt c¸c hé d©n ®Òu cho r»ng thiªn tai cã ¶nh h­ëng ®Õn s¶n xuÊt l­¬ng thùc vµ thu nhËp cña hä. Theo c¶m nhËn cña ng­êi d©n, sù thay ®æi thÊt th­êng cña thêi tiÕt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, còng nh­ sù khã dù b¸o vÒ thêi ®iÓm chuyÓn mïa, c¸c diÔn biÕn thÊt th­êng cña mùc n­íc vµo mïa m­a khiÕn hä gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc triÓn khai thêi ®iÓm gieo trång, phun thuèc hay thu ho¹ch n«ng s¶n. Mïa lò n¨m 2011 lµ mét vÝ dô ®iÓn Nghiªncøu§Þa lÝ nh©n v¨n, sè1(1)- Th¸ng6/2013 h×nh, khi ®Ønh lò vÒ sím h¬n th«ng lÖ mét th¸ng (th¸ng 9 thay v× th¸ng 10) ®· khiÕn d©n ®Þa ph­¬ng hoµn toµn bÞ ®éng trong viÖc thu ho¹ch lóa dÉn ®Õn nhiÒu hé gÇn nh­ bÞ mÊt tr¾ng. Giã m¹nh, m­a thÊt th­êng khiÕn viÖc phun thuèc kh«ng hiÖu qu¶, s©u bÖnh ph¸t triÓn còng lµ nh÷ng khã kh¨n mµ ng­êi d©n ph¶n ¸nh vµ ®iÒu ®ã khiÕn hä ph¶i dµnh nhiÒu chi phÝ h¬n cho viÖc mua thuèc trõ s©u, ph©n bãn, gièng c©y trång. 49 ... - tailieumienphi.vn