- Trang Chủ
- Địa Lý
- Thành tạo bờ các hồ chứa nhỏ vùng rừng ( Nhà xuất bản đại học quốc gia Hà nội ) - Chương 3
Xem mẫu
- Krasnoslobod, Liubans vµ c¸c hå chøa kh¸c), ®èi víi hå chøa
nhãm thø hai - 5 - 10% (Osipovits, Vonkovitrs, Ml−novs,
Bobruikovs vµ c¸c hå chøa kh¸c).
Ch−¬ng 3. ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn bê
c¸c hå chøa nhá
3.1. D¹ng hãa bê vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña
chóng
Khi nghiªn cøu bê c¸c hå chøa n¶y sinh sù cÇn thiÕt ph¶i
ph©n lo¹i chóng. ViÖc t×m kiÕm mét hÖ thèng ph©n lo¹i bê duy
nhÊt lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn ®Ó lùa chän d¹ng dù b¸o sù ph¸t
triÓn cña chóng chÝnh x¸c. B¶n th©n nguyªn lý ph©n lo¹i ®−îc
hiÓu nh− lµ mét quy tr×nh ph©n chia mét tËp c¸c ®èi t−îng bê
thµnh c¸c tËp nhá theo c¸c dÊu hiÖu ®Æc tr−ng trong khu«n khæ
cña nã c¸c ®èi t−îng lµ kh¸c nhau. Møc ®é t−¬ng tù cña ph©n
lo¹i ®−îc chÊp nhËn phô thuéc vµo møc ®é tri thøc cña chóng ta
vÒ c¸c qu¸ tr×nh bê ®ang nghiªn cøu.
LÇn ®Çu tiªn, sù ph©n chia bê ra c¸c d¹ng ®−îc Iu. S.
Kasin thùc hiÖn [34]. C¸c ®iÒu chØnh tiÕp theo mang tÝnh ®Þa
ph−¬ng vµ ph¶n ¸nh møc ®é nghiªn cøu ngµy cµng cao vÒ c¸c
qu¸ tr×nh bê [35]. Còng ®· thµnh lËp viÖc ph©n lo¹i ngay c¶
®èi víi viÖc dù b¸o trªn c¸c hå chøa ®ång b»ng lín [82, 123] vµ
Xibia [120]. Trªn c¬ së kh¶o s¸t vµ kh¸i qu¸t c¸c tµi liÖu ®−îc
c«ng bè trong nÒn t¶ng ph©n lo¹i bê hå chøa ®· mang tÝnh chÊt
cña c¸c qu¸ tr×nh bê vµ c¸c nh©n tè x¸c ®Þnh chóng theo s¬ ®å :
nhãm tæng thÓ - d¹ng tæng thÓ - d¹ng bê [124]. C¸c vÊn ®Ò ph©n
99 100
- lo¹i bê hå chøa còng ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c xem xÐt [2, Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ hiÖu chØnh c¸c s¬ ®å ph©n
95]. lo¹i ®· lµm râ ®−îc mét sè nh−îc ®iÓm riªng biÖt cña chóng bëi
kh«ng gi÷ ®−îc nguyªn t¾c x©y dùng ph©n lo¹i xuyªn suèt vµ
B¶ng 3.1. C¸c d¹ng bê hå chøa ë B¹ch Nga vµ c¸c nh©n tè chÝnh chi phèi
sù thµnh t¹o cña chóng
kÕ thõa còng nh− thiÕu tÝnh tæng hîp vµ c¸ch tiÖm cËn khi
nghiªn cøu bê, bëi thùc tiÔn ¸p dông c¸c dÊu hiÖu nhËn d¹ng
Nhãm huû Nhãm c¨n D¹ng bê Qu¸ tr×nh bê C¸c nh©n tè Thµnh phÇn th¹ch häc bê
duy nhÊt vµ c¸c thuËt ng÷ truyÒn thèng ®−a ra. Nh− thuËt ng÷
®éng lùc nguyªn chñ ®¹o chÝnh
"bê c¬ së" ®«i khi ®ång nhÊt víi c¬ së ®Êt ®¸ cÊu t¹o nã. Trong
Nguån gèc Mµi mßn Sôt lë HiÖn t−îng Sãng giã C¸t, ¸ sÐt, c¸t pha
thêi gian gÇn ®©y vÊn ®Ò ®−îc tranh c·i lµ viÖc ph©n chia "d¹ng
sãng sôt lë
bê trung lËp" [89] trªn c¸c hå chøa, mÆc dï ®· cã lóc A.
Lë tÝch Lë tÝch Sãng giã
Gumbold ph©n lo¹i nã khi nghiªn cøu vïng bê biÓn.
Tr−ît lë HiÖn t−îng N©ng mùc n−íc SÐt hå (theo líp), ¸ sÐt
Kh¸c víi c¸c hå chøa lín, qu¸ tr×nh h×nh thµnh bê c¸c hå
tr−ît lë ngÇm, m−a khÝ
chøa nhá cã nh÷ng ®Æc thï riªng [138]. Cho nªn thùc tiÔn
quyÓn , sãng giã
nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh bê c¸c hå chøa nhá ë vïng
Mµi mßn - Mµi mßn - Lë b·i, tÝch tô Sãng giã, dßng C¸t aluvi, fluvi vµ c¸t pha
B¹ch Nga vµ CËn Ban TÝch chøng tá vÒ sù cÇn thiÕt ph©n chia
tÝch tô tÝch tô phï sa ch¶y däc bê
bê ra c¸c nhãm nguån gèc sãng vµ kh«ng sãng.
TÝch tô TÝch tô TÝch tô phï sa Sãng giã, ho¹t C¸t aluvi vµ c¸t röa tr«i
Sù ph©n chia nh− vËy lµ do sù hiÖn diÖn trªn c¸c hå chøa
hiÖu qu¶ hiÖu qu¶ ®éng cña b¨ng c¸c cì
nhá cã chiÒu dµi lín vµ bÒn v÷ng víi sù mµi mßn bê, ®−îc h×nh
TÝch tô TÝch tô phï sa Sãng giã, dßng C¸t aluvi, fluvi
thµnh trong c¸c ®iÒu kiÖn hÇu nh− hoµn toµn kh«ng cã sù t¸c
ch¶y däc bê
®éng cña sãng. C¸c vïng ®éng lùc thô ®éng nh− vËy trong ph¹m
Nguån gèc S«ng Xãi s©u Lë, xãi bÒ mÆt Phong hãa, dßng SÐt, b¨ng tÝch
vi hå chøa cã tr−íc hÕt ë phÇn th−îng l−u vµ trung l−u hå chøa.
phi sãng ch¶y kÝn
Chóng, nÕu bá qua d¹ng mµi mßn, ®−îc æn ®Þnh khi chøa n−íc,
Xãi ngang Xãi c¸c s−ên Xãi, bµo mßn mÆt C¸t aluvi, c¸t pha
vµ sau ®ã ®«i khi t¨ng vät. Bê nguån gèc sãng tËp trung vµo ®íi
Trung lËp LÇy Qu¸ tr×nh lÇy T¨ng mùc n−íc C¸t, sÐt b¨ng tÝch, c¸t
®éng lùc m¹nh (b¶ng 3.1).
ngÇm pha
Trªn c¬ së c¸c kh¶o s¸t c¸c qu¸ tr×nh bê ®· ®−îc tiÕn hµnh
NgËp NgËp, chua vµ T¨ng mùc n−íc C¸t, sÐt b¨ng tÝch, c¸t
còng nh− c¸c tµi liÖu ®· ®−îc c«ng bè cã thÓ chia ra n¨m nhãm
phÌn ngÇm pha
tæng qu¸t gép 10 d¹ng bê.
NÐt ®Æc tr−ng cña c¸c nghiªn cøu nh÷ng n¨m gÇn ®©y lµ
t×m kiÕm c¸c ph©n lo¹i tæng hîp dïng ®Ó gi¶i quyÕt c¸c bµi to¸n ChØ tiªu chÝnh ®Ó ph©n chia c¸c nhãm bê tæng qu¸tlµ tÝnh
thùc tiÔn cã tÝnh ®Õn c¸c dÊu hiÖu h×nh thµnh bê tæng qu¸t, chung cña c¸c dÊu hiÖu duy nhÊt cña sù ph¸t triÓn qu¸ tr×nh
th¹ch häc, h×nh th¸i häc vµ c¸c dÊu hiÖu kh¸c. bê, cßn ®èi víi c¸c d¹ng riªng biÖt cña chóng qu¸ tr×nh h×nh
101 102
- thµnh bê diÔn ra sù gÇn gòi vÒ c¸c dÊu hiÖu th¹ch häc cña ®Êt dô ®èi víi hå chøa d¹ng cùc khi thµnh lËp c¸c thuû vùc nh©n
®¸. t¹o ®−îc cñng cè bëi ®Ëp bê cã thÓ ®¹t tíi 70 -80, cã khi tíi 100%
tæng chiÒu dµi ®−êng bê (b¶ng 3.2).
B¶ng 3.2. ChiÒu dµi c¸c d¹ng bê ®Æc tr−ng hå chøa B¹ch Nga theo c¸c vïng
h×nh th¸i, km (sè liÖu n¨m 1980)
§· x¸c ®Þnh ®−îc r»ng ®èi víi hå chøa nhá ®−îc ®Æc tr−ng
bëi sù ph©n ho¸ c¸c qu¸ tr×nh bê tõ th−îng nguån vÒ th©n ®Ëp.
Hå chøa, vïng N¨m Mµi mßn Mµi TÝch tô Trung lËp S«ng KÌ bê Tõng Tæng
C¸c qu¸ tr×nh ph¸ huû tÝch cùc g¾n víi vïng gÇn ®Ëp (d¹ng hå).
h×nh th¸i thµnh Sôt mßn §Êt Kªnh phÇn céng
Lë TÝch TÝch tô LÇy NgËp Lë Xãi Bª
Tõ th−îng l−u hå chøa nhá, n¬i h×nh thµnh c¸c lo¹i bê trung lËp
lËp tÝch tÝch tô tô HQ t«ng
ngay trong giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Õn vïng trung l−u ®µn dÇn
Osipovitrs 1953 64,7
t¨ng vai trß cña c¸c qu¸ tr×nh xãi mßn vµ tÝch tô. Sù ph©n ho¸
GÇn ®Ëp 4,2 1,0 1,8 0,1 0,3 2,5 5,3 - - 0,5 - - 15,7
c¸c qu¸ tr×nh bê theo chiÒu dµi hå chøa vµ t−¬ng øng sù h×nh
Th−îng nguån - - 1,1 - - 17,7 16,6 - 8,5 - - - 43,9
thnµh c¸c d¹ng bê c¬ b¶n chi phèi chñ yÕu bëi sù t¨ng c−êng
Sau ®Ëp - - - - - 1,9 3,1 - - - 0,1 - 5,1
sãng liªn quan tíi sù t¨ng ®é s©u vµ chiÒu dµi ®µ sãng tõ
Trigirin 1960 42,7
th−îng l−u vÒ ®Ëp.
GÇn ®Ëp 6,7 0,2 3,5 0,9 0,2 2,2 4,4 - - 1,0 0,1 - 19,2
ViÖc lµm s¸ng tá tÝnh chu kú trong sù ph¸t triÓn bê cã ý
Th−îng nguån - - 1,0 - - 7,5 5,9 - 3,2 - 0,1 - 17,7
nghÜa kh«ng chØ vÒ lý thuyÕt mµ cßn c¶ thùc nghiÖm. Thùc tiÔn
Sau ®Ëp - - 0,2 - - 4,9 0,7 - - - 0,03 - 5,8
nghiªn cøu vµ vËn hµnh c¸c hå chøa lín ë ®ång b»ng (víi thêi
Saligor 1967 71,6
gian vËn hµnh h¬n 30 n¨m) cho phÐp ghi nhËn nh÷ng giai ®o¹n
GÇn ®Ëp 0,8 - 0,9 8,4 - 3,0 2,8 - - 3,4 1,3 - 20,6
c¬ b¶n trong sù ph¸t triÓn bê cña chóng. S. L. Vendrov [9] ®·
Th−îng nguån - - 2,3 1,7 - 14,9 5,2 - 1,0 2,9 11,8 0,3 40,1
chia ra thêi kú chÕ ®é dõng vµ kh«ng dõng. Muén h¬n, lÇn ®Çu
Sau ®Ëp - - - - - 6,6 4,3 - - - - - 10,9
tiªn ®Æt c¬ së sù ph¸t triÓn bê hoµn l−u vµ tuÇn hoµn víi vÝ dô
Krasnoslobod 1972 21,7
0,7 - 1,5 0,7 - 6,6 3,9 - - 3,8 4,3 0,2 21,7
hå chøa Xibia [130], c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn bê hå chøa vÒ tæng
Vilei 1973 163,1
thÓ vµ c¸c d¹ng riªng biÖt cña chóng [127]. §èi víi qu¸ tr×nh bê
GÇn ®Ëp 2,1 0,1 4,5 10,8 - 2,8 4,1 - - 6,3 - - 30,7
tÝnh gi¸i ®o¹n ph¸t triÓn bê lµ mét trong nh÷ng ®Æc thï c¬ b¶n.
Gi÷a hå 2,2 - 6,4 2,4 - 8,9 2,6 - - 8,4 0,3 - 31,2
§èi víi môc ®Ých thùc tiÔn ®Æc biÖt quan träng lµ sù biÓu hiÖn
Th−îng nguån 0,4 - 1,0 - - 26,1 3,6 1,2 - 0,8 - 0,1 33,2
qu¸ tr×nh bê trªn c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau lµ kh¸c nhau. §iÒu
Sau ®Ëp 0,9 - 4,4 1,9 - 41,6 14,0 0,3 1,2 - 0,7 3,0 68,0
nµy nhÊt thiÕt ph¶i tÝnh ®Õn khi dù b¸o,
VÒ tæng thÓ ®èi víi c¸c hå chøa nhá ®· x¸c ®Þnh ba giai
Trong c¸c bê cã nguån gèc nh©n sinh, chia ra bê bÒn v÷ng
®o¹n ph¸t triÓn bê: h×nh thµnh, æn ®Þnh vµ suy tho¸i [142]. Sù
(phñ bª t«ng hay ®Êt nÖn) hay bê kªnh, ®−êng trïng víi ®−êng
vËn hµnh l©u dµi hå chøa nhá chØ ra r»ng ý nghÜa thùc tÕ chØ
bê thuû vùc. Trong mét sè tr−êng hîp, lo¹i bê nµy kh¸ lín. VÝ
cã hai giai ®o¹n ®Çu cña sù h×nh thµnh bê (H×nh 3.1). Trong giai
103 104
- ®o¹n ®Çu tiªn diÔn ra qu¸ tr×nh ph¸ huû bê tÝch cùc hµng n¨m, h×nh thµnh b·i båi trong giai ®o¹n ng¾n b»ng sù t¸i lËp bê yÕu
®Æt nÒn t¶ng vµ ph¸t triÓn c¸c b·i båi gÇn bê. DiÔn ra dÇn dÇn ít trªn mét sè khu vùc g©y nªn bëi n−íc ®©ng, bëi sù thay ®æi
sù san b»ng ®−êng bê, chia c¾t c¸c mòi vµ phñ phï sa vµo c¸c trong sù ®iÒu tiÕt hiÖn h÷u tµi nguyªn n−íc hå chøa hay c¸c ®Æc
vÞnh, h×nh thµnh sù lÊp ®Çy. Sù lïi m¹nh mÏ cña mÐp bê cÊu tr−ng thiÕt kÕ kh¸c.
t¹o c¸c ®Êt ®¸ dÔ bÞ xãi lë nhËn thÊy ë pha ®Çu tiªn cña giai
®o¹n nµy, ®Æc biÖt trong 3 - 5 n¨m ®Çu tiªn, ®«i khi ®Õn 7 n¨m. Giai ®o¹n tiÕn ho¸ bê
Sù lïi mÐp bê hµng n¨m trong pha nµy kho¶ng 1,0 - 1,2 m hå chøa
[132]. ThÓ tÝch bÞ ph¸ huû ®¹t 4 m3/m. Kh¸c víi c¸c hå chøa lín,
Tr−ëng thµnh æn ®Þnh Suy tho¸i
sù h×nh thµnh bê c¸c hå chøa nhá diÔn ra theo s¬ ®å ph¸t triÓn
nhanh h¬n. Trong khi ®ã, sù ph¸ huû bê th−êng ®¹t tíi 50%
LÊp ®Çy n−íc hå chøa
H×nh thµnh ®¸y tròng
æn ®Þnh bê vµ b·i båi
H×nh thµnh bê dßng
Gi¶m b·i båi ven bê
§−êng bê c©n b»ng
tæng l−îng ph¸ huû cho c¶ giai ®o¹n ®Çu tiªn. vµo pha thø hai
T¸i lËp suy tho¸i
TuyÕn ho¹t ®éng
§−êng bê tù do
T¸i lËp m¹nh
qu¸ tr×nh suy yÕu dÇn. Vµo kho¶ng gi÷a chôc n¨m vËn hµnh
t¸i lËp b·i
s«ng
thø hai cña c¸c hå chøa nhá viÖc h×nh thµnh bê kÕt thóc vµ trªn
c¸c b·i båi ®−îc h×nh thµnh b¾t ®Çu cã thuû thùc vËt. Trong thêi
gian nµy ë phÇn th−îng l−u vµ trung l−u hå chøa bê trung lËp
®−îc æn ®Þnh vµ ë ®íi gÇn bê t¹o ra c¸c d¶i thùc vËt d−íi n−íc.
Trªn khu vùc bê bÞ xãi mßn ë th−îng l−u hå chøa c¸c s−ên cñng
H×nh 3.1. C¸c giai ®o¹n tiÕn ho¸ bê c¸c hå chøa nhá
®−îc cñng cè b»ng thùc vËt,
Trong giai ®o¹n thø hai cña sù ph¸t triÓn bê, c¸c qu¸ tr×nh Trong giai ®o¹n thø ba ë ®íi bê víi c¸c bê bÞ xãi lë sím h¬n
ho¹t ®éng chØ quan s¸t thÊy ë phÇn gÇn ®Ëp, n¬i diÕn ra sù h×nh diÔn ra sù æn ®Þnh hoµn toµn c¸c qu¸ tr×nh s−ên chÝnh. Bê vµ
thµnh cuèi cïng cña b·i båi. Nã dÉn ®Õn viÖc h×nh thµnh c¸c c¸c b·i ven bê ®−îc phñ bëi c¸c thuû thùc vËt bËc cao. Khi
®−êng bê c©n b»ng trªn b×nh ®Þa, cßn qu¸ tr×nh chñ yÕu lµ sù chóng bÞ tµn lôi x¶y ra viÖc tÝch luü c¸c trÇm tcÝh h÷u c¬ trªn
dÞch chuyÓn phï sa däc bê. T¹i phÇn gÇn ®Ëp cña chóng t¹o nªn c¸c b·i båi vµ c¸c phÇn hë, dÉn ®Õn sù lÇy ho¸ tiÕp theo cña
c¸c hÖ ®éng lùc bê phøc t¹p víi ®íi nu«i d−ìng, dÞch chuyÓn vµ vïng bê. §ång thêi ë ®©y thèng trÞ lµ c¸c qu¸ tr×nh tÝch tô.
tÝch tô phï sa. ë c¸c bê xãi lë sím h¬n, mµ ë mét møc ®é nµo ®·
Kinh nghiÖm vËn hµnh l©u dµi c¸c hå chøa nhá ë Uran vµ
biÕt, lµm gi¶m sù t¸c ®éng lªn bê cña sãng giã. ®Õn cuèi giai
CËn Ban TÝch còng nh− ë c¸c vïng kh¸c cña ®Êt n−íc b¾t ®Çu
®o¹n æn ®Þnh bê vµ b·i båi, phÇn gÇn ®Ëp hå chøa theo c¸c chØ
tõ gi÷a thÕ kû XIX chøng minh r»ng thêi gian tån t¹i cña chóng
tiªu ®o ®¹c h×nh th¸i vµ thuû ®éng lùc häc gièng víi hå cã dßng
cã thÓ ®¹t tíi 100 n¨m hoÆc h¬n n÷a [143]. Khi ®ã trong vßng 40
ch¶y cì t−¬ng tù. Sù æn ®Þnh bê vµ b·i båi còng nh− sù t¹o
- 50 n¨m vËn hµnh ®Çu tiªn hai giai ®o¹n c¬ b¶n ®Çu tiªn cña
thµnh ®−êng bê c©n b»ng cã thÓ bá qua pha kÝch ho¹t qu¸ tr×nh
105 106
- sù h×nh thµnh bê ®−îc thùc hiÖn hoµn toµn (H×nh 3.2). ®· chia nhãm hå chøa víi bê bÒn v÷ng mµ c¸c qu¸ tr×nh kÓ trªn
kh«ng cã chç ®øng (Veluga, Pogost vµ c¸c hå chøa kh¸c).
3.2 C¸c bê mµi mßn
C¸c quan tr¾c tiÕn hµnh trªn c¸c hå chøa nhá ph©n bè ë
vïng rõng chøng minh qu¸ tr×nh t¸i lËp diÔn ra tÝch cùc nhÊt
vµo nh÷ng n¨m ®Çu tiªn [78, 94, 120, 123]. Qu¸ tr×nh nµy ®i
kÌm mét sè ®Æc thï chi phèi nã nh− chÕ ®é vËn hµnh ®èi t−îng
còng nh− c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa m¹o - th¹ch häc cña c¸c s−ên. Sù t¸i
lËp tÝch cùc nhÊt ph¸t triÓn trªn c¸c bê cÊu t¹o bëi ®Êt ®¸ kh«ng
liªn kÕt, bë rêi. Sù ph¸ huû s−ên bê phÇn kh«ng ngËp n−íc ®i
kÌm vèi viÖc thµnh t¹o lë tÝch, khi mµ s−ên dèc ®−îc cÊu t¹o bëi
®Êt c¸t kÕt. Khi ph¸ vì s−ên ®èc cÊu t¹o bëi c¸t pha vµ ¸ sÐt
xuÊt hiÖn sù lë ®Êt. Th−êng mÆt c¾t phÇn kh«ng ngËp n−íc cña
bê mµi mßn cã d¹ng gÇn víi ®−êng th¼ng (H×nh 3.3).
Khi t¸i lËp c¸c bê cong ®é cao cì 5 - 12 m (hå chøa Trizdov,
Ostrosin, §ubrov, Vonkovitrs vµ c¸c hå chøa kh¸c) t¹i phÇn gÇn
mÐp n−íc h×nh thµnh bËc víi gèc nghiªng gÇn 20 - 30o. PhÇn
trªn cña s−ên dèc t−¬ng ®èi bÒn v÷ng nhê sù hiÖn diÖn cña c¸c
líp phñ cá vµ c©y gç. Sù t¸c ®éng cña sãng ®Õn ch©n s−ên cÊu
t¹o bëi c¸t g©y ra mét ®«i chç cÊu t¹o do sù chia c¾t s−ên m¹nh
mÏ.
L¸t c¾t s−ên mµi mßn bao gåm phÇn ngËp vµ kh«ng ngËp
n−íc. PhÇn kh«ng ngËp cã s−ên bê, thÒm, phÇn b·i kh«ng ngËp
hÑp ( Bkn). PhÇn ngËp n−íc cña l¸t c¾t chøa b·i båi bê (Bn) ,
H×nh 3.2. Con ®−êng tiÕn ho¸ ®−êng bê cña c¸c hå chøa.
s−ên bê bÞ ngËp vµ dÝnh ®Õn nã lµ phÇn l¾ng ®äng ®¸y. B·i bê
a) nhãm hå chøa 1; b) nhãm hå chøa 2; c) hå chøa bê nh©n t¹o
hå chøa nhá cã mét sè ®Æc ®iÓm:
Trong thêi gian nµy do sù xãi lë ®−êng bê vµ sù tÝch tô s¶n - chiÒu réng phÇn kh«ng ngËp n−íc h¹n chÕ vµ thay ®æi tõ
phÈm ph¸ huû diÔn ra sù san abõng ®−êng bê, nã tiÕn gÇn tíi 0,5 ®Õn 2 - 2,5m;
tr¹ng th¸i gièng nh− bê hå tù nhiªn. Trªn ph«ng chung nh− thÕ
107 108
- - l¸t c¾t phÇn ngËp n−íc cña b·i båi låi vµ gÇn víi ®−êng ®æi trong sù t¸i lËp tÝch cùc ph¶n ¸nh lªn kÝch th−íc cña b·i.
th¼ng [44, 52, 60]
- phÇn ngËp n−íc cña b·i båi ®−îc t¹o ra chñ yÕu do sù
chia c¾t bê gèc, phÇn tÝch tô kh«ng ®¸ng kÓ;
- bÒ mÆt phÇn mµi mßn cña b·i cã bÒ mÆt thÒm hoÆc bËc
thang ®ét ngét. §iÒu nµy thÊy râ trong tr−êng hîp dao ®éng
mùc n−íc lín. Nh−ng th«ng th−êng b·i båi cã bÒ mÆt b»ng
ph¼ng víi c¸c d¹ng vi ®Þa h×nh kh«ng ®¸ng kÓ.
- do c¸c ®Æc thï ®Þa h×nh vµ sù ph©n bè ®é s©u cã thÓ lµm
tr¬n b·i bê vµ ®¸y hå chøa kh«ng cã gê thay ®æi ®ét ngét. H×nh 3.4. §å thÞ quan hÖ St = f(t) (a) vµ B = f(t) (b) víi hå chøa nhãm 1 vµ 2
- ®é s©u vïng phÝa ngoµi b·i phô thuéc vµo c¸c tham sè
sãng giã vµ n»m trong ph¹m vi 0,2 - 0,8 m. C¸c ®é s©u nµy
t−¬ng øng víi mùc n−íc th−êng gÆp nhÊt trong thêi kú kh«ng
®ãng b¨ng.
H×nh 3.3. C¸c d¹ng bê mµi mßn lë tÝch (a) vµ mµi mßn tr−ît lë (b)
H×nh 3.5. Sù thay ®æi ®é dèc b∙i båi (i) vµ chiÒu réng cña nã (B)
Sù sËp ®æ s−ên bê vµ xãi lë ®Êt ®i cïng víi sù ph¸t triÓn vµ
Sù thay ®æi kÝch th−íc b·i båi theo thêi gian, vµ cô thÓ lµ
dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn t−¬ng hç ë phÇn trªn c¹n cóng nh− phÇn
®é réng (Bn) vµ ®é dèc (in), nh− c¸c qua tr¾c ®· chøng minh diÔn
d−íi n−íc cña s−ên. Sù thay ®æi ®é réng b·i båi (Bn) phô thuéc
ra t−¬ng hç: víi sù t¨ng ®é réng cña b·i båi diÔn ra sù gi¶m ®é
vµo sù t¸i lËp tuyÕn tÝnh cña bê (St) (H×nh 3.4), khi ®ã sù thay
109 110
- båi t−¬ng øng víi c¸c ®é dèc cña nã (ikn)vµ ( in) (H×nh 3.6).
dèc, vµ b·i båi trë nªn b»ng ph¼ng ( H×nh 3.5, b¶ng 3.3). T¹i
giai ®o¹n cuèi cña sù ph¸t triÓn qu¸ tr×nh æn ®Þnh, khi ®ã ®é dèc
lµ 0,03 - 0,06.
C¸c kh¶o s¸t thùc ®Þa chøng minh r»ng sù ph¸t triÓn t¸i
lËp theo thêi gian tu©n theo quy luËt tÝnh giai ®o¹n, vµ sè giai
®o¹n ®èi víi hå chøa víi dao ®éng mùc n−íc trong ph¹m vi 0,5
m ®Õn 1, 5 - 2 m ®−îc b¶o toµn th−êng xuyªn. Sù kh¸c biÖt chØ
lµ thêi ®o¹n t¸i lËp vµ ®é dµi cña giai ®o¹n. §ãi víi c¸c hå chøa
nh− vËy cã ba giai ®o¹n. §ã lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Çu tiªn, t¸i
lËp tÝch cùc vµ suy tho¸i.
B¶ng 3.3. C¸c ®Æc tr−ng phÇn b∙i båi ngËp n−íc (B, i)
S−ên bê
Hå chøa Tham N¨m vËn hµnh hå chøa
PhÇn kh«ng PhÇn ngËp n−íc
ngËp n−íc
sè 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Krinhixa B 5.8 6.0 7.0 7.2
Lïi
B·i båi bê
i 0.07 0.06 0.06 0.06
PKNN
Drozd− B 5.5 6.5 6.5 8.0 9.7
PhÇn ngËp n−íc
i 0.08 0.08 0.08 0.06 0.06
Osipovitrs B 8.0 9.0 11.0 11.0 11.0 11.0 11.0 11.0
Mµi mßn TÝch tô
i 0.12 0.11 0.09 0.09 0.09 0.06 0.06 0.06
Lepee B 17.0 17.0 21.0 24.0 26.5 27.0 30.0
i 0.06 0.06 0.04 0.04 0.03 0.03 0.03
H×nh 3.6. S¬ ®å l¸t c¾t t¸i lËp bê trong ®iÒu kiÖn c¸c hå chøa nhá
Sù kh¸c biÖt ®· ghi nhËn vÒ ®é dµi cña c¸c giai ®o¹n t¸i
Trong ®iÒu kiÖn c¸c hå chøa nhá vïng rõng l¸t c¾t ®−êng
lËp bê hå chøa víi c¸c tÝnh chÊt thay ®æi mùc n−íc kh¸c nhau
bê c©n b»ng thµnh t¹o trªn c¸c hå chøa víi ®−êng h¹ mùc n−íc
®· chi phèi ngay c¶ sù thay ®æi dÇn c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i
lín sau 10 - 20 n¨m (Lepel), cßn trªn hå chøa víi dao ®éng mùc
s−ên bê hå chøa, n»m trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau.
n−íc nhá - sau 8 - 10 n¨m. S−ên bê b¾t ®Çu mµi mßn ®−îc ®Æc
Coi c¸c tham sè h×nh th¸i ®−îc chän ®Ó so s¸nh phôc vô cho: sù
tr−ng bëi tÝnh chän läc cña nã vµ sù v¾ng mÆt hoµn toµn b·i båi
lïi tuyÕn tÝnh cña bê (St), g©y nªn bëi sù lïi thµnh bê; thÓ tÝch
s−ên. Thêi kú nµy trong sù phô thuéc vµo nhãm thuû vùc kÐo
t¸i lËp (Qt), ®é réng phÇn c¹n (Bkn) vµ phÇn ngËp (Bn) cña b·i
111 112
- dµi 2 - 5 n¨m . Trong giai ®o¹n mµi mßn tÝch cùc diÔn ra kh«ng nh©n tè t¸c ®éng. Quan ®iÓm nµy ¸p dông ®èi víi ®iÒu kiÖn hå
chØ sù ph¸ huû phÇn s−ên trªn c¹n mµ cßn t¹o thµnh c¸c b·i båi chøa lín, n¬i mµ t¸c ®éng cña sãng, dao ®éng mùc n−íc, dßng
bê. Thêi ®o¹n nµy kho¶ng 3 - 5 n¨m. Trong giai ®o¹n suy tho¸i ch¶y vµ c¸c nh©n tè kh¸c thÓ hiÖn râ rµng h¬n. Trong ®iÒu kiÖn
s−ên bê cã d¹ng c©n b»ng. c¸c hå chøa nhá, n¬i mµ mét trong nh÷ng nh©n tè t¹o bê chÝnh
chØ lµ sãng, mét l¸t c¾t æn ®Þnh ®−îc thµnh t¹o nhanh h¬n, cßn
Trªn thuû vùc chia ra ba vïng t¸i lËp. Trong phÇn lín
sau ®ã trong mét kho¶ng thêi gian dµi kh«ng chÞu sù thay ®æi
nhÊt, gÇn ®Ëp cña thuû vùc thèng trÞ bëi sãng giã vµ t¸i lËp cã
lín nµo c¶.
nguån gèc riªng sãng, T¹i phÇn gi÷a, qu¸ tr×nh ph¸ huû ®−îc
chi phèi bëi t¸c ®éng cña c¶ sãng giã lÉn dßng ch¶y. Trªn Sù hiÖn diÖn cña ®Êt ®¸ nguån gèc b¨ng tÝch chi phèi sù
th−îng l−u chÕ ®é thuû v¨n cña thuû vùc vµo mét vµi mïa trong thµnh t¹o trªn bê c¸c hå chøa ®−îc t¸i lËp. C¬ chÕ thµnh t¹o nã
n¨m gÇn víi s«ng ngßi vµ sù xãi lë bê diÔn ra chñ yÕu d−íi t¸c liªn quan víi sù xãi lë vµ vËn chuyÓn c¸c t−íng c¸t kÕt vµ sÐt tõ
®éng cña dßng ch¶y hå. §iÒu nµy nhËn thÊy trªn hå chøa khèi ®Êt bÞ ph¸ huû. Trªn bÒ mÆt b·i båi chØ cßn l¹i nhãm ®¸
Petrovitrs, Tritririn, Krinhixa vµ c¸c hå chøa kh¸c. cuéi, do vËy b·i båi cã ®−îc thµnh b¶o vÖ tù nhiªn vµ lµm t¨ng
tÝnh bÒn v÷ng cña nã. §ång thêi, trªn c¸c s−ên bê c¸t kÕt trong
Do kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña sãng giã ®· h×nh thµnh c¸c d¹ng
vïng gÇn mÐp n−íc qua s¸t thÊy sù thµnh t¹o c¸c feston nhá
®Æc thï cña phÇn b·i ngËp n−íc, gÇn víi ®−êng th¼ng víi ®é
víi doi c¸t ch¾n sãng, h¬n n÷a sù thµnh t¹o chóng rÊt nhanh,.
nghiªng nhá. Tuy nhiªn, ng−êi ta ®· quan s¸t thÊy tr−êng hîp
Khi thay gãc tíi cña sãng c¸c d¹ng nµy biÕn mÊt.
t¹o thµnh b·i båi víi h×nh d¹ng ®−êng cong. Th−êng sù uèn
khóc nµy quan s¸t thÊy ë phÇn gÇn mÐp trªn ®o¹n h¹ ®é s©u. Sù hiÖn diÖn bÒ mÆt b»ng ph¼ng cña b·i båi hoµn toµn
BÒ mÆt c¸c b·i nh− vËy th−êng b»ng ph¼ng, trªn ®ã kh«ng cã kh«ng cã b·i ngËp n−íc vµ ®¸y ë giai ®o¹n h×nh thµnh muén
c¸c s¹t lë c¸t kÕt, chç lâm vµ låi kÝch cì lín. ChØ khi dao ®éng nhÊt cña chóng cho phÐp chØ ra r»ng øng víi ®iÒu kiÖn c¸c hå
mùc n−íc lín ta míi gÆp ë phÇn gÇn mÐp c¸c d¹ng vi ®Þa h×nh chøa nhá l¸t c¾t c©n b»ng cña chóng d−íi t¸c ®éng cña sãng vµ
víi mùc n©ng ±10 cm. Chóng ®−îc t¹o thµnh do tr¹ng th¸i tuÇn dao ®éng mùc n−íc Ýt thay ®æi. §é s©u t¹i r×a ngoµi cña b·i båi
Hng trë nªn kh«ng ®æi vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo quan hÖ tuyÕn tÝnh
hoµn cña mùc n−íc ë c¸c cao tr×nh kh¸c nhau. TÊt nhiªn, c¸c
d¹ng nµy sau ®ã bÞ san ph¼ng d−íi t¸c ®éng cña dßng ch¶y mÆt d¹ng [63]
H ng = 1,87 − 0,50 Ak b + 1,34h1% ,
vµ c¸c vÞ trÝ mùc n−íc míi trªn hå chøa. Trªn c¸c thuû vùc víi (3.1)
dao ®éng mùc n−íc kh«ng lín ë s−ên bê th−êng kh«ng cã phÇn
víi h1%, Akb - t−¬ng øng lµ ®é cao sãng suÊt b¶o ®¶m 1% vµ biªn
b·i c¹n.
®é dao ®éng mùc n−íc vµo thêi kú kh«ng b¨ng.
NhËn thÊy r»ng, khi xÐt qu¸ tr×nh t¸i lËp theo thêi gian
C¸c quan tr¾c tiÕn hµnh trªn m¹ng l−íi ®o ®¹c cè ®Þnh
nh− lµ qu¸ tr×nh t¾t dÇn coi nh− sau mét kho¶ng thêi gian x¸c
qua mét lo¹t c¸c hå chøa cho phÐp ®¸nh gi¸ ®éng lùc cña qu¸
®Þnh ®ñ dµi h×nh thµnh nªn mét l¸t c¾t c©n b»ng ®éng lùc mµ
tr×nh h×nh thµnh bê d¹ng mµi mßn lë tÝch vµ mµi mßn - s¹t lë
c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña nã t−¬ng øng víi sù thay ®æi cña c¸c
113 114
- 0,4 - 0,5 m vµ 0,5 m3.
còng nh− qui m« cña qu¸ tr×nh nµy. Trªn h×nh 3.7 dÉn ra ®éng
lùc vµ c−êng ®é h×nh thµnh bê ë phÇn c¹n s−ên bê, cßn trong
B¶ng 3.4. §Æc tr−ng bê duy tr× t¸i lËp tõ 3 - 5 n¨m
b¶ng 3.4 - 3.7 dÉn c¸c tµi liÖu vÒ sù t¸i lËp bê hå chøa cã c¸c
thêi gian vËn hµnh kh¸c nhau.
Hå chøa Sè Sè hiÖu §Êt (c¸t) ThÓ tÝch Lïi ®−êng §é cao gê ChiÌu réng §é dèc b·i
®o¹n tuyÕn ®o t¸i lËp bê b·i båi båi
Krinhixa 6 1 H¹t võa 3.85 5.5 2.2 1.0/2.5 0.05/0.04
2 H¹t võa 2.5 5.5 1.0 2.8/3.2 0.08/0.06
3 H¹t võa 3.2 4.0 2.0 1.0/2.2 0.1/0.07
4 H¹t võa 3.0 4.8 1.25 1.75/3.0 0.14/0.08
5 H¹t võa 3.5 5.5 1.0 2.5/4.0 0.1/0.4
Droz®− 1 1 H¹t võa 3.0 3.5 1.0 1.0/5.0 0.05/0.12
2 H¹t võa 3.0 4.5 1.25 0.8/4.0 0.06/0.08
3 H¹t võa 1.10 2.0 0.4 0.25/4.5 0.4/0.11
B¶ng 3.5. §Æc tr−ng bê duy tr× t¸i lËp thêi kú 10 n¨m
Hå chøa Sè Sè hiÖu §Êt (c¸t) ThÓ tÝch Lïi ®−êng §é cao gê ChiÌu réng §é dèc b·i
®o¹n tuyÕn ®o t¸i lËp bê b·i båi båi
Viatra 5 0 H¹t võa 1.05 5.0 0.3 1.5/2.5 0.06/0.08
1 H¹t võa 1.6 4.7 0.8 2.0/3.5 0.1/0.08
2 H¹t võa 3.2 5.3 1.2 1.0/5.5 0.3/0.07
H×nh 3.7. Sù thay ®æi thÓ tÝch t¸i lËp (Q) theo thêi gian trªn hå chøa Zaslav 3 H¹t võa 0.7 2.5 1.5 1.7/4.0 0.05/0.2
(a), Lepel (b). Osipovitrs (c), Krinhixa (d), Drozd− (e), Golovnoie (f).
Voncovich 2 1 H¹t nhá 13.5 7.5 5.3 -/3.5 -/0.14
Sù ph©n tÝch tµi liÖu chøng minh r»ng sù lïi tæng céng H¹t nhá 22.5 14.0 5.0 -/5.0 -/0.06
®−êng bê qua 10 n¨m vËn hµnh trªn c¸c hå chøa nhá víi dao H¹t nhá 6.3 6.0 2.6 -/3.5 -/0.17
®éng mùc n−íc nhá chiÕm kho¶ng 20 m, cßn trªn c¸c hå chøa H¹t nhá 21.0 14.0 3.6 -/3.5 -/0.08
víi dao ®éng mùc n−íc lín lµ 8m, khi ®ã vËn tèc trung b×nh cña
X©y dùng c¸c ®å thÞ d¹ng St = f(t) vµ Qt = f(t) ®èi víi c¸c hå
sù t¸i lËp trong 20 n¨m ®èi víi c¸c hå chøa thø nhÊt víi dao
chøa thuéc thuû vùc cã chÕ ®é mùc n−íc kh¸c nhau chøng tá
®éng mùc n−íc nhá lµ 3 - 5 m/n¨m, hoÆc 0,5 - 4m3 trªn 1 mÐt
r»ng qu¸ tr×nh t¸i lËp bê c¸c hå chøa nhá xÊp xØ víi biÓu thøc
chiÒu dµi trong mét n¨m, vµ ®èi víi d¹ng thø hai - t−¬ng øng
115 116
- ®· biÕt d¹ng (H×nh 3.7): ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn c¸c hå chøa nhá c¶ hai nhãm. KÕt qu¶ c¸c
tÝnh to¸n thèng kª thùc hiÖn trªn m¸y tÝnh ®iÖn tö hÖ EC, thÓ
St = S0 t b1
(3.2)
hiÖn d−íi d¹ng b¶ng vµ ®−îc sö dông trong thùc tiÔn dù b¸o
vµ (b¼ng 3.6 - 3.7).
Qt = Q0 t b2 (3.3)
3.3 C¸c bê mµi mßn - tr−ît lë
víi St vµ Qt - t−¬ng øng lµ sù t¸i lËp tuyÕn tÝnh (m) vµ thÓ tÝch
HiÖn t−îng tr−ît lë ®· ®−îc biÕt ®Õn khi quan tr¾c sù h×nh
t¸i lËp (m3/1m chiÒu dµi); S0 vµ Q0 - sù lïi ®−êng bê vµ thÓ tÝch
thµnh bê trªn c¸c hå chøa lín [75]. Mét trong nh÷ng khã kh¨n
t¸i lËp trong n¨m vËn hµnh hå chøa ®Çu tiªn; b1 vµ b2 - c¸c chØ
cña sù nghiªn cøu tr−ît lë trªn bê c¸c hå chøa lµ c¶ sù kÐm
sè mò phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña ®Êt
nghiªn cøu cña chóng còng nh− sù thiÕu c¸c ph−¬ng ph¸p luËn
B¶ng 3.6. SuÊt ®¶m b¶o St(m) vµ Qt (m3/m ) ®èi víi hå chøa nhãm 1
t−¬ng øng vÒ vÊn ®Ò nµy. Trong ph¹m vi vïng rõng hiÖn t−îng
Thêi kú, n¨m Tham sè SuÊt ®¶m b¶o, % tr−ît lë ®−îc nghiªn cøu trªn hå chøa bËc thang Daugava vµ
trªn c¸c hå chøa kiÓu hå Poozera ë B¹ch Nga. Nh− c¸c kh¶o s¸t
10 25 50 75 95
cho thÊy, hiÖn t−îng tr−ît lë ®−îc biÕt tíi trªn ®o¹n bê hå chøa
10 St 7.20 6.80 4.20 4.20 3.60
trïng víi bê s«ng gèc cao hay bê c¸c hå cã ®iÒu tiÕt, ®Æc biÖt
Qt 6.50 5.0 3.60 2.30 0.8
trong c¸c tr−êng hîp chÕ ®é mùc n−íc kh«ng æn ®Þnh. Cã møc
25 St 14.0 12.30 10.60 8.50 6.0
®é nghiªn cøu tèt nhÊt lµ c¸c qu¸ tr×nh tr−ît lë ë giai ®o¹n
Qt 17.0 15.0 10.40 7.60 5.0
ph¸t triÓn ®Çu tiªn trªn hå chøa Riga.
B¶ng 3.7. SuÊt ®¶m b¶o St(m) vµ Qt (m3/m ) ®èi víi hå chøa nhãm 2
Trong sè c¸c hiÖn t−îng tr−ît lë quan s¸t trªn c¸c hå chøa
ph©n biÖt ra lo¹i "ch©n lý" vµ gi¶ tr−ît [94]. Tr−ît lë ë hå chøa
Thêi kú, n¨m Tham sè SuÊt ®¶m b¶o, %
Riga lµ tr−ît lë bËc nhÊt, nã chiÕm phÇn s−ên dèc hå chøa
10 25 50 75 95
tr−íc ®©y ®· gi¶ tr−ît. Kh¸c víi c¸c tr−ît lë b×nh th−êng hay
5 St 7.60 5.20 3.90 3.30 2.30
ch©n lý, c¸c tr−ît lë ®· nghiªn cøu trªn c¸c bê hå chøa Riga
Qt 3.90 2.50 1.50 1.10 0.60
biÓu lé mét cÊp riªng biÖt " l¾ng ®äng c¸c ®Êt ch¶y tr«i næi".
10 St 30.0 18.0 12.5 7.0 3.0
Theo ph©n lo¹i tæng qu¸t cña §. P. Phinarov [127] c¸c bê nµy
Qt 48.0 30.0 18.0 6.0 2.0
thuéc vÒ nhãm sôt lë ®Êt ch¶y. C¸c thµnh t¹o tr−ît lë diÔn ra
25 St 30.0 18.0 13.0 8.0 6.5
trong hai pha: tr«i næi vËt chÊt d−íi vËt thÓ tr−ît lë vµ l¾ng
Qt 48.0 30.0 20.0 14.0 9.0
®äng thËm chÝ lµ sôp ®æ. Tuy nhiªn víi cÊu tróc ®Þa chÊt ®ång
nhÊt cña bê cÊu t¹o bëi c¸c c¸t h¹t mÞn sù t¸ch m¶ng hay sôp lë
Trªn c¬ së sè liÖu quan tr¾c thu ®−îc c¸c t¸c gi¶ ®· tÝnh
kh«ng quan s¸t thÊy. Bê bÞ ph¸ huû do sù kÕt hîp cña tÝnh chÊt
c¸c suÊt ®¶m b¶o t¸i lËp tuyÕn tÝnh vµ thÓ tÝch t¸i lËp s−ên bê
117 118
- ®Êt ch¶y vµ bê sôt lë. 4 m. ë ®é s©u gÇn 4 m lµ ®Êt c¸t pha, mÆt ®Öm s©u 2,5 - 3 m lµ
c¸t ch¶y. D−íi líp c¸t lµ ®Êt sÐt cøng vµ d−íi n÷a lµ c¸c ®Êt ®¸
gèc. c¸t ch¶y cã kÝch cì 0,25 - 0,05 mm (98%) vµ cã hÖ sè kh«ng
®ång nhÊt 1,9 - 2,1 víi ®é rçng 46%. Gãc bê tù nhiªn 28 - 35o,
gãc ma s¸t néi 23 - 30o, hÖ sè thÊm gÇn 4m/ ngµy.
Trong hai n¨m ®Çu tiªn tÝch luü cña hå chøa diÔn ra sù
b·o hoµ c¸t bëi n−cí s«ng ®Õn mùc n−íc thiÕt kÕ. Sù ho¹t ®éng
cña hå chøa dÉn tíi sù qu¸ t¶i cã chu kú cña chóng.
Sù ph¸ vì tÝnh æn ®Þnh cña bê diÔn ra víi chÕ ®é mùc n−íc
kh«ng æn ®Þnh, khi mµ lËp tøc sau khi tÝch luü n−íc hå chøa
biªn ®é ngµy ®ªm cña dao ®éng mùc n−íc lµ 2 m hoÆc h¬n. Sù
bµo mßn vµ vËn chuyÓn c¸c phÇn tö diÔn ra n©ng mùc thuû tÜnh
cña n−íc ngÇm. lay ®éng c¸c h¹t c¸t ®· b·o hoµ n−íc trong ®íi
tiÕp xóc víi mùc n−íc ho¹t ®éng diÔn ra c¶ víi sù t¸c ®éng ®éng
häc cña sãng giã.
VËy, vÝ dô nh− c¸c qu¸ tr×nh tr−ît lë tÝch cùc trªn hå chøa
Riga diÔn ra vµo c¸c n¨m ®Çu tiªn vËn hµnh hå chøa. Trong
thêi kú n−íc lín trong hå chøa qu¸ tr×nh thay ®æi bê diÔn ra
trong vßng mét vµi ngµy. ë pha ®Çu tiªn ( 5-7 giê sau khi ®¹t
mùc n−íc cùc ®¹i) do sù l¬ löng c¸c phÇn tö nhá vµ c¸c thµnh
t¹o ®Êt ch¶y trong ®íi tiÕp xóc n−íc vµ bê ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó
g¾n kÕt c¸c khèi bê s−ên dèc. §é dµi khèi theo chiÒu dµi ®o¹n bÞ
ph¸ (cung) ®¹t 8 m vµ ®é réng 2,5 m. Khi tr¹m thuû ®iÖn lµm
viÖc trong vßng 3 - 5 giê mùc n−íc h¹ 1,0 - 1,5m. Khi ®ã h×nh
thµnh ®íi c¸t. M¶ng t¸ch ra bÞ l¾ng xuèng trªn bÒ mÆt tr−ît ®Êt
H×nh 3.8. S¬ ®å h×nh thµnh bê tr−ît ch¶y theo Ia. S. Probocs
a - giai ®o¹n ®Çu tiªn, b - giai ®o¹n l¾ng khèi t¸ch rêi sÐt. vËt chÊt tÝch luü ®−îc tr−ît trªn c¸c bÒ mÆt sÐt lªn c¸c b·i
båi gÇn bê, n¬i mµ víi sù n©ng lªn tiÕp theo cña mùc n−íc vµ
Trªn toµn bé chiÒu dµi cña hå chøa Riga lµ 75 km, bê ®Êt sãng giã qu¸ tr×nh diÔn ra theo d¹ng mµi mßn (H×nh 3.8) [92 -
ch¶y tr−ît lë chiÕm 0,5 km. Trªn ®o¹n s−ên dèc tr−ît lë cña hå 94].
chøa lµ c¸t, c¸t pha vµ bïn h¹t mÞn ®Ö tø. §é dµy líp c¸t kÕt 3 -
119 120
- Thêi ®o¹n cña qu¸ tr×nh mµi mßn phô thuéc vµo vËt thÓ mét vµ khe nøt. Sù x¸o trén bëi tr−ît lë trong c¸c vËt liÖu bë rêi
tr−ît lë vµ thêi gian t¸c ®éng cña sãng giã lªn nã. Sau khi phô thuéc vµo møc ®é b·o hoµ n−íc cña chóng. Thóc ®Èy qu¸
nghiÒn n¸t ®¸y vµ ®µo xíi l¹i líp c¸t máng quan s¸t ®−îc hiÖn tr×nh nµy gåm c¶ dßng mÆt theo s−ên dèc cña lßng ch¶o hå hay
t−îng ®Êt ch¶y lÆp l¹i. VËy c¸c chu kú nµy lÆp l¹i mét sè lÇn. thung lòng bÞ ngËp cña s«ng. Tr−ît lë ph¸t triÓn m¹nh nhÊt vµo
mïa thu hoÆc mïa xu©n. Vµo mïa ®«ng vµ mïa h¹ chóng n»m
Vµo cuèi n¨m vËn hµnh hå chøa thø hai (1978) ®· ghi
trong tr¹ng th¸i t−¬ng ®èi yªn tÜnh. Nh− ®· chøng minh, viÖc
nhËn sù suy gi¶m cña qu¸ tr×nh vµ h×nh thµnh b·i båi gÇn bê ®é
theo dâi hµng lo¹t c¸c tr−ît lë chiÕm 50 ®Õn 350m3. ChiÒu dµi
réng kho¶ng 30 m. Cuèi nh÷ng n¨m 70 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 80
vËt thÓ tr−ît lë kh¸c nhau vµ phô thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa
cña thÕ kû XX x¶y ra mét kú n−íc nhá vµ ®iÒu nµy chi phèi
chÊt - ®Þa m¹o cña bê. Phæ biÕn nhÊt lµ d¹ng tr−ît lë bËc thang.
tr¹ng th¸i mùc n−íc vµo thêi kú kh«ng ®ãng b¨ng d−íi mùc
n−íc hiÖu dông. §iÒu nµy thóc ®Èy sù xãi lë c¸c b·i båi ®−îc t¹o MÆc dï sù ph©n bè kh¸ h¹n chÕ cña hiÖn t−îng tr−ît lë
thµnh do tÝch tô vµ h¹ thÊp tÝnh æn ®Þnh cña bê. trong vïng rõng, sù n©ng mùc n−íc trong s«ng hay lµ hå dÉn tíi
viÖc xuÊt hiÖn sù ph©n bè réng r·i h¬n c¸c d¹ng ph¸t triÓn bê
L−îng ph¸ huû n¨m 1979 chiÕm gÇn 150 - 170 m3 trªn 1
tr−ît lë. C¸c qu¸ tr×nh nµy ®ßi hái xem xÐt vµ nghiªn cøu kü
mÐt chiÒu dµi. Trong thêi gian nµy gÇn 80 ngh×n m3 ®Êt ®¸ x©m
l−ìng, ®Æc biÖt ë khu vùc x©y dùng nhiÒu còng nh− khi x©y
nhËp vµo hå chøa . §Õn n¨m 1984 thÓ tÝch ®Êt bÞ xãi lë ®· lµ
dùng c¸c ®íi tinh ph¶n trªn bê hå chøa.
275 m3 trªn mét mÐt chiÒu dµi. HÖ sè tÝch tô trªn ®o¹n nghiªn
cøu gÇn 0,7. KÕt qu¶ lµ ®· lµm râ r»ng tÝnh chÊt ph¸t triÓn c¸c s−ên bê
míi nh− vËy n»m trong mèi quan hÖ chÆt chÏ cña hai qu¸ tr×nh
C¸c qu¸ tr×nh tr−ît lë trªn c¸c hå chøa d¹ng s«ng vµ hå
thèng trÞ: mµi mßn vµ tr−ît lë. C¸c quan tr¾c thùc nghiÖm ®−îc
trong ph¹m vi Poozeria vµ cao nguyªn ph©n thuû cã c¸c ®Æc thï
tiÕn hµnh chøng tá r»ng ®Ó b¾t ®Çu sù t−¬ng hç nh− vËy cÇn cã
riªng, ®Æc tr−ng bëi cÊu tróc ®Þa chÊt vµ sù ph©n bè trÇm tÝch
mét kho¶ng thêi gian x¸c ®Þnh. NÕu ®èi víi c¸c d¹ng ph¸t triÓn
b¨ng tÝch [142]. C¸c d¹ng phæ biÕn nhÊt lµ tr−ît lë thÒm, ph¸t
bê kh¸c cña c¸c hå chøa nhá (mµi mßn - tr−ît lë, mµi mßn - sôt
triÓn trªn c¸c bê gèc cao 3 m vµ h¬n. C¸c kh¶o s¸t chi tiÕt trªn
lë v.v..) qu¸ tr×nh h×nh thµnh b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm tÝch n−íc hå
c¸c hå chøa kiÓu hå Lepel vµ kiÓu s«ng Trizdov chøng minh
chøa vµ kÐo dµi kh«ng qu¸ 15 - 20 n¨m th× qu¸ tr×nh mµi mßn -
r»ng nguyªn nh©n chñ yÕu cña sù thµnh t¹o lµ sù n©ng mùc
tr−ît lë tiÕp tôc thêi gian nhiÒu h¬n vµ b¾t ®Çu tõ viÖc t¸i lËp
n−íc ngÇm do t¨ng mùc n−íc trªn hå vµ s«ng khi x©y dùng hå
s−ên, råi sau ®ã xuÊt hiÖn sù tr−ît lë c¸c ®Êt dÞch chuyÓn cã chu
chøa vµ sù xuÊt hiÖn mÆt tr−ît trong c¸c líp ®Êt sÐt lµ cét n−íc.
kú trªn s−ên vµ xãi lë chóng vµo phÇn gÇn mÐp n−íc.
TÊt nhiªn dao ®éng mùc n−íc vµ sãng giã t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chia
c¾t s−ên vµ ®Ì nÆng n−íc ngÇm vÒ phÝa hå chøa. C¸c trÇm tÝch
3.4. C¸c bê tÝch tô
b¨ng tÝch chÝnh lµ cét n−íc thóc ®Èy sù tÝch luü n−íc vµo c¸c
líp bªn trªn. T×nh huèng cuèi cïng dÉn ®Õn sù thay ®æi lín c¸c Sù t¸i lËp bê c¸c hå chøa dÉn ®Õn sù xãi lë m¹nh ®Êt ®¸ vµ
tÝnh chÊt c¬ lý cña ®Êt ®¸ vµ vËt tr−ît theo ®Êt sÐt võ t¹o nªn
121 122
- x©m nhËp vËt liÖu nµy vµo vïng gÇn bê vµ ®¸y thuû vùc. Khi di tiÕn ®Õn 1.
chuyÓn däc theo mÐp n−íc d−íi t¸c ®éng cña sãng giã vµ dßng B¶ng 3.8. ChiÒu dµi c¸c bê mµi mßn vµ tÝch tô c¸c hå chøa nhá
ch¶y, phï sa ®−îc tÝch tô vµ t¹o thµnh ë vïng bê c¸c d¹ng kh¸c
Hå chøa ChiÒu dµi bê, km
nhau: doi, b·i, feston vµ vÒ tæng thÓ víi sù t¸i lËp bê x¸c ®Þnh ky
Lmm Ltt
xu h−íng san b»ng ®−êng bê hå chøa [22]. Sù dÞch chuyÓn phï
Zaslav 3.80 2.30 0.70
sa vµ sù thµnh t¹o c¸c d¹ng tÝch tô dÉn ®Õn sù phøc t¹p cña c¸c
Krinhix− 0.80 0.60 0.75
c«ng tr×nh ®Ëp trµn, cèng x¶ ®¸y, c¸c tr¹m ®o phï sa v.v.. Liªn
qua ®Õn ®iÒu nµy lµ viÖc dù b¸o vµ tÝnh to¸n c¸c d¹ng tÝch tô cã Drozd− 1.20 0.85 0.71
thÓ lµ mét vÊn ®Ò thêi sù, gi¶i quyÕt nã cho phÐp trï tÝnh cã c¬ Trizov 1.10 0.90 0.90
së c¸c c«ng tr×nh kh¸c nhau ven bê hå chøa nhá. Viatra 1.50 1.30 0.87
Osipovich 2.00 1.80 0.90
§Ó ph©n tÝch ®· ®−a ra c¸c tµi liÖu quan tr¾c thùc hiÖn t¹i
Lepel 3.00 2.70 0.90
c¸c hå chøa n»m trong c¸c vïng rõng kh¸c nhau [45, 68, 69].
Petrovich 1.10 0.60 0.50
Vµo thêi kú vËn hµnh ®Çu tiªn cña hå chøa, ®−êng bê ®Æc tr−ng
bëi tÝnh uèn khóc cao x¸c ®Þnh bëi ®Þa h×nh c¸c thung lòng Xilian 0.50 0.10 0.20
s«ng.
CÇn nhËn thÊy r»ng sù dÞch chuyÓn däc bê cña c¸c vËt liÖu
HÖ sè uèn khóc ®−êng bê hå chøa Vilei kh¸c xa víi chiÒu
®Êt ®¸ bÞ xãi lë d−íi d¹ng dßng phï sa cã thÓ víi sù hiÖn diÖn
dµi cña nã. PhÝa bê ph¶i c¸c gi¸ trÞ cña nã n»m trong kho¶ng
cña c¸c b·i båi bê ®−îc h×nh thµnh, tøc lµ b·i båi mµ d¹ng cña
1,16 - 2,05 víi gi¸ trÞ trung b×nh träng sè 1,39, phÝa bê tr¸i
nã t−¬ng øng víi l¸t c¾t c©n b»ng. VÒ tæng thÓ qu¸ tr×nh san
t−¬ng øng lµ 1,05 - 2,60 vµ 1,63.
b»ng tÝch tô bê b»ng qu¸ tr×nh mµi mßn, diÔn ra theo giai
Tõ ®ã nhËn thÊy r»ng ®−êng bê hå chøa trong mét giai ®o¹n,khi ®ã chia ra ba giai ®o¹n sau ®©y:
®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh tiÕn dÇn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng. ChØ
1) trong vïng bê bªn c¹nh sù chuyÓn ®éng ngang cña phï
tiªu ®Þnh l−îng khi ®¸nh gi¸ ®−êng bê c©n b»ng lµ tæng chiÒu
sa biÓu hiÖn c¸c thµnh t¹o dßng phï sa däc bê. Giai ®o¹n nµy lµ
dµi cña nã, chÝnh lµ mét hµm cña diÖn tÝch thuû vùc. §Ó ®¸nh
minh chøng r»ng ngoµi qu¸ tr×nh mµi mßn b¾t ®Çu thÓ hiÖn sù
gi¸ møc ®é xÊp xØ cña chiÒu dµi ®−êng bê hå chøa vµ ®−êng bê
tÝch tô;
c©n b»ng ®Ò xuÊt hÖ sè bÒn v÷ng ®−êng bê (ky), lµ tû sè chiÒu dµi
2) quan s¸t thÊy sù t¨ng tr−ëng nhanh vµ sù ph¸t triÓn
®−êng bê hå chøa ®−îc t¸i lËp (Lmm) vµ bê tÝch tô (Ltt)
c¸c d¹ng tÝch tô kh«ng khÐp kÝn : doi, bê;
k y = Lmm / Ltt (3.4)
3) ghi nhËn sù h×nh thnµh c¸c d¹ng tÝch tô khÐp kÝn - b·i
Trong b¶ng 3.8 dÉn c¸c gi¸ trÞ ky, phô thuéc vµo thêi kú ngang, sù bæ sung c¸c gãc ®Õn vµ c¸c d¹ng t−¬ng tù dÉn tíi sù
vËn hµnh hå chøa. Víi sù t¨ng thêi gian vËn hµnh gÝa trÞ ky gÇn thµnh t¹o c¸c ®−êng bê c©n b»ng.
123 124
- TÝnh l©u dµi cña giai ®o¹n san b»ng ®−êng bê mµi mßn - l©u dµi, trong giai ®o¹n thø hai cña sù h×nh thµnh bê diÔn ra sù
tÝch tô trong tr−êng hîp chung chiÕm mét thêi kú (trong tr−êng thµnh t¹o cuèi cïng c¶u b·i båi vµ t¹o nªn ®−êng bê c©n b»ng.
hîp thuû vùc cã søc lµm viÖc ngµy lín) kho¶ng 25 -30 n¨m. §ã N¬i ®©y t¹o nªn c¸c hÖ bê ®éng lùc phøc t¹p víi c¸c ®íi nu«i
lµ c¸c hå chøa Vilei, Zaslav, Lepel, Soligor. Víi sù h¹ mùc n−íc d−ìng, vËn chuyÓn vµ tÝch tô phï sa [68, 69].
trong hå chøa nhá giai ®o¹n nµy kÐo dµi 15 - 20 n¨m (hå chøa B¶ng 3.9. Ph©n lo¹i vµ ®Æc tr−ng c¸c thµnh t¹o tÝch tô.
Trigirin, Osipovitrs, §rozd−, Petrovitrs).
C©ó t¹o tù nhiªn S¬ ®å - t−¬ng tù Hå chøa ChØ tiªu
Qu¸ tr×nh san b»ng bê hå chøa b¾t ®Çu b»ng viÖc mµi mßn
c¸c mòi nh« ra vµ bæ sung b»ng c¸c d¹ng tÝch tô ë phÇn ch©u
1. V«ncovich B = 120, L = 50
thæ c¸c cöa vÞnh võa. TiÕp theo cã thÓ rót ng¾n chiÒu dµi bê do 2. Trizov B = 30, L = 17
viÖc chia hå chøa thµnh c¸c thuû vùc ®éc lËp. B = 40, L = 30
3. Ostrosin
LÊp s¸t mÐp
Trong giai ®o¹n vËn hµnh ®Çu tiªn cña c¸c hå chøa nhá
ghi nhËn ®−îc lóc ®Çu xu h−íng t¨ng chiÒu dµi c¸c bê mµi mßn - 1. Zaslav B = 30, L = 150
2. Petrovich
s¹t lë vµ h−íng ®Õn co ®−êng bê vÒ tæng thÓ. Nã diÔn ra nh− lµ B = 15, L = 45
B = 35, L = 110
3. Lepel
Doi
kÕt qu¶ cña sù xuÊt hiÖn mµi mßn ë n¬i mµ cã tån t¹i bê trung
lËp còng nh− lµ do sù t¨ng hÖ sè uèn khóc cña nã.
§¶o B = 10, L = 38
1. Zaslav
Khi lËp b¶n ®å bê hµng lo¹t c¸c hå chøa nhá ®· t¸ch ra c¸c B = 10, L = 15
2. Krinhisa
d¹ng tÝch tô ®Æc thï nhÊt, øng cho c¸c biÓn bëi V. P. Zenkovich, Bê ch¾n
trong ®iÒu kiÖn c¸c hå chøa nhá c¸c d¹ng nµy liªn kÕt l¹i vµo 1. Viatra B = 10, L = 8
trong n¨m nhãm: tiÕp gi¸p, hë, kÝn, viÒn vµ t¸ch [22]. 2. V«ncovich B = 8, L = 6
Gi÷a c¸c d¹ng tÝch tô tiÕp gi¸p bê thÓ hiÖn râ nhÊt lµ c¸c VÞnh
thÒm hoÆc lµ c¸c phÇn cña thÒm, bÊt ®èi xøng nguån xuÊt lé
B = 5, L = 8
1. Zaslav
nu«i d−ìng mét phÝa, c¸c mòi tÝch tô, sù bæ sung gãc x©m nhËp B = 8, L = 9
2. Drozd−
(b¶ng 3.9).
Feston
Tinh thÓ tÝch tô trong c¸c hå chøa nhá ®−îc h×nh thµnh
trong ®iÒu kiÖn thuû vùc cã chÕ ®é mùc n−íc æn ®Þnh trªn ®o¹n 1.Saligor B = 10, L = 200
Ph©n ho¸ bê b»ng mòi tÝch tô
bê mµi mßn trong ph¹m vi b·i båi ven bê ®· ®−îc h×nh thµnh. ë
nh− c¸c bê biÓn còng nh− trªn b·i båi hå chøa víi t¸c ®éng cña
c¸c dÞch chuyÓn phï sa ngang vµ däc bê [22] mét phÇn ®−îc tÝch
ThuËt ng÷ "®−êng bê c©n b»ng" ®ång nghÜa víi lý thuyÕt
luü lµm t¨ng b·i båi ®· cã. Víi sù vËn hµnh cña hå chøa nhá
bê biÓn do V. P. Zenkovich ®Ò xuÊt [22]. Nã ®Æc tr−ng cho tÝnh
125 126
- bÊt biÕn cña h×nh d¹ng víi sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cña c¸c nh©n tè båi g¾n chÆt víi c¸c qu¸ tr×nh bê thèng trÞ (b¶ng 3.10). ®Ó −íc
t¸c ®éng lªn bê. l−îng tr¹ng th¸i b·i båi ven bê trong giai ®o¹n æn ®Þnh bê ë
phÇn gÇn ®Ëp hå chøa tr¹m thuû ®iÖn Osipovitrs ®· tiÕn hµnh
B¶ng 3.10. ChiÒu réng b∙i båi thµnh t¹o c¸c hå chøa th−îng Vonga vµ c¸c
hå chøa thuû ®iÖn ngo¹i « Moscova vËn hµnh 15 - 20 n¨m
tr¾c ®¹c chi tiÕt phÇn ngËp n−íc bê mµi mßn (H×nh 3.9) [4, 44,
(theo E. G. Katrugin)
45]. C¸c ®Æc tr−ng chÝnh cña b·i båi gÇn bê hå chøa nµy dÉn
trong b¶ng 3.11. C¸c khu vùc bê ®−îc theo dâi ph©n biÖt bëi ®é
DiÖn tÝch mÆt n−íc km2
Hå chøa ChiÒu réng b·i cùc ®¹i, m
cao bê, cÊu tróc ®Þa chÊt, thµnh phÇn th¹ch häc cña ®Êt ®¸ vµ
Ivankov 300 65
c¸c ®iÒu kiÖn thuû ®éng lùc. C¸c qu¸ tr×nh mµi mßn t¾t dÇn sau
Aculov 37 25
9 - 15 n¨m vËn hµnh, cßn bê cñng cè vµo cuèi thËp kû thø hai.
Istrin 30 16
B¶ng 3.11. Gãc nghiªng b∙i båi ven bê hå chøa thuû ®iÖn Osipovitrs (thµnh
Kliazmin 15 16
phè Svislotrs) trªn c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau.
Thµnh phÇn th¹ch Trªn pha t¸i Trªn pha t¸i lËp Trªn pha æn ®Þnh b−íc
häc ®Êt ®¸ t¹o bê lËp bê tÝch cùc bê suy tho¸i ®Çu cña bê vµ b·i båi
© sÐt 4-5 4-5 3,5 - 4,5
© sÐt, c¸t pha, c¸t 4-5 4-5 3,5 - 4,5
C¸t h¹t mÞn 1,5 - 2,0 1,0 - 2,5 0,0 - 2,5
C¸c d¹ng b·i båi cña chóng víi gãc nghiªng vµ kÝch th−íc
t−¬ng ®èi æn ®Þnh ®· kh¼ng ®Þnh qu¸ tr×nh nh− thÕ (b¶ng 3.12).
Gi¸ trÞ gãc nghiªng n»m trong kho¶ng 1:10 - 1:16, chóng ®−îc
lµm râ sau 9 n¨m vËn hµnh hå chøa. Theo trùc gi¸c, c¸c thµnh
nghiªng æn ®Þnh cña b·i båi ®−îc b¶o toµn do qu¸ tr×nh h×nh
thµnh phøc t¹p c¸c d¹ng tiÓu ®Þa h×nh cña chóng g¾n liÒn víi
thµnh phÇn phï sa. Phô thuéc vµo ®µ sãng, ®é cao vµ cÊu t¹o
®Þa chÊt cña bê ®· h×nh thµnh nªn c¸c b·i båi æn ®Þnh víi c¸c
H×nh 3.9. B×nh ®å b∙i båi ven bê hå chøa Osipovitrs trong giai ®o¹n æn ®Þnh
®Æc tr−ng ®èi víi chóng : chiÒu réng vµ ®é s©u. Khi ®ã tån t¹i
t¹i ®o¹n sè 3 (®é cao bê 3 - 4m cÊu t¹o bëi ¸ sÐt vµ c¸t)
mét mèi liªn hÖ gi÷a chiÒu réng b·i båi vµ ®é s©u ë ch©n b·i,
1- ®−êng ®ång vÞ vµ cao ®é 2 - ®−êng viÒn b∙i 3 - mÐp n−íc
®−îc kh¼ng ®Þnh ë ®å thÞ (H×nh 3.10). §é s©u æn ®Þnh trªn ch©n
Sù ph¸t triÓn bê c¸c hå chøa nhá [11] diÕn ra nhanh h¬n b·i chøng tá vÒ sù suy tho¸i qu¸ tr×nh h×nh thµnh b·i vµ kÕt
qu¸ tr×nh h×nh thµnh b·i båi cña chóng, C¸c d¹ng chÝnh cña b·i thóc viÖc h×nh thµnh nµy.
127 128
- B¶ng 3.12. §Æc tr−ng b∙i båi ven bê hå chøa Osipovitrs vµo giai ®o¹n æn Vonkovitrs vµ c¸c hå chøa kh¸c). Nh− c¸c quan tr¾c ®· tiÕn
®Þnh ®Çu tiªn cña bê
hµnh trªn lo¹t c¸c hå chøa ®· chøng minh, c¸c thµnh t¹o tÝch tô
h×nh thµnh ®Æc biÖt tõ c¸c vËt liÖu c¸t kÕt - c¸t ®é lín kh¸c
Thµnh phÇn §é cao Sè l−îng ChiÒu réng PhÇn mµi mßn PhÇn tÝch §é s©u §é dèc b·i
nhau. C¸c phÇn tö sÐt ph©n líp máng (d50 = 0,01, ..., 0,025 mm)
th¹ch häc m¸i tuyÕn ®o b·i båi cña b·i tô cña b·i ngoµi b·i trªn m¸i
bÞ ®−a ra bëi dßng ch¶y sãng sau ®ã bÞ dßng ch¶y ®−a ra phÇn
®Êt ®¸ t¹o bê s−ên
6,9 − 9,8 0,85 − 1,2 16 − 25
10,9 − 13,5 2,5 − 4,5 hë cña thuû vùc. VËt liÖu c¸t kÕt di chuyÓn däc theo mÐp, bæ
© sÐt 7-9 12
sung thÓ tÝch ch©n b·i, c¸c gê vµ c¸c vÞnh nhá, c¸c cöa kªnh
12,3 3,6 8,7 1,05 21
thuû lîi. Trong tr−êng hîp bÎ ngoÆt dßng phï sa xuÊt lé bê diÔn
12,1 − 23,0 5,3 − 9,0 5,5 − 14,0 1,1 − 1,5 16 − 29
© sÐt, 3-4 6
ra sù thµnh t¹o tõ h−íng ®ãn giã ë c¸c vòng vÞnh, c¸c hèc, hang
17,9 7,2 10,7 1,33 23
c¸t pha, c¸t
doi tÝch tô (xem b¶ng 3,9). C¸c thµnh t¹o nh− thÕ kh¸ phæ biÕn .
8,5 − 14,4 2,0 − 5,0 6,5 − 9,4 0,7 − 1,1 25 − 26
C¸t h¹t mÞn 0,5-1,0 8
Khi dÞch chuyÓn nã trong cöa vÞnh diÔn ra sù phanh l¹i mét
3,3 7,6 0,9
10,0 25
phÇn nµo ®ã cña nã. Khi ®ã c¸c doi ®¹t tíi bê ®èi diÖn vµ trë
thµnh mét bê v¾t. ViÖc c¾t ngang vÞnh nh− vËy chuyÓn nã
thµnh d¹ng lagoon víi diÖn tÝch mÆt n−íc kho¶ng 8 - 10 ha.
HiÓn nhiªn, c¸c thµnh t¹o tÝch tô cña l·nh thæ lµ n−íc n«ng, cã
®é s©u kh«ng qu¸ 1,5 - 2,0 m. Do c¸c ®o¹n n−íc n«ng nµy bÞ
lau sËy vµ c¸c lo¹i thùc vËt kh¸c x©m chiÕm, còng nh− do c¸c
s¶n phÈm xãi lë bÒ mÆt mang ®Õn vµ ®«i khi cßn lµ nguån lÇy
ho¸ ®Þa ®iÓm hiÖn t¹i.
CÇn nhËn thÊy r»ng trªn mét mét sè thuû vùc (Lepen,
§rozd−) quan s¸t thÊy sù thµnh t¹o c¸c doi c¸nh qu¹t (xem
b¶ng 3.9). Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh d¹ng nh− thÕ ®−îc chi phèi bëi
¶nh h−ëng cña giã m¹nh víi c¸c vÞ trÝ mùc n−íc kh¸c nhau ë
tuyÕn trªn ®Ëp.
Bªn c¹nh c¸c h×nh d¹ng ®· m« t¶, cã thÓv quan s¸t thªm
mét d¹ng thµnh t¹o tÝch tô - ®ã lµ ®Ëp ch¾n, nèi liÒn bê víi vËt
H×nh 3.10. Quan hÖ ®é s©u ngoµi b∙i båi (H) vµ chiÒu réng (B) ë giai ®o¹n æn c¶n n»m c¸ch mÐp n−íc mét kho¶ng nµo ®ã nh− lµ ®¶o, ch¼ng
®Þnh cña qu¸ tr×nh mµi mßn - tr−ît lë trong ®iÒu kiÖn c¸c hå chøa nhá
h¹n (xem b¶ng 3.9). Trong ®a sè c¸c tr−êng hîp tån t¹i ®Ëp
ch¾n, theo ph©n lo¹i cña V. P, Zenk«vich [22], thuéc bËc ®èi
Di chuyÓn däc theo mÐp n−íc, phï sa t¹o nªn c¸c d¹ng tÝch
xøng víi hai nguån nu«i d−ìng. Víi sù vç sãng theo tuyÕn vµo
tô kh¸c nhau (hå chøa Osipovitrs, Lepel, Trizdov, Viatra,
129 130
- bê cã thÓ t¹o ra c¸c feston - c¸c gê mÞn míi c¸c mòi nhän. HiÖn ph−¬ng tr×nh th−êng kh«ng xÐt tíi.
t−îng nh− thÕ quan tr¾c ®−îc ë c¸c hå chøa Zaslav, Soligor, Ph−¬ng tr×nh ph©n bè hÖ sè bÊt ®ång nhÊt (η) còng nh−
Petrovich. CÇn ph¶i nhËn ra r»ng c¸c h×nh d¹ng kiÓu feston c¸c ®−êng kÝnh ®Æc tr−ng cña phÇn tö (di) theo chiÒu réng b·i
kh¸c víi c¸c kiÓu ®· nªu trªn lµ kh«ng æn ®Þnh. Chóng hiÓn båi ®−îc m« t¶ bëi vi ph©n phï sa trong ®íi bê, d¹ng tæng qu¸t
nhiªn lµ ph¸t triÓn trong thêi kú b·o mïa thu, vµ sau ®ã vµo cã thÓ viÕt [56]:
mïa xu©n biÕn d¹ng vµ nhËn kiÓu b·i däc bê hay lµ c¸c mòi
a) ®èi víi hå chøa víi sù h¹ thÊp mùc n−íc lín:
nh«. Khi ®ã c¬ chÕ ph¸t triÓn cña c¸c b·i hay mòi nh« bÞ chi
⎫
⎡ ⎤
n
η B = η 0 ⎢∑ ( Bn + Bkn )⎥ exp[d1 − c1 ( Bn + Bkn )]
phèi bëi t¸c ®éng cña sãng víi vÞ trÝ mùc n−íc tuyÕn ®Ëp trªn vµ
⎪
⎣ i=1 ⎦ ⎪
sù xãi lë phÇn b·i ngËp n−íc th−êng xuyªn thay ®æi dÉn ®Õn sù
⎬
⎡ ⎤
tÝch luü vËt liÖu xãi lë ë vïng c¹nh mÐp n−íc. (3.5)
n
= d50 0 ⎢∑ ( Bn + Bkn )⎥ exp[d2 − c2 ( Bn + Bkn )]⎪
d50 B
⎪
CÇn ghi nhËn r»ng bªn c¹nh sù vËn ®éng cña phï sa däc ⎣ i=1 ⎦ ⎭
bê cña hå chøa nhá cßn tån t¹i sù di chuyÓn theo ph−¬ng ngang
cña vËt chÊt t¸i t¹o bê.
b) ®èi víi hå chøa víi cao ®é mùc n−íc tuyÕn trªn ®Ëp
Nh− c¸c kh¶o s¸t thùc ®Þa ®· chøng minh, trªn hå chøa víi
t−¬ng ®èi æn ®Þnh
thêi gian vËn hµnh ng¾n, n¬i mµ b·i båi däc bê míi chØ b¾t ®Çu
η B = η 0 exp[− c1 ( Bn )]Bn ⎪
⎫
d
ph¸t triÓn , sù dÞch chuyÓn vËt chÊt däc bê kh«ng x¶y ra mµ chñ 1
⎬ (3.6)
yÕu lµ dÞch chuyÓn ngang, khi ®ã phï sa x¸o trén d−íi ®¸y cña d500 = d500 Bn 2 exp( − c2 Bn )⎪
d
⎭
s−ên ngËp n−íc [64, 68, 95]. §iÒu nµy ®−îc kh¼ng ®Þnh b»ng
víi η0, d50 0 - t−¬ng øng hÖ sè bÊt ®ång nhÊt vµ ®−êng kÝnh
thùc tÕ bëi sù thiÕu v¾ng hoµn toµn c¸c d¹ng tÝch tô ë c¸c hå
trung b×nh cña ®Êt ®¸ gèc bÞ xãi lë; Bkn, Bn - chiÒu réng phÇn b·i
chøa Xnhian, Smolevits, Bobruikov, Ml−nov vµ hµng lo¹t c¸c hå
kh«ng ngËp vµ ngËp, d50 0 = (0,5 ÷ 2,0) mm, η0 = (5,0 ÷ 20,0).
chøa kh¸c cã thêi h¹n vËn hµnh tõ 5 ®Õn 10 n¨m.
Bªn c¹nh sù nghiªn cøu ®éng lùc ph¸t triÓn b·i båi trong
D−íi t¸c ®éng cña sãng giã trªn b·i båi diÕn ra sù vËn
c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt vµ thuû v¨n kh¸c nhau ng−êi ta ®· thùc
®éng cña vËt liÖu vá dÉn ®Õn sù ph©n lo¹i tù nhiªn cña nã - sù
hiÖn c¸c kh¶o s¸t nghiªn cøu sù thay ®æi ®é cao b·i båi d−íi ¶nh
ph©n ho¸ c¸c phÇn tö ®Êt ®¸. Sù ph©n lo¹i nµy diÔn ra do sù
h−ëng cña mùc n−íc thay ®æi. §· xem xÐt tr−êng hîp ph¸t triÓn
mang c¸c phÇn tö h¹t mÞn còng nh− do sù tÝch tô c¸c phÇn tö
b·i båi hå chøa víi c¸c dao ®éng mùc n−íc lín [95].
lín. Nh− c¸c kh¶o s¸t thùc tÕ tiÕn hµnh trªn c¸c hå chøa ë B¹ch
Nga chøng minh, sù vËn chuyÓn vËt liÖu diÔn ra trong tr¹ng C¸c kh¶o s¸t ®−îc thùc hiÖn trªn mét trong nh÷ng hå chøa
th¸i l¬ löng vµ hçn lo¹n. ChiÒu réng vïng khuÊy l¬ löng chiÕm cè ®Þnh (Zaslav) trong thêi kú c¸c n¨m 1980 - 1982. C¸c quan
tõ 2 - 3 m. ThÓ tÝch phÇn tö l¬ löng trong tæng thÓ tÝch dßng phï tr¾c ®−îc tiÕn hµnh trªn ®o¹n bê bÞ mµi mßn, s−ên bê cña nã
sa däc bê trªn c¸c hå chøa nhá th−êng nhá ®Õn møc trong c¸c
131 132
- cong (R) (xem b¶ng 3.9). Bªn c¹nh viÖc x¸c ®Þnh l¸t c¾t h×nh
®−îc cÊu t¹o b»ng c¸t vµ mét Ýt sái vµ cã gê mµi mßn ®é cao 1,0 -
2,5 m. Trong ®iÒu kiÖn quan tr¾c chÕ ®é thuû v¨n ®−îc ®Æc d¹ng tÝch tô vµ c¸c ®Æc tr−ng tuyÕn tÝnh cña chóng mét vÊn ®Ò
tr−ng bëi c¸c dao ®éng mùc n−íc ®Õn 1,0 m, ®é lÆp l¹i sãng cùc lín lµ x¸c ®Þnh nÐt cña b×nh ®å cña chóng. Nh− c¸c quan tr¾c
®¹i 0,3 + 0,4 m (P = 80%) vµ ®é cao sãng cùc ®¹i 1,2 m (quan thùc tÕ thùc hiÖn trªn hå chøa Saligor ®· chØ ra, ®−êng bê trªn
tr¾c n¨m 1979). Kh¶o s¸t tiÕn hµnh trªn hai tuyÕn, trªn ®ã nhê b×nh ®å ë giai ®o¹n c©n b»ng cã thÓ thÓ hiÖn b»ng hÖ thèng gåm
c¸c th−íc ®o vµ c¸c th−íc ®é cao ®· ®Þnh vÞ ®−îc c¸c ®iÓm ®Æc c¸c mòi vµ cung xen kÏ. Khi ®ã quan s¸t thÊy thµnh t¹o trªn
tr−ng trªn b·i båi. Trong thêi kú quan tr¾c ®· tiÕn hµnh 11 tr¾c mét ®o¹n bê mét sè hÖ kÕt hîp c¸c cung bËc kh¸c nhau bëi
®¹c b·i båi víi c¸c vÞ trÝ mùc n−íc kh¸c nhau. chÝnh kÝch th−íc tuyÕn tÝnh cña chóng.
KÕt qu¶ xö lý vµ ph©n tÝch c¸c tµi liÖu nhËn ®−îc ®· x¸c TiÕp nhËn quan ®iÓm cña B. A. Popov [95, 96] r»ng vßng
®Þnh: ®−êng bê c©n b»ng cã thÓ ®−îc m« t¶ b»ng c¸c ®−êng trßn b¸n
kÝnh kh¸c nhau, c¸c t¸c gi¶ khi dÉn c¸c cÊu t¹o bæ sung tiÕn
- BiÕn h×nh b·i båi diÔn ra trong vïng cËn mÐp n−cí réng
®Õn kÕt luËn r»ng chiÒu dµi cña c¸c mòi tÝch tô ph©n bè trªn
8,0 m, khi ®ã biÕn h×nh theo chiÒu th¼ng ®øng lµ 4,0 cm;
®−êng bê b»ng:
- ®−êng thay ®æi biÕn h×nh ®é cao cã tÝnh h¹n chÕ vµ chØ
y = kD sin Θ (3.7)
®Þnh cho mvïng cËn mÐp n−íc;
víi k - hÖ sè tû lÖ; D - chiÒu dµi ®µ sãng; Θ - gãc tíi cña sãng vµo
- sù thay ®æi cao ®é lín nhÊt quan s¸t ®−îc víi tr¹ng th¸i
bê [42]
mùc n−íc gÇn mùc n−íc d©ng b×nh th−êng vµ chØ ®Þnh ®ãi víi
ch©n gê bê vµ gi¶m dÇn tõ phÝa trªn b·i båi; §ång thêi suy thÊy r»ng víi tiÖm cËn mÆt cña sãng hoÆc
gÇn mÆt (hå chøa Petrovitrs) vßng ®−êng bê c©n b»ng theo
- víi tr¹ng th¸i dõng cña mùc n−íc trªn mét cao ®é l©u
Penar - Consideru [97] ®−îc viÕt b»ng ph−¬ng tr×nh dÉn nhiÖt:
quan s¸t thÊy sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cña qu¸ tr×nh xãi lë vµ tÝch
∂y / ∂t = c∂ 2 y / ∂x
tô víi c¸c gi¸ trÞ cùc ®¹i cña biÕn h×nh; (3.8)
- trong ®íi ph©n bè b·i båi ngoµi biÕn h×nh ®é cao diÕn ra BiÕn nã thµnh chuçi Phure
sù xãi vµ dÞch chuyÓn vËt liÖu ph¸ huû s−ên bê trong c¸c mÆt ∞
y = y0 + ∑ Aie − mi t sin Θ , (3.9)
c¾t ngang vµ däc.
i=0
H×nh d¹ng mäi thµnh t¹o tÝch tô trªn b×nh ®å (vµ c¶ mÆt
chóng ta nhËn ®−îc ®−êng bê trªn b×nh ®å xÊp xØ ph−¬ng tr×nh
c¾t ngang) ®−îc x¸c ®Þnh trong tr−êng hîp tæng qu¸t b»ng
h×nh sin, tøc lµ:
tham sè chÕ ®é sãng (h1%, λ1%, τ1%), cÊu t¹o ®Þa m¹o vïng bê, b¶n
y = y0 + Ae − mt sin Θ (3.10)
®å s−ên ngËp n−íc vµ c¸c ®Æc ®iÓm th¹ch häc s−ên.
C¸c kÝch th−íc th¼ng cña c¸c h×nh d¹ng tÝch tô ®Æc tr−ng víi y0 - kho¶ng c¸ch tõ trôc hoµnh, ®Æt song song víi mÆt sãng
bëi chiÒu dµi (y0), chiÒu réng vµ phÇn gèc bê (Btt), b¸n kÝnh cung
133 134
- t¹i thêi ®iÓm t; x - tung ®é t¹i giai ®o¹n cuèi, tøc lµ giai ®o¹n
c©n b»ng. Trong c«ng tr×nh cña Iu. N, Sokonhicov [117, 118]
qu¸ tr×nh nµy ®−îc ®Ò xuÊt m« t¶ ph−¬ng tr×nh sicloid
x = r(1 − cos Θ ), (3.11)
víi r - h»ng sè x¸c ®Þnh ®é uèn cña cung, Θ = (0 ÷ 6π). Tuy
nhiªn, nh− c¸c ph©n tÝch c¸c quan tr¾c tù nhiªn thùc hiÖn trªn
hµng lo¹t c¸c hå chøa nhá ®· chøng tá h×nh d¹ng vßng ngoµi
d¹ng tÝch tô dï lo¹i nµo: ch©n, bê, gãc bæ sung ë lÇn xÊp xØ thø
nhÊt ®−îc viÕt bëi ph−¬ng tr×nh elip.
x = a cos Θ y = b sin Θ
; (3.12)
Xö lý c¸c s¬ ®å t−¬ng tù c¸c d¹ng tÝch tô trªn c¬ së ®ång
d¹ng ho¸ c¸c h×nh d¹ng cña chóng trong vïng bê c¸c hå chøa
cho phÐp tiÕn hµnh tÝnh to¸n thÓ tÝch phï sa ®−îc tÝch tô trong
chóng.
ThÓ tÝch c¸c doi, bê hay gãc bæ sung b»ng diÖn tÝch thµnh
t¹o nh©n víi ®é dµy trung b×nh cña trÇm tÝch [68]:
b
Wtt = h ∫ F ( x )dx (3.13)
a
ThÓ tÝch phï sa trong bê v¾t cã thÓ trong xÊp xØ lÇn thø
nhÊt thÓ hiÖn nh− tæng c¸c thÓ tÝch cña hai doi thµnh phÇn
b d
Wtt = h1 ∫ F1 ( x )dx + h2 ∫ F2 ( x )dx (3.14)
a c H×nh 3.11. S¬ ®å tÝnh to¸n ®Ó x¸c ®Þnh thÓ tÝch tÝch tô
a - bê tÝch tô mòi (hå chøa Saligor), b - feston (hå chøa Zaslav)
hoÆc chØ mét doi
b
CÇn nhËn thÊy r»ng mét sù lý t−ëng ho¸ nµo ®ã hay viÖc
Wtt = h3 ∫ F3 ( x )dx (3.15)
®¬n gi¶n s¬ ®å t−¬ng tù nhËn ®−îc trªn c¬ së kh¶o s¸t hµng lo¹t
a
c¸c hå chøa dÉn ®Õn mét sè sai sè nhÊt ®Þnh trong tÝnh to¸n.
Tuy nhiªn víi sù thiÕu hôt c¸c th«ng tin ®¸ng tin cËy viÖc sö
135 136
- dông c¸c s¬ ®å t−¬ng tù khi m« h×nh ho¸ qu¸ tr×nh tÝch tô c¸c ®ã cã thÓ h−íng dÉn sö dông s¬ ®å t−¬ng tù khi thiÕt kÕ c¸c hå
s¶n phÈm mµi mßn lµ ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®¸nh gi¸ mÆt ®Þnh chøa nhá vµ ph©n bè c¸c c«ng tr×nh ng¨m lò trong c¸c ®íi gÇn
l−îng cña qu¸ tr×nh. §Ó vÝ dô xÐt tr−êng hîp ph©n t¸ch ®−êng bê.
bê b»ng c¸c mòi cña hå chøa Soligor. Trªn h×nh 3.11 ë d¹ng ®å
3.5 C¸c bê bÞ ngËp vµ lÇy ho¸
thÞ thÓ hiÖn s¬ ®å t−¬ng tù ph©n bè phï sa Wtt däc mÐp khi
thµnh t¹o mòi. Ký hiÖu bm lµ chiÒu réng mòi ë ®¸y, cßn Lm lµ Khi bæ sung ®Çy hå chøa vµ t−¬ng øng víi sù d©ng cña
chiÒu dµi mòi. L−îng mòi trªn ®o¹n ®−îc x¸c ®Þnh b»ng hÖ mùc n−íc ngÇm diÔn ra qu¸ tr×nh lµm ngËp bê cña chóng. Quy
thøc: m« vµ møc ®é ngËp bê phô thuéc vµo phô thuéc vµo c¸c ®Æc
n = Qtt / g i = B / bm = 9 ®iÓm ®Þa chÊt vµ thuû ®Þa m¹o cña chóng còng nh− chÕ ®é thuû
v¨n cña hå chøa. C¸c ®Æc tr−ng ®Þnh l−îng ngËp bê c¸c hå chøa
víi gi - thÓ tÝch phï sa trªn mét mòi; B - chiÒu dµi ®o¹n bê
nhá (chiÒu réng ®íi ngËp, dé n©ng mùc n−íc ngÇm ...) gÇn gièng
Khi ®ã ph−¬ng tr×nh ®Ó tÝnh to¸n thÓ tÝch vËt liÖu tÝch tô
víi c¸c chØ sè t−¬ng tù c¸c bê bÞ ngËp cña hå chøa lín vïng
trªn ®o¹n cã d¹ng:
rõng.
⎡1 ⎤ ⎡1 ⎤
Wtt = ⎢ ( b1 + b2 )hi Lm ⎥ h + ⎢ ( y1 − y )( b3 + b4 )h j ⎥( n − 1) (3.16) Theo møc thay ®æi bê ngËp ph©n biÖt:
⎣2 ⎦ ⎣2 ⎦
1) bê ngËp m¹nh víi −u thÕ cña ngËp vÜnh cöu. ChiÒu réng
víi hi, hj - ®é dµy trung b×nh cña trÇm tÝch phï sa trªn c¸c mòi tiÓu vïng ngËp m¹nh lµ 50 - 200m vµ cã khi h¬n vµ chiÕm
(1,5 - 2,0 m trong ph¹m vi ®íi th¹ch häc thuû vùc) vµ t−¬ng øng kho¶ng 15 - 30% tæng chiÒu réng vïng ngËp. GÇn mÐp n−íc
trªn c¸c cung cè ®Þnh (0,6 - 0,7 m theo tµi liÖu tr¾c ®¹c). Khi thuû vùc t¹o ra c¸c ®Çm lÇy h¹. Trªn ®Êt ®¸ kh«ng liªn kÕt
tÝnh Lm/B = (1,1 - 5,06), cã y1 - y = 10 m; (n - 1) - sè l−îng ®iÓm trong c¸c vïng tiÓu ®Þa h×nh ©m ë ®ª vµ ®Ëp t¹o nªn c¸c hå n−íc
cung ®o n = 8, khi ®ã Wtt = 1600 m3. n«ng (Vilei);
Tr−êng hîp riªng cña viÖc t¸ch mòi bê khi sãng vç vu«ng 2) bê ngËp vÜnh cöu, trªn ®ã tiÓu vïng ngËp vÜnh cöu
gãc víi mÐp chÝnh lµ feston. Trong tr−êng hîp nµy s¬ ®å tÝnh chiÕm kho¶ng 60 - 80% tæng chiÒu réng bê ngËp, khi ®ã ®é réng
to¸n ®¬n gi¶n h¬n - v¾ng c¸c ®o¹n bê th¼ng gi÷a hai mòi vµ nh− cña tiÓu vïng ngËp m¹nh th−êng kh«ng v−ît qu¸ 40 - 50 m,
thÕ ta cã: hoÆc 5 - 15% ®é réng vïng ngËp.
⎡1 ⎤
Wtt = ⎢ y( b1 + b2 )hi ⎥ n 3) trªn c¸c bê ngËp yÕu víi xu thÕ ngËp vÜnh cöu yÕu cña
(3.17)
⎣2 ⎦ tiÓu vïng ngËp m¹nh vµ trong ®a sè c¸c tr−êng hîp kh«ng thÓ
hiÖn râ. TiÓu vïng ngËp yÕu chiÕm 40 - 60% tæng ®é réng l·nh
víi hi - chiÒu dµy líp trÇm tÝch trong feston theo c¸c quan tr¾c ë
thæ bÞ ngËp.
hå chøa Zaslav (®o¹n 1) hi = 0,7 m. Trong ®iÒu kiÖn quan tr¾c sè
mòi n = 30, cßn thÓ tÝch phï sa khi ®ã chiÕm Wtt = 1050 m3. Do Theo quy m« lan truyÒn cña qu¸ tr×nh ngËp c¸c ®o¹n bê cã
137 138
nguon tai.lieu . vn
