- Trang Chủ
- Địa Lý
- Hải dương học đại dương - Phần 2 Các quá trình động lực học - Chương 4
Xem mẫu
- nhu cÇu cña con ng êi m kh«ng tæn h¹i tíi sù t¸i sinh tù
nhiªn cña chóng. T i nguyªn sinh vËt cña ®¹i d ¬ng ® îc
Ch ¬ng 4 - T i nguyªn sinh vËt, kho¸ng
con ng êi sö dông tõ l©u v chñ yÕu ®Ó tháa m·n nh÷ng
vËt v n¨ng l îng cña ®¹i d ¬ng
nhu cÇu vÒ thùc phÈm, tøc vÒ chÊt ®¹m ®éng vËt. Sù quan
t©m sö dông t i nguyªn sinh vËt ®¹i d ¬ng kh«ng ngõng
T i nguyªn ®¹i d ¬ng th êng ® îc hiÓu l tÊt c¶ nh÷ng
t¨ng lªn do ch a ®¶m b¶o ®ñ thùc phÈm ®¹m ®éng vËt cho
yÕu tè cña nã ®ang ® îc sö dông hoÆc cã thÓ ® îc sö dông
d©n c t¨ng nhanh cña Tr¸i §Êt. D©n sè v khèi l îng
trong t ¬ng lai trong c¸c ng nh s¶n xuÊt v ho¹t ®éng phi
®¸nh b¾t ®· biÕn ®æi thùc tÕ nh nhau trong hai thÕ kØ gÇn
s¶n xuÊt cña con ng êi. Kh¸i niÖm n y kh¸ réng v ph¶n
®©y (h×nh 4.1). Tuy nhiªn, nÕu ®¸nh gi¸ tØ phÇn s¶n phÈm
¸nh to n bé c¬ cÊu t i nguyªn cña ®¹i d ¬ng rÊt phøc t¹p.
biÓn trong tæng c¸n c©n thøc ¨n vÒ trung b×nh cña nh©n
Tr íc hÕt chóng ta sÏ xem xÐt nh÷ng t i nguyªn sinh vËt
lo¹i, th× tØ phÇn ®ã cßn rÊt nhá bÐ v kh«ng lín h¬n 2 %.
cña ®¹i d ¬ng ®· ® îc sö dông réng r·i tõ l©u. Sù quan
GÇn 98 % to n bé khèi l îng thùc phÈm l do n«ng nghiÖp
t©m ®èi víi nh÷ng t i nguyªn kho¸ng vËt t¨ng m¹nh trong
s¶n xuÊt. Tuy nhiªn gi¸ trÞ s¶n phÈm biÓn trong viÖc ®¶m
nh÷ng thËp kØ gÇn ®©y ®ßi hái còng ph¶i xem xÐt chóng tuy
b¶o ®¹m ®éng vËt cho lo i ng êi ®ang t¨ng. Nh÷ng n¨m 80
chØ l mét c¸ch ng¾n gän. V cuèi cïng chóng ta sÏ xem xÐt
cña thÕ kØ 20 ng êi ta nhËn tõ ®¹i d ¬ng gÇn 6 % ®¹m ®éng
nh÷ng t i nguyªn n¨ng l îng tiÒm t ng cña §¹i d ¬ng ThÕ
vËt. Tíi n¨m 2000 nhu cÇu ®¹m nguån gèc ®éng vËt cßn
giíi m theo íc l îng cña c¸c chuyªn gia l rÊt to lín v cã
t¨ng h¬n n÷a v gi¶i quyÕt vÊn ®Ò n y chØ dùa trªn c¬ së
kh¶ n¨ng gi¶m thiÓu râ rÖt nh÷ng hËu qu¶ sinh th¸i cña
gia t¨ng s¶n xuÊt ngò cèc v t¨ng t ¬ng xøng sè ®Çu vËt
ng nh n¨ng l îng hiÖn ®¹i ®ang ph¸t triÓn nh vò b·o.
nu«i th× sÏ kh¸ khã kh¨n. V× vËy ng êi ta ng y c ng chó ý
tíi t i nguyªn sinh vËt ®¹i d ¬ng. C¸c n íc ®ang ph¸t triÓn
4.1. T i nguyªn sinh vËt cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi
g¾n liÒn kú väng kh¾c phôc n¹n ®ãi ®¹m cña hä víi viÖc
khai th¸c t i nguyªn sinh vËt cña ®¹i d ¬ng. HiÖn nay, ®èi
T i nguyªn sinh vËt ® îc hiÓu l nh÷ng nguån dù tr÷
víi gi nöa d©n c c¸c n íc ®ang ph¸t triÓn, t i nguyªn
®éng vËt v thùc vËt sèng trong n íc biÓn v ® îc sö dông
biÓn ®¶m b¶o gÇn 30 % khÈu phÇn ®¹m ®éng vËt khiªm tèn
hay cã thÓ ® îc sö dông trong t ¬ng lai ®Ó tháa m·n nh÷ng
299 300
http://www.ebook.edu.vn
- cña hä. Theo íc l îng cña c¸c chuyªn gia, nÕu xem r»ng khèi l îng bÊt kú. §¹i d ¬ng ThÕ giíi cã ®ñ nh÷ng t i
c¸c s¶n phÈm biÓn ph¶i cung cÊp gÇn 25 % ®¶m b¶o ®¹m nguyªn sinh vËt tiÒm t ng m con ng êi cã thÓ sö dông
cho con ng êi, th× trong n¨m 2000 cÇn ph¶i ®¸nh b¾t gÇn kh«ng l m tæn h¹i sù t¸i s¶n xuÊt chóng hay kh«ng? Trong
90−100 triÖu tÊn ®éng vËt tõ ®¹i d ¬ng chØ riªng l m thøc viÖc ®¸nh gi¸ t i nguyªn sinh vËt ®¹i d ¬ng ®«i khi gÆp hai
h íng th¸i cùc ®èi lËp nhau. Mét mÆt, vÉn cßn cã ý kiÕn vÒ
¨n trùc tiÕp. Gi÷a nh÷ng n¨m 80, ®· ®¸nh b¾t gÇn 60 triÖu
sù v« tËn t i nguyªn, ®iÒu ®· v ®ang kh«ng ph¶i mét lÇn
tÊn trùc tiÕp cho môc ®Ých thùc phÈm. NÕu xem xÐt tíi
triÓn väng xa h¬n, th× trong 10−20 n¨m tíi cÇn ph¶i t¨ng dÉn tíi l m suy kiÖt t¹m thêi mét ®èi t îng khai th¸c, ®«i
khèi l îng ®¸nh b¾t tõ ®¹i d ¬ng ®Õn 150−160 triÖu tÊn ®Ó khi c¹n kiÖt h¼n c¶ mét lo i. MÆt kh¸c, rÊt th êng hay cã
nh÷ng dù b¸o r»ng chóng ta ®· ®¹t tíi hoÆc thËm chÝ ®·
®¶m b¶o ®ñ thùc phÇm cho nh©n lo¹i. ë ®©y ph¶i nhí r»ng
v ît qu¸ giíi h¹n ®¸nh b¾t cã thÓ. V× vËy, mét trong nh÷ng
thÞt c¸c lo¹i c¸ chøa nhiÒu lo¹i chÊt ®¹m gi¸ trÞ cao, c¸c
vÊn ®Ò c¬ b¶n l vÊn ®Ò gi¸ trÞ s¶n xuÊt sinh häc thùc tÕ
nguyªn tè vi l îng c¬ thÓ con ng êi dÔ hÊp thô v tËp hîp
cña ®¹i d ¬ng v ¶nh h ëng cña nh÷ng nh©n tè m«i tr êng
nhiÒu sinh tè. Nh c¸c chuyªn gia cho biÕt, nhiÒu thùc
biÕn ®æi tíi s¶n xuÊt sinh häc ®¹i d ¬ng.
phÈm tõ ®éng vËt, thùc vËt biÓn cã gi¸ trÞ y häc lín, v× nã
Chóng ta sÏ xem xÐt sù s¶n xuÊt t i nguyªn sinh vËt
l m t¨ng sinh lùc v trî gióp ph¸t triÓn b×nh th êng c¬ thÓ
trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi nh P. A. Moiseev (n¨m 1989) ®·
con ng êi. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· x©y dùng v ph¸t triÓn
tr×nh b y.
m¹nh mét h íng y häc rÊt ®¸ng chó ý liªn quan tíi thu
PhÇn lín c¸c hîp chÊt h÷u c¬ m ®éng vËt v vi khuÈn
nhËn v sö dông nh÷ng chÕ phÈm ch÷a trÞ hiÖu qu¶ cao tõ
biÓn sö dông l m thøc ¨n ® îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh
®éng vËt v thùc vËt biÓn.
quang hîp cña thùc vËt, tøc tr íc hÕt l kÕt qu¶ ho¹t ®éng
Nh vËy l nh©n lo¹i dù ®Þnh t¨ng m¹nh viÖc sö dông
sèng cña thùc vËt phï du v ë møc ®é Ýt h¬n, cña c¸c lo¹i
t i nguyªn sinh vËt cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi trong nh÷ng
t¶o biÓn lín.
n¨m s¾p tíi. T i nguyªn sinh vËt ®¹i d ¬ng, gièng nh b¶n
th©n n íc ®¹i d ¬ng, thuéc lo¹i t i nguyªn t¸i t¹o. Song
®iÒu n y kh«ng cã nghÜa con ng êi cã thÓ sö dông nã víi
301 302
http://www.ebook.edu.vn
- trung gian v m¾t xÝch cuèi cïng cña chuçi s¶n phÈm,
trong ®ã cã c¸, ®éng vËt kh«ng x ¬ng sèng lín v ®éng vËt
d¹ng c¸ voi, tøc l chÝnh nh÷ng t i nguyªn khai th¸c m
lo i ng êi quan t©m sö dông hiÖu qu¶.
Qu¸ tr×nh t¹o ra nh÷ng c¬ thÓ thùc vËt ®· nªu trªn gäi
l sù s¶n xuÊt vËt chÊt h÷u c¬ s¬ cÊp, cßn to n bé tËp hîp
c¸c chÊt ®ã gäi l s¶n phÈm s¬ cÊp.
Cã thÓ biÓu diÔn qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng, b¾t ®Çu tõ
viÖc t¹o ra s¶n phÈm h÷u c¬ s¬ cÊp b»ng con ® êng ®ång
hãa − l c¬ së cho tÊt c¶ nh÷ng biÕn ®æi tiÕp theo tõ chÊt
h÷u c¬ th nh nh÷ng cÊu tróc phøc t¹p h¬n, d íi d¹ng mét
dßng n¨ng l îng, dßng n¨ng l îng n y tr¶i qua mét lo¹t
c¸c bËc dinh d ìng v sö dông nh÷ng tÝnh chÊt cña c¸c c¬
thÓ sèng chuyÓn hãa c¸c d¹ng n¨ng l îng kh¸c nhau, nã
t¹o ra c¸c lo¹i s¶n phÈm sinh häc kh¸c nhau. TiÕp sau, do
kÕt qu¶ c¸c c¬ thÓ sèng bÞ chÕt v sù ph©n hñy c¸c chÊt h÷u
H×nh 4.1. BiÕn ®æi d©n sè (1), khèi l îng ®¸nh b¾t thñy s¶n (2)
c¬ m chu tr×nh c¸c qu¸ tr×nh sinh häc ® îc khÐp kÝn v
v khèi l îng ®¸nh b¾t trªn ®Çu ng êi (3) (theo P. A. Moiseev)
quay trë l¹i c¸c d¹ng v« c¬ ban ®Çu v nhiÖt n¨ng. Con
4.1.1. S¶n phÈm s¬ cÊp
® êng n y kÌm theo nh÷ng tæn thÊt n¨ng l îng rÊt lín,
Sö dông n¨ng l îng MÆt Trêi v kho¸ng chÊt, c¸c c¬
t¨ng lªn nhiÒu lÇn tïy theo møc ®é ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh
thÓ thùc vËt chuyÓn hãa chóng th nh m« cña c¬ thÓ thùc
ho¹t ®éng sèng v chuyÓn tõ mét bËc dinh d ìng n y sang
vËt d íi sù hiÖn diÖn cña nh÷ng ®iÒu kiÖn v« c¬ v h÷u c¬
bËc kh¸c. Khèi l îng nh÷ng tæn thÊt ®ã cã ý nghÜa quan
cÇn thiÕt. Trong qu¸ tr×nh nh÷ng biÕn ®æi n¨ng l îng tiÕp
träng ®Ó hiÓu ® îc nh÷ng kh¶ n¨ng tiÒm t ng cña ®¹i
theo rÊt phøc t¹p v ®a d¹ng sÏ t¹o ra nh÷ng m¾t xÝch
303 304
http://www.ebook.edu.vn
- d ¬ng s¶n xuÊt ra t i nguyªn sinh vËt v x©y dùng nh÷ng quan cña c¸c dßng n¨ng l îng, quy m« tæn thÊt, khèi l îng
ph ¬ng ph¸p sö dông chóng hîp lý nhÊt. so s¸nh cña s¶n phÈm t¹i c¸c bËc dinh d ìng kh¸c nhau,
tøc s¬ ®å chØ cho ta mét kh¸i niÖm vÒ tiÕn tr×nh v tuÇn tù
cña c¸c qu¸ tr×nh m th«i.
Sö dông n¨ng l îng MÆt Trêi (1) v c¸c nguyªn tè dinh
d ìng (2), c¸c thùc vËt trong qu¸ tr×nh quang hîp sÏ t¹o ra
s¶n phÈm s¬ cÊp tæng céng (3) bao gåm chÊt h÷u c¬ bÞ tiªu
phÝ khi h« hÊp. Nhê kÕt qu¶ quang hîp, s¶n phÈm s¬ cÊp
rßng (4) d íi d¹ng chÊt h÷u c¬ tÝch lòy ® îc sö dông trong
hÖ sinh th¸i b»ng nh÷ng con ® êng kh¸c nhau. Mét bé
phËn lín bÞ ph©n hñy hoÆc kho¸ng hãa (8), mét bé phËn
kh¸c tham gia v o chuçi thøc ¨n v sÏ cho ra s¶n phÈm Ýt
h¬n vÒ khèi l îng d íi d¹ng c¸c ®éng vËt ¨n thùc vËt (5),
H×nh 4.2. S¬ ®å c¸c dßng n¨ng l îng trong quÇn x· sinh vËt
c¸c ®éng vËt bÞ ¨n (6−7), khèi l îng s¶n phÈm ®· bÞ Ýt ®i
(theo P. A. Moiseev, 1989)
1− n¨ng l îng MÆt Trêi; 2− c¸c nguyªn tè dinh d ìng; 3− s¶n nhiÒu lÇn so víi ë c¸c bËc dinh d ìng tr íc. Trong thêi gian
phÈm s¬ cÊp tæng céng; 4− s¶n phÈm s¬ cÊp rßng; 5−7− s¶n
tÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra sù táa nhiÖt (10) v chÊt h÷u
phÈm d¹ng ¨n thùc vËt (5), d¹ng ¨n ®éng vËt (6) v ®éng vËt s¨n
måi (7); 8− chÊt ph©n kho¸ng; 9− chÊt h÷u c¬ chÕt; 10− táa nhiÖt c¬ chÕt (9) mét phÇn bÞ mang ra khái ph¹m vi hÖ sinh th¸i.
MÆc dï s¬ ®å n y mang tÝnh quy íc, thÝ dô, ch a
V o thêi m×nh, O®um ®· lËp ra mét s¬ ®å gÇn ®óng vÒ
l êng hÕt nhiÒu kh©u bÕ t¾c vÒ thøc ¨n ë c¸c bËc dinh
dßng n¨ng l îng trong ph¹m vi mét quÇn x· bÊt k×, víi
d ìng kh¸c nhau, song nã kh¸ ®iÓn h×nh.
nh÷ng biÕn ®æi chót Ýt th× s¬ ®å n y còng cã thÓ dïng cho
Nh sau n y ng êi ta ® îc biÕt, ngo i thùc vËt phï du
c¸c thñy vùc ®¹i d ¬ng. Tuy nhiªn, ph¶i l u ý r»ng c¸c
v c¸c thùc vËt lín, vi thùc vËt v tr íc hÕt l c¸c vi khuÈn
t ¬ng quan vÒ kÝch th íc c¸c th nh phÇn cña s¬ ®å n y
t¹p d ìng còng tham gia rÊt tÝch cùc v rÊt quy m« v o c¸c
trªn ®å thÞ kh«ng t ¬ng øng víi c¸c quy m« thùc v t ¬ng
305 306
http://www.ebook.edu.vn
- qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Vi thùc vËt − mét hîp phÇn quan träng
cña c¸c hÖ sinh th¸i biÓn, tØ phÇn cña chóng chiÕm h¬n 60
% (®Õn 80 %) dßng n¨ng l îng tæng céng ®i qua bé phËn t¹p
d ìng cña quÇn x·, v h¬n 50 % chi phÝ trao ®æi cña to n
quÇn x·.
Khi ®¸nh gi¸ n¨ng l îng cña c¸c hÖ sinh th¸i ®¹i
d ¬ng, s¶n phÈm vi khuÈn cÇn ® îc tÝnh ®Õn nh l s¶n
phÈm s¬ cÊp, bëi v× nã cã gi¸ trÞ to lín ®èi víi tÊt c¶ c¸c qu¸
tr×nh s¶n xuÊt sinh häc trong ®¹i d ¬ng v ®Æc biÖt ®èi víi
s¶n xuÊt c¸c ®èi t îng bËc dinh d ìng bËc thÊp − ®éng vËt
phï du (trong ®ã cã tÐp phï du) v c¸c chñng lo¹i c¸ næi
nhá ®«ng ®óc sèng trong ë d íi c¸c tÇng n íc biÓn.
S¬ ®å tæng qu¸t c¸c dßng n¨ng l îng trong hÖ sinh th¸i
§¹i d ¬ng ThÕ giíi rÊt phøc t¹p v thËm chÝ d íi mét d¹ng
gi¶n íc nhÊt th× nã ®· cã rÊt nhiÒu kh©u chuyÓn ®æi n¨ng
l îng liªn quan lÉn nhau v víi nh÷ng tæn thÊt n¨ng l îng
lín (h×nh 4.3).
Sù biÓu diÔn c¸c dßng nh vËy trªn s¬ ®å cho thÊy r»ng
víi con sè íc l îng s¶n phÈm thùc vËt v vi khuÈn
40,6 ⋅ 10 21 J/n¨m ( 970 ⋅ 1015 − 7,5 ⋅ 1018 Kcal/n¨m) sau rÊt nhiÒu 15
H×nh 4.3. S¬ ®å c¸c dßng n¨ng l îng ( 10 J/n¨m)
chuyÓn hãa chØ t¹o ra cã 320−350 triÖu tÊn ®èi t îng ®¸nh trong hÖ sinh th¸i §¹i d ¬ng ThÕ giíi (theo Iu. I. Sorokin)
P − s¶n phÈm; sè trong h×nh vu«ng − tiªu thô bëi c¸c c¬ thÓ bËc dinh
b¾t truyÒn thèng, tøc t ¬ng øng víi 7,5 ⋅ 1018 J/n¨m ( 1,18 ⋅ 1018 d ìng tiÕp sau; sè trong vßng trßn − thøc ¨nn kh«ng sö dông; sè trong
h×nh tam gi¸c − s¶n phÈm kh«ng tiªu thô; POB − chÊt h÷u c¬ hßa tan
Kcal/n¨m).
307 308
http://www.ebook.edu.vn
- Nh vËy, khèi l îng s¶n phÈm c¸c ®èi t îng thñy s¶n giíi, O®um ®· ®i ®Õn kÕt luËn vÒ n¨ng suÊt rÊt thÊp cña
biÓu diÔn b»ng n¨ng l îng m con ng êi khai th¸c ®¸nh nhiÒu vïng ®¹i d ¬ng cã thÓ s¸nh ngang b»ng víi nh÷ng hÖ
b¾t nhá h¬n s¶n phÇm s¬ cÊp 540 lÇn. Cßn nÕu nh phÐp so sinh th¸i n¨ng suÊt rÊt thÊp trªn ®Êt liÒn (b¶ng 4.1).
s¸nh n y thùc hiÖn ®èi víi khèi l îng c¸ khai th¸c thùc tÕ N¨ng suÊt cña c¸c vïng kh¬i ®¹i d ¬ng réng lín nhÊt
c¸c ®èi t îng thñy s¶n kh¸c ( 0,09 ⋅ 10 15
v Kcal/n¨m), th× nhá tíi møc kh«ng kh¸c g× nh÷ng vïng c¶nh quan hoang
m¹c v b¸n hoang m¹c trªn ®Êt liÒn (chØ kho¶ng 0,1 g/m2
thÊy r»ng nh©n lo¹i hiÖn míi chØ sö dông cã 0,018 % n¨ng
l îng m s¶n phÈm s¬ cÊp (+ vi khuÈn) cña ®¹i d ¬ng cã mét ng y), cßn c¸c vïng n íc thÒm lôc ®Þa n¨ng suÊt t ¬ng
® îc. ®èi cao vÉn thua kÐm nhiÒu kh«ng chØ so víi c¸c n«ng tr¹i,
m cßn so víi nhiÒu quÇn x· thùc vËt tù nhiªn trªn ®Êt
B¶ng 4.1. Ph©n bè c¸c hÖ sinh th¸i theo n¨ng suÊt
liÒn: rõng xanh vÜnh cöu v th¶m thùc vËt trªn c¸c vïng
2
N¨ng suÊt trung b×nh, g/m ®Êt mÇu trï phó. Khã cã thÓ t ëng t îng cã mét hÖ sinh
KiÓu hÖ sinh th¸i
mét ng y mét n¨m th¸i n o ®ã duy tr× ® îc møc n¨ng suÊt cao h¬n 25 g/m2
mét ng y trong kho¶ng mét sè n¨m liÒn. O®um nhËn xÐt
C¸c vïng xa m¹c v b¸n xa m¹c cã th¶m cá 0,5 150
r»ng phÇn lín bÒ mÆt h nh tinh cña chóng ta − c¸c vïng
N íc vïng kh¬i c¸c ®¹i d ¬ng v hå s©u 1,0 300
0,5−5,0
ThÒm n íc ®¹i d ¬ng, hå v ®Çm n íc n«ng,
kh¬i ®¹i d ¬ng, c¸c vïng ®Êt hoang m¹c v b¸n hoang m¹c
®ång cá Èm v n«ng tr¹i b×nh th êng
nh÷ng l·nh thæ tuyÕt v b¨ng phñ − thuéc lo¹i
còng nh
5,0−20,0 1800−7000
R¹n san h«, cöa s«ng, suèi kho¸ng, quÇn x· ®Êt
ngËp n íc v ®Êt liÒn trªn nÒn ®Êt mÇu båi tô,
n¨ng suÊt thÊp.
rõng xanh vÜnh cöu v c¸c hÖ sinh th¸i n«ng
nghiÖp trång trät Trong khi ®ã nhiÒu vïng ®¹i d ¬ng cã n¨ng suÊt cùc kú
C êng ®é cùc ®¹i cã thÓ ®¹t ® îc trong nh÷ng ®Õn 60,0 ®Õn 20 000
cao. ThÝ dô, ë c¸c ®íi r¹n san h«, nh÷ng ®éng vËt v thùc
thêi kú ng¾n ë c¸c hÖ sinh th¸i ®Êt canh t¸c v
vËt cã c¸c c¬ chÕ tuÇn ho n d ìng chÊt hiÖu qu¶ ®¶m b¶o
®Êt tù nhiªn n¨ng suÊt nhÊt
mét møc n¨ng suÊt cao v ît tréi so víi n¨ng suÊt n«ng
Kh¸i qu¸t hãa nh÷ng d÷ liÖu vÒ n¨ng suÊt cña c¸c nghiÖp.
quÇn x· sinh häc kh¸c nhau ë nh÷ng vïng chÝnh cña thÕ LuËn ®iÓm n y ® îc kh¼ng ®Þnh b»ng c¸ch biÓu thÞ
309 310
http://www.ebook.edu.vn
- møc hiÖu qu¶ sö dông n¨ng l îng MÆt Trêi trong qu¸ tr×nh phÈm s¬ cÊp trong ®¹i d ¬ng mét c¸ch kh¸ kh¸ch quan
quang hîp cña thùc vËt trªn c¹n v t¶o biÓn cã tÝnh ®Õn (h×nh 4.5).
diÖn tÝch m c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau chiÕm chç (h×nh B¶n ®å n y chøng tá r»ng: thuËn lîi nhÊt cho sù ph¸t
4.4). triÓn thùc vËt phï du l nh÷ng khu vùc ®¹i d ¬ng ven bê
v mét sè vïng kh¬i cã n íc tråi lªn v ît tréi so víi n íc
ch×m xuèng. ë Th¸i B×nh D ¬ng tr íc hÕt ®ã l c¸c vïng
gÇn bê Trung v Nam Mü, NhËt B¶n, c¸c quÇn ®¶o Kurin
v Kamchatka, däc bê Cana®a − Mü. ë §¹i T©y D ¬ng cã
c¸c vïng l©n cËn bê T©y Phi v tr íc hÕt tËp trung v o
H×nh 4.4. HiÖu qu¶ sö dông n¨ng
vïng ven bê phÝa t©y nam cña lôc ®Þa n y, c¸c vïng däc bê
l îng MÆt Trêi trong quang hîp cña
thùc vËt trªn c¹n (I) v t¶o biÓn (II)
phÝa ®«ng cña Nam Mü. ë Ên §é D ¬ng, nh÷ng n¬i cã n¨ng
1 − xa m¹c v b¨ng; 2 − ®ång cá nu«i
gia sóc; 3 − ®Êt trång trät; 4 − rõng; suÊt cao nhÊt l c¸c vïng t¸c ®éng cña giã mïa ë phÇn t©y
n íc: 5 − nghÌo d ìng chÊt; 6 − 8 −
b¾c, vÞnh Bengan v c¸c vïng n íc bao quanh quÇn ®¶o
lo¹i chuyÓn tiÕp; 9 − giÇu d ìng chÊt
In®«nªxia. ë ngo i kh¬i ®¹i d ¬ng, c¸c vïng víi møc s¶n
Trong c¶ hai tr êng hîp, cùc ®¹i sö dông kh«ng v ît phÈm s¬ cÊp cao h¬n l nh÷ng vïng cã n íc líp s©u n©ng
qu¸ 0,3 % n¨ng l îng MÆt Trêi, song trªn ®Êt liÒn c¸c bÒ lªn m¹nh v tr íc hÕt l vïng ph©n kú xÝch ®¹o v vïng
mÆt víi møc sö dông n¨ng l îng cao (h¬n 0,1 %) v ît tréi ph©n kú Nam Cùc, c¸c tuyÕn front cùc, r×a cña c¸c khu vùc
h¼n (trªn 50% diÖn tÝch), trong khi ë ®¹i d ¬ng chØ l 5 %. xo¸y thuËn, c¸c vïng x¸o trén ®èi l u mïa ®«ng m¹nh.
N¨m 1985 ®· c«ng bè b¶n ®å s¶n phÈm s¬ cÊp phï du sinh Trong khi ®ã, ë nh÷ng vïng ®¹i d ¬ng víi xo¸y nghÞch, n¬i
vËt §¹i d ¬ng ThÕ giíi (Koblenz-Mishke, 1985). Khi sö n íc líp mÆt bÞ ch×m xuèng, quan s¸t thÊy møc s¶n phÈm
dông b¶n ®å n y, nh P. A. Moiseev cho biÕt, c¸c chØ sè s¶n s¬ cÊp thÊp.
phÈm c¸c bon ph¶i ® îc nh©n lªn 2,5−3,0 lÇn, tuy nhiªn C¸c vïng n íc ven bê v n«ng trong ®ã s¶n phÈm c¸c
b¶n ®å ®· kh¸i qu¸t nh÷ng quy luËt chung ph©n bè s¶n bon lín h¬n 2000 mg/m2 mét ng y chØ chiÕm 2,5 % diÖn tÝch
311 312
http://www.ebook.edu.vn
- ®¹i d ¬ng, cßn nÕu nh thªm v o ®©y c¸c vïng n íc n¨ng Tæng s¶n phÈm s¬ cÊp n¨m cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi
suÊt trung b×nh (600−1000 mg C/m mét ng y), th× thÊy
2
b»ng 60 ⋅ 10 9 tÊn C mét n¨m, hay 455 mg C/m2 mét ng y.
r»ng 37 % diÖn tÝch ®¹i d ¬ng cã c¸c khèi n íc n¨ng suÊt NÕu cho r»ng ®Ó chuyÓn ®æi tõ c¸c bon sang khèi l îng
trung b×nh v cao, cßn l¹i 63 % cã c¸c khèi n íc víi n¨ng chÊt cña thùc vËt phï du cã thÓ chÊp nhËn hÖ sè 21,1, v
suÊt thÊp. Nh÷ng kho¶ng kh«ng gian ®¹i d ¬ng khæng lå lo¹i trõ mét l îng c¸c bon n o ®ã do s«ng mang ra biÓn v
2
víi diÖn tÝch gÇn 130 triÖu km , tøc gÇn b»ng bÒ mÆt cña tõ gi¸ng thñy khÝ quyÓn, cã thÓ cho r»ng s¶n l îng thùc vËt
Th¸i B×nh D ¬ng, ®Æc tr ng bëi n¨ng suÊt cùc kú thÊp. phï du n¨m trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi l h¬n 1200 tØ tÊn
(khèi l îng th«).
Ng y nay nh©n lo¹i ch a sö dông nguån dù tr÷ thùc
vËt phï du khæng lå trong ®¹i d ¬ng. Cã thÓ vÊn ®Ò n y sÏ
® îc xem xÐt trong t ¬ng lai gÇn ®©y, bëi v× ®· chøng minh
® îc, thÝ dô, vÒ gi¸ trÞ thùc phÈm cña c¸c lo¹i t¶o ®iatomª
mét tÕ b o.
4.1.2. §éng vËt phï du
§éng vËt phï du − kh©u tiÕp theo trong hÖ thèng dinh
d ìng cña sinh vËt biÓn. §éng vËt phï du chñ yÕu ¨n thùc
vËt phï du, vi khuÈn v chóng tËp trung cao ë c¸c tÇng
mÆt. ThÝ dô, 98,4 % sè l îng con ch©n m¸i chÌo (copepodes)
quan s¸t ® îc trong líp quang hîp, tøc ë c¸c ®é s©u nhá
H×nh 4.5. Ph©n bè s¶n phÈm s¬ cÊp n¨m trung b×nh trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi
(theo O. I. Kobenz-Mishke, 1985) h¬n 100 m. Sinh khèi ®éng vËt phï du ® îc íc l îng b»ng
1) 500 mg C/(m2.ng y)
kho¶ng 20−25 tØ tÊn, cßn s¶n l îng n¨m − tíi 60 tØ tÊn. C¸c
biÓn ven bê thuéc §¹i T©y D ¬ng v Th¸i B×nh D ¬ng cung
313 314
http://www.ebook.edu.vn
- cÊp s¶n l îng ®éng vËt phï du cao nhÊt, gåm chñ yÕu c¸c
con ch©n m¸i chÌo lo¹i lín (h×nh 4.6). ë Nam D ¬ng cã
nh÷ng quÇn tô khæng lå ®éng vËt phï du d¹ng tÐp v
kalianus. ë c¸c khu vùc nhiÖt ®íi, nh÷ng n¬i cã s¶n l îng
cao l c¸c vïng n íc tråi ven bê v n íc tråi xÝch ®¹o, c¸c
®íi front v c¸c front côc bé xung quanh c¸c b·i n«ng ®¹i
d ¬ng v c¸c ®¶o. Nh vËy, ph©n bè ®éng vËt phï du trong
®¹i d ¬ng v qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra chóng ® îc quy ®Þnh
tr íc hÕt bëi s¶n phÈm s¬ cÊp v nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸
tr×nh s¶n xuÊt ra b¶n th©n c¸c c¬ thÓ ®éng vËt phï du, tøc H×nh 4.6. Ph©n bè sinh khèi ®éng vËt phï du trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi
ë líp 0 − 100 m (theo M. E. Vinogra®ov, E. L. Shukshina, 1985)
ë møc ®é quyÕt ®Þnh, bëi c¸c qu¸ tr×nh h¶i d ¬ng häc.
1) 500 mg/m2
§éng vËt phï du − m¾t xÝch chñ yÕu trong thøc ¨n cña
4.1.3. Sinh vËt ®¸y
c¸, mùc v thËm chÝ c¸c lo i cã vó lín nh c¸ voi. Con ng êi
míi ®©y cßn ch a sö dông ®éng vËt phï du l m thøc ¨n Sè ®«ng ¸p ®¶o c¸c sinh vËt ®¸y − ®ã l nh÷ng ®éng vËt
trùc tiÕp, tuy nhiªn nh÷ng n¨m gÇn ®©y mét sè hîp phÇn b¸m s¸t v o ®¸y, ® o hang ë ®¸y hoÆc Ýt di chuyÓn ë d íi
cña ®éng vËt phï du v tr íc hÕt l tÐp Nam Cùc ®· trë ®¸y. §éng vËt ®¸y gåm nhiÒu ®¹i diÖn nhuyÔn thÓ
nªn cã gi¸ trÞ khai th¸c ®éc lËp. (gasteropoda, vá hai m¶nh), gi¸p x¸c, cÇu gai, giun, bät
biÓn, ruét khoang, th©n vá v c¸c nhãm ®éng vËt kh¸c. D÷
liÖu vÒ sè l îng c¸c lo i ®éng vËt ®¸y chøng tá sù rÊt ®a
d¹ng cña thÕ giíi ®éng vËt ®¸y ®¹i d ¬ng v tr íc hÕt l
vïng thÒm cña nã. Ng y nay, ®· ® îc biÕt tÊt c¶ gÇn 180
ngh×n lo i ®éng vËt (kh«ng kÓ c¸) sèng trªn ®¸y hay trong
®¸y. Trong sè n y ®¹i bé phËn − trªn 180 ngh×n lo i − l
315 316
http://www.ebook.edu.vn
- nh÷ng c d©n cña ®íi thÒm lôc ®Þa v chØ kho¶ng 2000 lo i kh¸c chóng cã thÓ l m t¨ng n¨ng suÊt h÷u Ých cña ®¹i
ph©n bè ë d íi nh÷ng ®é s©u trªn 2000 m, trong ®ã d ¬ng.
200−250 lo i gÆp thÊy ë s©u trªn 4000 m. H¬n 98 % tÊt c¶ Tæng sinh khèi ®éng vËt ®¸y ® îc íc l îng b»ng 10 tØ
c¸c lo i ®éng vËt ®¸y biÓn tËp trung ë nh÷ng vïng n íc tÊn cßn s¶n l îng − 3,3 tØ tÊn. Sinh khèi sinh vËt ®¸y ®éng
n«ng cña ®¹i d ¬ng. V gÇn 60 % to n bé sinh khèi sinh vËt vËt cã kh¶ n¨ng tham gia, víi t c¸ch l thøc ¨n, v o qu¸
®¸y thuéc vÒ thÒm lôc ®Þa, 30 % n÷a thuéc ph¹m vi s ên tr×nh s¶n xuÊt c¸c sinh vËt quan träng ®èi víi con ng êi
lôc ®Þa (®é s©u 200−3000 m) v chØ 10 % − thuéc vÒ 77 % b»ng kh«ng qu¸ 3−4 tØ tÊn, s¶n l îng n¨m sinh vËt ®¸y
diÖn tÝch cßn l¹i cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi. Nh÷ng vïng sinh thøc ¨n l 1,5−2,0 tØ tÊn.
khèi ®éng vËt ®¸y cao nhÊt l c¸c vïng biÓn ven bê, ven B¾c
NhiÒu ®¹i diÖn ®éng vËt ®¸y tõ l©u ®· ® îc sö dông
B¨ng D ¬ng v ven Nam Cùc v c ng vÒ phÝa xÝch ®¹o sinh
l m thøc ¨n cho ng êi. §ã l nh÷ng mãn næi tiÕng nh sß
khèi c ng gi¶m nhanh. NhiÒu vïng thÒm biÓn ven cËn B¾c
huyÕt, trai, nhiÒu lo i gi¸p x¸c (cua, t«m he, t«m hïm), da
B¨ng D ¬ng víi líp n íc trªn mÆt cã nhiÖt ®é ©m ®Æc biÖt
gai (trepagi) v thËm chÝ giun biÓn (polychet) v ruét
gi u ®éng vËt ®¸y thøc ¨n (biÓn Baren, thÒm T©y
khoang (søa). C¸c ®¹i diÖn ®éng vËt ®¸y cßn ® îc sö dông
Kamchatka, phÇn phÝa ®«ng cña biÓn Bering...). T¹i ®íi
trong s¶n xuÊt ®å trang søc (ngäc trai v x cõ), trong n«ng
tiÕp gi¸p víi ®¸y n íc l¹nh Ýt di chuyÓn cã rÊt nhiÒu chÊt
nghiÖp (bét ®¸ v«i tõ vá nhuyÔn thÓ), trong y häc, kü thuËt
h÷u c¬ ph©n chÕt l¾ng xuèng v chÝnh n¬i ®ã cã nh÷ng ®iÒu
v.v..
kiÖn thuËn lîi nhÊt ®Ó ph¸t triÓn nh÷ng ®éng vËt thu nhËn
chÊt h÷u c¬ chÕt l m c¬ së cho sinh vËt ®¸y thøc ¨n. Khi nãi 4.1.4. §éng vËt biÕt b¬i
vÒ sinh vËt ®¸y v gi¸ trÞ cña nã ®èi víi dinh d ìng cña c¸,
§éng vËt biÕt b¬i ® îc con ng êi sö dông nhiÒu nhÊt.
cÇn ph¶i chØ ra r»ng trong sè nh÷ng ®éng vËt hîp th nh
§ã l c¸c ®¹i diÖn kÝch th íc lín cña ®éng vËt biÓn, cã kh¶
sinh vËt ®¸y, th× mét bé phËn rÊt lín, tr íc hÕt l bät biÓn,
n¨ng di chuyÓn nhanh trong n íc tíi nh÷ng kho¶ng c¸ch
balianus, nhuyÔn thÓ lín, sao biÓn... kh«ng ph¶i l sinh vËt
xa. §éng vËt biÕt b¬i chñ yÕu gåm c¸, ®éng vËt cã vó, th©n
®¸y thøc ¨n. Chóng l kh©u cuèi cïng trong chuçi thøc ¨n,
mÒm ch©n ®Çu (chñ yÕu l mùc) v c¸c lo i gi¸p x¸c bËc cao
l nh÷ng vËt tiªu thô c¸c chÊt h÷u c¬, trong lÇn sö dông
317 318
http://www.ebook.edu.vn
- (®«ng ®¶o nhÊt trong ®ã l t«m). tíi nh÷ng ®iÒu nh : s¶n phÈm ®ã cßn bÞ sö dông bëi nhiÒu
vËt tiªu thô, sù phøc t¹p hoÆc l nh÷ng c«ng cô v ph ¬ng
Trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi sinh khèi ®éng vËt v ît tréi
ph¸p ®¸nh b¾t hiÖn dïng kh«ng thÓ thu l îm hÕt khèi
sinh khèi thùc vËt h¬n 18 lÇn, trong khi trªn ®Êt liÒn khèi
l îng s¶n phÈm ®ã do nhiÒu nguyªn nh©n, th× cã thÓ xem
l îng thùc vËt lín h¬n khèi l îng ®éng vËt 2000 lÇn. Tuy
møc ®¸nh b¾t hiÖn t¹i l lín, v muèn t¨ng tiÕp n÷a ®ßi hái
nhiªn, trong n íc biÓn c¸c gièng thùc vËt sinh s¶n h ng
gi¶i quyÕt mét lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p.
tr¨m lÇn. KÕt côc, s¶n l îng thùc vËt n¨m v ît tréi s¶n
l îng ®éng vËt h ng chôc lÇn. S¶n l îng ®éng vËt biÕt b¬i
B¶ng 4.2. Tæng khèi l îng v s¶n l îng c d©n §¹i d ¬ng ThÕ giíi
300 lÇn nhá h¬n s¶n phÈm s¬ cÊp v kho¶ng 20 lÇn nhá h¬n
(khèi l îng chÊt th«, tØ tÊn) (theo P. A. Moiseev)
s¶n l îng ®éng vËt phï du v ®éng vËt ®¸y. Tæng khèi
l îng v s¶n l îng c d©n §¹i d ¬ng ThÕ giíi ® îc giíi C d©n ®¹i d ¬ng Sinh khèi S¶n l îng
thiÖu trong b¶ng 4.2. VËt s¶n xuÊt
10 − 12
Thùc vËt phï du > 1200
Nh vËy, tæng quan c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt diÔn ra
1,5 − 1,8 > 0,7 − 0,9
Thùc vËt ®¸y
trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi cho phÐp ®¸nh gi¸ rÊt ®Þnh h íng − 40 − 50
Vi thùc vËt (vi khuÈn v ®¬n b o)
nh÷ng kh¶ n¨ng cña ®¹i d ¬ng ®¶m b¶o h¶i s¶n cho nh©n VËt tiªu thô
5−6 60 − 70
lo¹i. VÒ quy m« to lín cña c¸c qu¸ tr×nh sinh häc trong ®¹i §éng vËt phï du
10 − 12 5−6
§éng vËt ®¸y
d ¬ng chóng ta cã thÓ nhËn ®Þnh trªn c¬ së mét lo¹t phÐp §éng vËt biÕt b¬i 6 4
so s¸nh. ThÝ dô, s¶n l îng thÕ giíi vÒ thÞt ®éng vËt m¸u Trong ®ã:
TÐp 2,2 0,9
nãng b»ng kho¶ng 140 triÖu tÊn, cßn s¶n l îng c¸, c¸ voi v 0,8 − 0,9
Mùc 0,28
®éng vËt kh«ng x ¬ng sèng h ng n¨m l 4 tØ tÊn, tøc hÇu C¸ næi tÇng s©u 1,0 1,2
C¸ lín 1,5 0,6
nh 30 lÇn v ît s¶n l îng nu«i ®éng vËt cña tÊt c¶ c¸c n íc
Tæng sinh khèi
trªn thÕ giíi. Trong khi ®ã, nÕu xem r»ng tæng khèi l îng
20 − 25
T¶o > 1200
s¶n phÈm c¸c ®èi t îng ®¸nh b¾t truyÒn thèng (kh«ng kÓ − 40 − 50
Vi thùc vËt
70 − 80
c¸ næi tÇng trung v tÐp) b»ng 320−380 triÖu tÊn, v nÕu kÓ §éng vËt 25
319 320
http://www.ebook.edu.vn
- C¸ biÓn lu«n l m th nh bé phËn ¸p ®¶o (85−90 %) cña
C¸c íc l îng cña P. A. Moiseev c¨n cø v o nh÷ng c¸ch s¶n l îng ®¸nh b¾t thÕ giíi. Tõ n¨m 1950 ®Õn 1986 s¶n
tiÕp cËn kh¸c nhau ®Ó x¸c ®Þnh l îng khai th¸c h¶i s¶n l îng ®¸nh b¾t c¸ ®· t¨ng 4,5 lÇn v , nh ®· nªu, ng y nay
tiÒm n¨ng cã thÓ tõ ®¹i d ¬ng, cã tÝnh tíi tæng s¶n phÈm l kho¶ng 80 triÖu tÊn. S¶n l îng ®¸nh b¾t ®éng vËt kh«ng
®¹i d ¬ng, nh sau: S¶n l îng kh¶ dÜ c¸c ®èi t îng biÓn x ¬ng sèng, ®Æc biÖt l nhuyÔn thÓ v gi¸p x¸c, cïng thêi
truyÒn thèng cã thÓ l gÇn 120 triÖu tÊn, tøc nhiÒu h¬n s¶n kú ®ã t¨ng 4,5 lÇn (gÇn 10 triÖu tÊn). Khai th¸c rong biÓn
l îng hiÖn nay 40 triÖu tÊn. NÕu gép c¸c ®¹i diÖn ®«ng ®¶o ®· t¨ng 10 lÇn v khai th¸c ®éng vËt cã vó v tr íc hÕt l
®éng vËt biÕt b¬i kÝch th íc nhá v o s¶n l îng n y, tr íc c¸ voi ®· gi¶m nhiÒu lÇn (tõ 2,1 xuèng cßn 0,1 triÖu tÊn). S¬
hÕt l c¸ næi tÇng s©u v tÐp Nam Cùc, th× tæng s¶n l îng ®å chung ph©n bè c¸c lo i c¸ chÝnh v c¸c ®éng vËt kh¸c
kh¶ dÜ cã thÓ t¨ng lªn 2−3 lÇn. trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi v møc sö dông nh÷ng t i nguyªn
n y theo FAO ® îc dÉn trªn h×nh 4.7.
4.1.5. Sö dông t i nguyªn sinh vËt ®¹i d ¬ng trong
ViÖc khai th¸c nh÷ng ®èi t îng ®¸nh b¾t truyÒn thèng
hiÖn t¹i
chñ yÕu ë nhiÒu vïng ®¹i d ¬ng v tr íc hÕt trong ®íi ven
Trong ®¹i d ¬ng ®Õm ® îc 16 ngh×n lo i c¸, nh ng
bê B¾c b¸n cÇu diÔn ra víi c êng ®é cao, ®«i khi thËm chÝ
trong nghÒ c¸ ghi nhËn gÇn 800 lo i v chØ cã gÇn 150 lo i
qu¸ møc. V× vËy, quy m« ®¸nh b¾t hiÖn t¹i trong nhiÒu
® îc ®¸nh b¾t víi Ýt nhiÒu hiÖu qu¶. ChiÕm vÞ trÝ h ng ®Çu
tr êng hîp cã thÓ ® îc xem nh mét chØ tiªu gÇn tíi hay
trong ng nh ®¸nh b¾t thÕ giíi l c¸ trÝch, c¸ sac®in, c¸
thËm chÝ b»ng chØ tiªu s¶n l îng c¸ h÷u Ých.
tráng, c¸ nôc, c¸ b¹c m¸, c¸ tuyÕt, c¸ m¨ng v.v.. TÊt c¶ c¸
S¶n l îng c¸ h÷u Ých cña to n §¹i d ¬ng ThÕ giíi (theo
v tr íc hÕt l nh÷ng ®¹i diÖn ®«ng ®¶o v cã kÝch th íc
íc l îng ®Õn n¨m 1985) l 210 kg/km2. NÕu lo¹i bá nh÷ng
lín chÞu t¸c ®éng ®¸nh b¾t nhiÒu nhÊt. Cho ®Õn hiÖn nay,
vïng qu¸ l¹nh thuéc B¾c B¨ng D ¬ng v Nam Cùc − ho n
d©n ®«ng ®¶o nhÊt cña c¸c ®¹i d ¬ng − c¸ næi
nh÷ng c
to n bÊt lîi cho c tró cña c¸c ®èi t îng ®¸nh b¾t, ra ngo i
tÇng trung v tÐp Nam Cùc − Ýt ® îc chó ý, s¶n l îng ®¸nh
tÝnh to¸n, th× s¶n l îng c¸ h÷u Ých b»ng 240 kg/km2. Sè liÖu
b¾t chØ h¬n 0,5 triÖu tÊn mét chót.
theo tõng ®¹i d ¬ng v c¸c vïng ® îc dÉn trong b¶ng 4.3.
321 322
http://www.ebook.edu.vn
- Khi xem xÐt nh÷ng sè liÖu n y, nªn l u ý r»ng ranh
trªn §¹i d ¬ng ThÕ giíi v møc sö dông c¸c t i nguyªn ®ã (theo sè liÖu FAO − Nheshiba, 1991)
giíi c¸c ®¹i d ¬ng v diÖn tÝch cña chóng ® îc dÉn trong
b¶ng xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ ph©n vïng §¹i d ¬ng ThÕ giíi do
H×nh 4.7. Ph©n bè c¸c lo i c¸ khai th¸c chÝnh v nh÷ng ®éng vËt biÓn kh¸c
FAO chÊp nhËn. V× vËy, c¶ ranh giíi gi÷a c¸c ®¹i d ¬ng v
diÖn tÝch cña chóng cã phÇn n o kh¸c so víi sù ph©n chia
kinh ®iÓn §¹i d ¬ng ThÕ giíi theo vÜ ®é ®Þa lý. ThÝ dô, diÖn
tÝch c¸c biÓn B¾c Cùc bÞ gi¶m nhiÒu do ng êi ta gép c¸c
biÓn Baren, Na Uy, B¹ch H¶i v nh÷ng vïng kh¸ “Êm”
kh¸c cña B¾c B¨ng D ¬ng v o §¹i T©y D ¬ng. Ranh giíi
Ên §é D ¬ng bÞ dÞch sang phÝa
gi÷a §¹i T©y D ¬ng v
®«ng v.v..
Nh ®· thÊy tõ b¶ng 4.3, nh÷ng n¬i næi tréi vÒ møc s¶n
l îng c¸ cao nhÊt l : phÇn t©y b¾c (1150 kg/km2) v phÇn
®«ng nam (590 kg/km2) cña Th¸i B×nh D ¬ng, phÇn ®«ng
b¾c (640 kg/km2) v phÇn t©y b¾c (500 kg/km2) cña §¹i T©y
D ¬ng. Nh÷ng vïng n y liªn quan tíi c¸c dßng ch¶y ®¹i
d ¬ng Êm, c¸c ®íi front v n íc tråi. S¶n l îng c¸ ë c¸c khu
vùc ven bê cña nh÷ng vïng n y tá ra cßn Ên t îng h¬n n÷a,
®¹t tuÇn tù 1580, 2850, 1110 v 675 kg/km2.
Mét sè vïng ®¹i d ¬ng cã n¨ng suÊt sinh häc lín nhÊt,
víi ho¹t ®éng ®¸nh b¾t m¹nh, sö dông ®óng ®¾n tr÷ l îng
cña tÊt c¶ hoÆc phÇn lín c¸c ®èi t îng truyÒn thèng c tró
ë ®©y, ®ang ®¶m b¶o c¸c chØ tiªu s¶n l îng c¸ cao v t ¬ng
323 324
http://www.ebook.edu.vn
- ®èi æn ®Þnh. Trªn nh÷ng kho¶ng kh«ng gian khæng lå cña
vïng kh¬i ®¹i d ¬ng, s¶n l îng c¸ rÊt thÊp, v× vËy viÖc ®Èy
m¹nh nh÷ng nç lùc ®¸nh b¾t ë c¸c vïng kh¬i ®¹i d ¬ng sÏ
B¶ng 4.3. N¨ng suÊt h÷u Ých (n¨m 1985) cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi (kh«ng kÓ t¶o)
kh«ng l m t¨ng g× nhiÒu s¶n l îng c¸ h÷u Ých trung b×nh.
BiÓu diÔn ®å häa n¨ng suÊt hiÖn t¹i cña §¹i d ¬ng ThÕ
giíi (h×nh 4.8) − ®©y gÇn nh l ph¶n ¸nh g ¬ng cña s¬ ®å
ph©n bè s¶n phÈm s¬ cÊp v ®éng vËt phï du. C¸c vïng
n¨ng suÊt cao nhÊt gÇn víi ® êng bê c¸c lôc ®Þa, c¸c vïng
thÒm hÑp v s ên lôc ®Þa dèc cña Nam b¸n cÇu, c¸c phÇn
(theo P. A. Moiseev, 1989)
phÝa ®«ng cña §¹i T©y D ¬ng v Th¸i B×nh D ¬ng, c¸c
vïng l©n cËn víi nh÷ng h¶i l u l¹nh nguån gèc cËn Nam
Cùc, v ë B¾c b¸n cÇu: c¸c vïng ven bê NhËt B¶n v Mü.
C¸c vïng n íc n«ng réng lín ë phÝa ®«ng b¾c §¹i T©y
D ¬ng v ë phÝa b¾c Th¸i B×nh D ¬ng còng cã n¨ng suÊt c¸
cao. C¸c vïng trung t©m ®¹i d ¬ng cã n¨ng suÊt c¸ gi¶m ®i
®ét ngét, phô häa theo møc s¶n phÈm s¬ cÊp thÊp ë ®ã.
vïng thÒm Fonklen−
Mét sè vïng v tr íc hÕt l
Patagoni v c¸c khu vùc l©n cËn n íc óc v Niu Dilan hiÖn
nay ®ang l vïng s¶n l îng thÊp, trong t ¬ng lai ph¸t triÓn
nghÒ ®¸nh b¾t sÏ cã nh÷ng chØ tiªu khai th¸c s¶n phÈm tõ
mét ®¬n vÞ diÖn tÝch cao h¬n nhiÒu.
325 326
http://www.ebook.edu.vn
- TiÕp theo b¶ng 4.3
327
328
http://www.ebook.edu.vn
H×nh 4.8. N¨ng suÊt c¸ cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi (n¨m 1985)
(theo P. A. Moiseev, 1989)
1) >3000 kg/km2; 2) >1000; 3) >500; 4) >200; 5) >100; 6) >10; 7)
- triÓn chËm. §é s©u cùc ®¹i cña c¸c lç khoan t×m kiÕm v
4.2. T i nguyªn kho¸ng vËt cña ®¹i d ¬ng
khoan khai th¸c th êng kh«ng qu¸ 10−15 m. Nh÷ng n¨m
VÊn ®Ò ®¶m b¶o t i nguyªn kho¸ng vËt cho nh©n lo¹i l
60, ng êi ta b¾t ®Çu l¾p ®Æt c¸c gi n khoan trªn biÓn cã ®Õ
mét trong nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi.
cè ®Þnh trªn ®¸y ë kho¶ng c¸ch lín kÓ tõ bê. N¨m 1960 cã
Ng êi ta ®· nhËn thÊy sù thiÕu hôt vÒ mét sè lo¹i t i
70 gi n khoan næi ho¹t ®éng, cßn n¨m 1985 − trªn 700,
nguyªn, víi c¸c lo¹i kh¸c cã thÓ nã sÏ xuÊt hiÖn trong t ¬ng
trong sè ®ã cã kho¶ng 63 % hÖ thèng khoan tù n©ng v 24
lai gÇn. V× vËy, nhiÒu n íc ng y c ng chó ý tíi nh÷ng t i
% gi n khoan b¸n cè ®Þnh trªn ®¸y.
nguyªn n»m d íi ®¸y biÓn v ®¹i d ¬ng, h¬n n÷a nguån
Sù ph¸t triÓn tiÕp sau ®ã cña kü thuËt v c«ng nghÖ ®·
®¶m b¶o t i nguyªn ph©n bè rÊt kh«ng ®Òu trªn Tr¸i §Êt
cho phÐp tæ chøc s¶n xuÊt tù h nh ho n to n, t¸ch khái bê
v nhiÒu n íc phô thuéc v o viÖc nhËp khÈu nguyªn liÖu.
v lÊn ra ngo i ph¹m vi thÒm lôc ®Þa. Ng y nay, c«ng t¸c
Thêi gian gÇn ®©y, vÊn ®Ò ®¶m b¶o c¸c nguån nhiªn liÖu −
khai th¸c ® îc tiÕn h nh trªn ®é s©u tíi 1000 m v h¬n, cßn
n¨ng l îng v tr íc hÕt l dÇu v khÝ ®ang g©y nªn mèi
khoan th¨m dß thùc hiÖn tíi ®é s©u 3000 m. Tíi gi÷a nh÷ng
quan ng¹i lín ®èi víi nh÷ng n íc ®ã.
n¨m 80, tØ phÇn dÇu “biÓn” trong tæng s¶n l îng khai th¸c
®· b»ng gÇn 30 %, cßn tØ phÇn khÝ gÇn 20 %. Cã lÏ tíi ®Çu
4.2.1. T i nguyªn dÇu v khÝ biÓn
thÕ kû 21 th× mét nöa dÇu v khÝ sÏ ® îc lÊy lªn tõ lßng ®Êt
Tõ l©u ng êi ta ®· biÕt vÒ nh÷ng má dÇu ë biÓn. Tõ nöa
cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi.
®Çu thÕ kû 19, ë vïng Bacu, ng êi ta ®· x©y dùng c¸c giÕng
ng¨n n íc trªn biÓn c¸ch bê 20−30 m v lÊy dÇu tõ c¸c tÇng
vØa kh«ng s©u. N¨m 1870, gÇn th nh phè Izumosaki trªn
bê n íc NhËt, mét hßn ®¶o ®· bÞ san ph¼ng ®Ó x©y dùng c¸c
th¸p dÇu. N¨m 1891, ë vïng ven bê California ®· b¾t ®Çu
khoan nh÷ng lç khoan nghiªng chÕch ra phÝa biÓn mét
kho¶ng c¸ch 200 m c¸ch bê. Tuy nhiªn, tr íc nh÷ng n¨m
60 cña thÕ kû 20 c«ng viÖc khai th¸c dÇu tõ ®¸y biÓn ph¸t
329 330
http://www.ebook.edu.vn
- Ph©n bè ®Þa lý vÒ khai th¸c dÇu ®ang më réng v biÕn
®æi nhanh chãng (h×nh 4.9). NÕu nh v o n¨m 1970, 34 %
s¶n l îng khai th¸c thuéc vÒ phÇn cña Venesuªla, 30 % −
H×nh 4.9. C¸c vïng khai th¸c dÇu khÝ, khoan th¨m dß t×m kiÕm trªn thÒm lôc ®Þa
26 % − c¸c quèc gia ven vÞnh Pªcsich, th× tíi ®Çu
Mü v
nh÷ng n¨m 80, c¸c quèc gia ven vÞnh Pªcsich ®· v ît lªn vÞ
trÝ thø nhÊt. Anh v Na Uy ®· trë th nh c¸c n íc khai th¸c
dÇu chÝnh ë T©y ¢u. Mªhic«, In®«nªxia, c¸c n íc §«ng
Nam ¸, Trung Quèc ®· b¾t ®Çu tÝch cùc khai th¸c dÇu.
C¸c má dÇu gi u cã nhÊt tËp trung ë vÞnh Pªcsich v
(theo S. B. Slevich, 1988)
n¬i ®©y còng l n¬i tèc ®é khoan giÕng dÇu rÊt cao. §iÒu
n y ®¶m b¶o s¶n l îng khai th¸c n¨m lín víi sè l îng
giÕng nhá v gi¸ th nh dÇu thÊp. Vïng n íc vÞnh Mªhic« l
vïng khai th¸c dÇu v khÝ biÓn sím nhÊt. L·nh ®Þa dÇu lín
n»m ë biÓn B¾c H¶i, n¬i ®©y nh÷ng n¨m 70 v 80 ®· ®¹t tèc
®é t¨ng tr ëng khai th¸c dÇu khÝ ch a tõng thÊy.
ThÒm lôc ®Þa gÇn bê T©y Phi ®· trë th nh khu vùc khai
th¸c dÇu lín v triÓn väng. C«ng nghiÖp dÇu khÝ cña c¸c
n íc Mü La tinh ®ang ph¸t triÓn. Sù bïng næ dÇu khÝ ® îc
thÊy ë c¸c má gÇn bê In®«nªxia, Trung Quèc v b¸n ®¶o
§«ng D ¬ng. Nh÷ng vïng thÒm lôc ®Þa cña óc, Cana®a,
Aliaska, biÓn Baren v c¸c biÓn kh¸c thuéc B¾c B¨ng
D ¬ng cña Nga rÊt giÇu hy®r« c¸c bon.
Nh vËy, sù ®¶m b¶o nguyªn liÖu hy®r« c¸c bon cho
331 332
http://www.ebook.edu.vn
- nh©n lo¹i trong t ¬ng lai g¾n liÒn tr íc hÕt víi c«ng cuéc ®«ng n íc n y c¸c vØa quÆng tr¶i d i ngh×n r ëi kil«met.
khai th¸c nguån dù tr÷ ®ã trong §¹i d ¬ng ThÕ giíi. Ngo i ra cßn n íc Mü. C¸c má gi u nh÷ng kho¸ng vËt n y
® îc t×m thÊy ë bê Niu Dilan, Ên §é, bê ch©u Phi, ë
Trªn to n bé vïng n íc cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi ®· ph¸t
hiÖn h¬n 700 bÓ trÇm tÝch cã triÓn väng dÇu v khÝ. C¸c vØa Ma®agaska. L îng lín tô quÆng kasterit ® îc khai th¸c ë
dÇu ® îc ph¸t hiÖn t¹i nh÷ng ®é s©u lín, ®· cã nh÷ng vïng bê §«ng D ¬ng, In®«nªxia. Khai th¸c thiÕc tõ má
chøng minh x¸c ®Þnh vÒ sù hiÖn diÖn dÇu ë vïng thÒm lôc quÆng biÓn v ît trªn 10 % s¶n l îng kim lo¹i n y trªn thÕ
®Þa Nam Cùc. giíi.
C¸t kim c ¬ng ®ang ® îc khai th¸c tõ h¬n nöa thÕ kû
4.2.2. C¸c kho¸ng s¶n d¹ng r¾n ë ®¸y ®¹i d ¬ng
nay trªn vïng bê t©y nam ch©u Phi. S¶n l îng kim c ¬ng
Kho¸ng s¶n d¹ng r¾n lÊy tõ biÓn hiÖn ®ang gi÷ vai trß trung b×nh ë ®©y cao h¬n mét sè lÇn so víi c¸c má lôc ®Þa ë
nhá h¬n nhiÒu trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi so víi dÇu v khÝ. Nam Mü.
Tuy nhiªn, ë ®©y còng thÊy xu thÕ ph¸t triÓn khai th¸c, ®ã
C¸t chøa v ng cña c¸c vïng bê biÓn, ®Æc biÖt cña vïng
l do c¸c nguån t ¬ng tù trªn ®Êt liÒn ®ang c¹n kiÖt v
Bê V ng gÇn th nh phè Nom ë Aliaska, ®· ® îc biÕt tíi tõ
chóng ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu trªn Tr¸i §Êt. Gi¸ trÞ lín
thêi ”c¬n sèt v ng”. Nh÷ng n¨m 60, ®· ph¸t hiÖn nh÷ng má
nhÊt sau dÇu v khÝ l c¸c má quÆng kho¸ng vËt chøa kim
c¸t chøa v ng míi t¹i vïng n y víi h m l îng v ng 15
lo¹i, kim c ¬ng, vËt liÖu x©y dùng v hæ ph¸ch. XÐt vÒ mét
g/m3. Ng êi ta biÕt vÒ c¸t chøa v ng däc vïng bê California,
sè d¹ng nguyªn liÖu, th× c¸c má quÆng biÓn cã gi¸ trÞ ¸p
Panama, Chilª, Thæ NhÜ Kú, Ai CËp, T©y Nam Phi. ë
®¶o. ThÝ dô, chóng cung cÊp cho thÞ tr êng thÕ giíi 100 %
Aliaska, t¹i vÞnh Gut®ius, tõ ®é s©u 30 m khai th¸c ® îc
zic«n v rutin v gÇn 80 % inmenit. Hai kho¸ng vËt cuèi
c¸t b¹ch kim víi h m l îng b¹ch kim tíi 10 g/m3. ë Hoa
cïng l nguån chÝnh ®Ó thu nhËn titan. GÇn 40 % kasiterit
Kú, ®Õn 90 % b¹ch kim ® îc khai th¸c tõ ®¸y biÓn.
(nguån ®Ó thu nhËn thiÕc) còng ® îc khai th¸c tõ c¸c má
VËt liÖu x©y dùng − cuéi, c¸t, sÐt, vá sß ®¸ v«i, ® îc
quÆng ven bê. N íc óc gi÷ ®Þa vÞ dÉn ®Çu trong khai th¸c
khai th¸c rÊt nhiÒu tõ ®¸y trªn c¸c khu vùc ven biÓn. V
c¸c kho¸ng vËt chøa kim lo¹i d¹ng quÆng; däc vïng bê phÝa
333 334
http://www.ebook.edu.vn
- thËm chÝ, thø nguyªn liÖu phæ biÕn trªn Tr¸i §Êt nh than kho¶ng 120 triÖu tÊn n íc biÓn.
®¸ v quÆng s¾t, ë nhiÒu n íc ng êi ta còng khai th¸c tõ Nång ®é ma nhª trong n íc biÓn 300 lÇn nhá h¬n so víi
lßng ®Êt ®¸y biÓn (than − ë NhËt, Anh v c¸c n íc kh¸c, trong quÆng trªn ®Êt liÒn, tuy nhiªn, s¶n xuÊt ma nhª tõ
quÆng s¾t − ë Cana®a v c¸c n íc kh¸c). n íc biÓn rÎ h¬n. LÇn ®Çu tiªn ma nhª ® îc s¶n xuÊt tõ
n íc biÓn ë Anh. Sau ®ã, nh÷ng nh m¸y lín s¶n xuÊt ma
Tõ c¸c má d íi n íc, h ng n¨m khai th¸c h¬n 2 triÖu
nhª tõ n íc biÓn ® îc x©y dùng ë Mü, Ph¸p v nhiÒu n íc
tÊn l u huúnh. ThÝ dô, ë Mü ng êi ta thu nhËn tõ ®¸y biÓn
kh¸c. HiÖn nay, h¬n 40 % nhu cÇu thÕ giíi vÒ ma nhª nhËn
gÇn 15% tæng l îng l u huúnh khai th¸c.
® îc tõ n íc biÓn.
4.2.3. Thu nhËn c¸c nguyªn tè ®a v vi l îng tõ n íc
Ng êi ta ®· t×m ® îc c¸ch lÊy ka li, mét s¶n phÈm quý
biÓn
®èi víi n«ng nghiÖp, tõ n íc biÓn. Ng y nay, bªn c¹nh NhËt
Trong n íc biÓn thùc tÕ chøa gÇn nh tÊt c¶ c¸c B¶n mçi n¨m khai th¸c tõ n íc biÓn h¬n 10 ngh×n tÊn,
nguyªn tè trong b¶ng tuÇn ho n cña Men®ªleev. V× vËy,
Anh, ý v nhiÒu n íc kh¸c còng thu nhËn ka li nh vËy.
n íc biÓn th êng ® îc gäi l “quÆng ch¶y”, v tõ nã tõ cæ
N íc biÓn l nguyªn liÖu høa hÑn ®Ó s¶n xuÊt br«m,
x a ng êi ta ®· thu lÊy nh÷ng nguyªn tè cã Ých. Cßn b©y
bëi v× br«m thùc tÕ kh«ng lÊy tõ c¸c kho¸ng vËt lôc ®Þa. Cã
giê, ng êi ta th êng gäi nã l “quÆng cña t ¬ng lai”, ngô ý
thÓ thu nhËn br«m hoÆc tõ n íc biÓn, hoÆc tõ trÇm tÝch
ng y c ng cã triÓn väng lÊy ra ® îc nhiÒu kho¸ng vËt.
n íc muèi cña c¸c biÓn bÞ kh« kiÖt. LÇn ®Çu tiªn br«m tõ
NghÒ cæ nhÊt khai th¸c t i nguyªn kho¸ng vËt tõ n íc
n íc biÓn ® îc s¶n xuÊt n¨m 1926 ë California. HiÖn nay,
biÓn l nghÒ l m muèi ¨n. Tõ n¨m 3000 tr íc CN, ë Trung
phÇn lín br«m tiªu thô trªn thÕ giíi ® îc lÊy tõ n íc biÓn.
Hoa ng êi ta ®· lÊy muèi tõ n íc biÓn. B©y giê, tõ n íc
Nh vËy, ®Õn nay ®· kh¸m ph¸ v thùc hiÖn s¶n xuÊt
biÓn ng êi ta thu ® îc kho¶ng mét phÇn ba nhu cÇu thÕ
quy m« c«ng nghiÖp tõ n íc biÓn phÇn lín c¸c hîp phÇn ®a
giíi vÒ muèi ¨n. Khai th¸c muèi ¨n th êng thùc hiÖn b»ng
l îng cã Ých cho c«ng nghiÖp v n«ng nghiÖp.
ph ¬ng ph¸p cæ ®iÓn, sö dông n¨ng l îng MÆt Trêi trong
Ng êi ta còng ng y c ng chó ý viÖc triÕt t¸ch tõ n íc
c¸c bÓ l¾ng. §Ó cã 1 triÖu tÊn muèi, ph¶i l m bay h¬i
biÓn mét lo¹t c¸c nguyªn tè vi l îng, bëi v× hiÖn nay nhiÒu
335 336
http://www.ebook.edu.vn
- nguyªn tè quý ®ang lÊy tõ c¸c lo¹i quÆng nghÌo, khã l m
H×nh 4.10. Ph©n bè c¸c kÕt h¹ch s¾t − m¨ng gan ë ®¸y c¸c ®¹i d ¬ng (theo L. P. Bezrukov, 1979)
gi u v tr÷ l îng ®ang c¹n kiÖt nhanh chãng. ¦u viÖt cña
n íc biÓn nh mét nguån kho¸ng chÊt l nã thùc tÕ kh«ng
c¹n kiÖt. ThÝ dô, tr÷ l îng v ng trong n íc §¹i d ¬ng ThÕ
1 − kh«ng cã hoÆc Ýt gÆp; 2 − Ýt gÆp nång ®é cao; 3 − th êng gÆp nång ®é cao;
giíi íc tÝnh b»ng 6 tØ tÊn, b¹c − 500 triÖu tÊn, uran − 5 tØ
tÊn (tr÷ l îng uran trªn lôc ®Þa chØ l 800 ngh×n tÊn).
Thu nhËn c«ng nghiÖp c¸c nguyªn tè vi l îng tõ n íc
4 − trôc cña c¸c d·y nói ngÇm gi÷a ®¹i d ¬ng
biÓn gÆp ph¶i mét lo¹t khã kh¨n kü thuËt, song còng ®ang
® îc kh¾c phôc. ViÖc NhËt B¶n ® a v o khai th¸c nh m¸y
®Çu tiªn trªn thÕ giíi thu uran tõ n íc biÓn v o n¨m 1986
l tÊm g ¬ng s¸ng trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n
®ã. C«ng suÊt nh m¸y − 10 kg kim lo¹i mét n¨m. Ph ¬ng
ph¸p hÊp thô l c¬ së ho¹t ®éng cña nh m¸y.
Tuy nhiªn, khai th¸c nh÷ng nguyªn tè vi l îng kh¸c,
trong ®ã cã v ng v b¹c, tõ n íc biÓn hiÖn cßn ch a cã lîi.
Song ng êi ta liªn tôc t×m kiÕm c¸c ph ¬ng ph¸p míi ®Ó
khai th¸c nh÷ng nguyªn tè vi l îng quý. Kh«ng lo¹i trõ
nh÷ng ph ¬ng ph¸p ®ã sÏ ® îc x©y dùng trong thêi gian
s¾p tíi. Cã triÓn väng nhËn c¸c nguyªn tè vi l îng tõ n íc
muèi ®Ëm ®Æc. ë biÓn Hång H¶i, t¹i vïng ph¸t triÓn thñy
nhiÖt d íi n íc, n¬i n íc muèi nãng ®i lªn biÓn tõ c¸c ®øt
gÉy thí chÎ ë ®¸y biÓn, nång ®é phÇn lín c¸c nguyªn tè lín
h¬n h ng ngh×n lÇn so víi n íc biÓn b×nh th êng. Nång ®é
c¸c nguyªn tè vi l îng cao cßn gÆp thÊy ë c¸c thung lòng
thí chÎ cña c¸c d·y nói ngÇm gi÷a ®¹i d ¬ng.
337 338
http://www.ebook.edu.vn
nguon tai.lieu . vn
