Xem mẫu
- Kusto”. phân b các h p ph n cân b ng nhi t và n c, hình thành hoàn l u chung
c a khí quy n và i d ng c ng nh i v i nh ng quá trình hành tinh và
D nhiên, nh ng thành t u c a h i d ng h c hi n i không ch gi i
qui mô khu v c khác.
h n nh ng gì ã li t kê trong t ng quan tóm t t này. Song th m chí t ó
ã th y r ng xét v kh i l ng các công trình th c nghi m, v sâu c a các Các l c a làm thành m t t b tách r i nhau áng k . Theo m t ngh a
kh o sát lí thuy t và trình ng d ng th c ti n nh ng k t qu khoa h c, nh t nh có th xem chúng nh nh ng o kh ng l , vì t m i phía chúng
ngành h i d ng h c n c Nga ã t ng gi m t trong nh ng v trí d n u c bao quanh b i không gian n c. Ch có n c các i d ng là t o
trên th gi i trong m t th i kì dài. Nh ng nh ng n m 90 công cu c nghiên thành m t không gian n c liên t c trên m t a c u, mà I. M. Sokanski g i
c u kh o sát bi n và i d ng b c t gi m t ng t tr c h t vì nh ng lí do là i d ng Th gi i.
kinh t , nhi u ch ng trình khoa h c c b n b bãi b . Dù sao thì nh ng L u ý r ng s phân b n c và t li n không ng u c ng c
nghiên c u lí thuy t v n ti p t c, ti m l c c a các nhà khoa h c h i d ng nh n th y t i ph n l n các i v c a Trái t. N u các v trung bình
h c n c Nga v n gi m c khá cao. Vì v y không nghi ng r ng trong th và cao c a b c bán c u, b m t l c a chi m di n tích chung khá cao, thì
k 21, sau khi kh c ph c kh ng ho ng kinh t , s l i b t u bình minh c a ng c l i, nam bán c u ph n l c a gi m t i c c ti u. M t c tr ng tr c
các kh o sát h i d ng h c, b i l , t ng lai nhân lo i g n li n v i công cu c quan v “tính i d ng” là thang c p i d ng - t s di n tích m t
chinh ph c và s d ng h p lí tài nguyên i d ng Th gi i. n c trong i v ang xét trên di n tích chung c a i. H s tc c
o
i i 60-70 S, n i t li n g n nh v ng m t hoàn toàn.
Nh ng d n li u v di n tích c a các i d ng thu c t ng i v
r ng 5 c a ac u c d n trong b ng 1.1. D dàng nh n ra s phân hóa
áng k v phân b các i d ng bên trong m i i v và c bi t trên
Ch ng 1 h ng kinh tuy n. Th m chí i Tây D ng h p chi u ngang nh t, nh ng
55 oN ã tr nên r ng h n Thái Bình D ng.
phía b c v
Nh ng d n li u t ng quát v id ng Th gi i
N c thu c s các ch t ph bi n nh t trong t nhiên. Và n c t nhiên
a d ng n m c khó có th nêu ra m t i t ng nào ó, k c th c và ng
v t, mà không ch a n c d ng này ho c d ng khác. Vì v y, khi nghiên c u
1.1. Phân b n c và l c a trên Trái t
n c t nhiên, ti n l i ng i ta a ra khái ni m th y quy n, ó là l p v
Di n tích b m t c a Trái t b ng 510 tri u km2. 361,3 tri u km2, hay liên t c c a a c u ch a n c t t c các tr ng thái t h p (l ng, r n và khí)
trong ph m vi i d ng Th gi i ( i d ng quy n), th ch quy n, b ng
71 % di n tích này c bao ph b i n c i d ng Th gi i, trong khi
2
quy n và khí quy n. Biên phía d i c a th y quy n th ng c ch p n h n
di n tích t li n b ng 149 tri u km , hay 29 %. Nh ã bi t, n c và t li n
là m t Môhô, phân cách v trái t v i l p manti trên, còn biên phía trên
phân b trên a c u r t không u. b c bán c u ph n l c a là 100 tri u
km2, hay 39 %, còn nam bán c u - 49 tri u km2, hay 19 %. Di n tích m t nm cao c a nút i l u, cao h n ó thì m l ng c a khí quy n tr nên
n c b c bán c u b ng 155 tri u km2, t c 61 %, còn nam bán c u - 206 bé không áng k và các phân t n c ã ch u tác ng c a quá trình phân rã
tri u km2, hay 81 %. S phân b n c và t không u có giá tr l n i v i quang h c.
19 20
- ng Th gi i, nghìn km2
B ng 1.1. Di n tích các iv ca id V ph n mình, n c ng m l i chia thành n c ng t, n c tr ng l c và n c
mao d n (xem b ng 1.2).
B c bán c u Nam bán c u id ng TG
B ng 1.2. D tr n c trên Trái t
()
ng
ng
o
ng
ng
ng
ng
3
Di n tích Th tích (10 L pn c
Thái Bình D
Thái Bình D
T ng
T ng
T ng
i Tây D
i Tây D
D ng n c
iv
D
D
%
2 3
(tri u km ) km ) (m)
n
n
id ng Th gi i 361,3 1 340740 3711
N c ng m (tr ng l c và mao d n) 134,8 2 3400 174
N c ng m n g t 134,8 1 0530 78
0-5 3 667 3 269 10 452 17388 3 243 3 715 9 845 16803 34191 9,5
L ng m trong t màu 82,0 16,5 0,2
5-10 2 998 2 900 10 742 16640 2 927 4 315 9 664 16906 33546 9,3
10-15 3 886 2 840 9 818 16544 3 074 5 018 9 123 17215 33759 9,4 B ng hà và th m tuy t th ng tr c, trong ó: 16,2 24 870 1 532
15-20 4 146 1 177 8 851 14171 3 022 4 714 8 409 16145 30319 8,4 Châu Nam C c 14,0 22 410 1 603
20-25 4 462 916 7 961 13339 3 259 4 297 7 914 15470 28809 7,9
Grinlan 1,8 2 340 1 603
25-30 4 460 327 6 951 11738 3 535 4 472 7 436 15443 27181 7,5
Các o B c B ng D ng 0,2 83,5 348
30-35 4 551 - 6 268 10819 3 683 5 008 7 089 15780 26599 7,4
Trên các vùng núi 0,2 40,6 181
35-40 4 528 - 5 488 10016 3 841 5 928 6 709 16478 26494 7,3
B ng d i t trong vùng óng b ng v nh c u 21,0 300 14
40-45 3 770 - 4 649 8419 3 850 5 730 6 252 15832 24251 6,7
45-50 2 625 - 4 006 6631 3 643 5 307 5 747 14697 21328 5,9 Tr l ng n c trong các h , trong ó: 2,0 176,4 87
50-55 2 252 - 3 279 5531 3 313 4 795 5 273 13381 18912 5,5 N c ng t 1,2 91 73
55-60 2 941 - 2 456 5397 2 833 4 238 4 924 11995 17392 4,8
N cm n 0,8 85,4 110
60-65 2 474 - 645 3119 2 275 3 645 4 395 10315 13434 3,7
N c trong các m 2,7 11,5 3,73
65-70 - - - 2457 - - - 6818 9275 2,6
N c trong các sông 148,8 2,1 0,13
70-75 - - - 4415 - - - 2605 7020 1,9
N c sinh h c 510 1,1 0,002
75-80 - - - 3743 - - - 522 4265 1,2
80-85 - - - 2546 - - - - 2546 0,7 N c trong khí quy n 510 12,9 0,025
85-90 - - - 979 - - - - 979 0,3
T ng tr l ng n c 510 1 389 530 2 724
3 N c ng t 148,8 35 830 241
T ng tr l ng n c trong th y quy n b ng 1386 tri u km (b ng 1.2).
ng nhiên l ng n c l n nh t n m trong i d ng Th gi i, l ng này
ng b ng 34,137 10 6 km3, trong
T ng l ng n cl c a c cl
b ng 96,5 % t ng tr l ng trong th y quy n. Khí quy n ch a ít n c nh t,
ó ph n n c ng m là 33,7 10 6 km3, t c g n 99 %. B ng quy n g m các
ch là 13000 km3, hay 0,001 %.
kh i b ng l c a ( Nam C c và Grinlan), b ng hà trên núi, b ng trong vùng
Khác v i i d ng Th gi i và khí quy n, trên các l c a và trong
t óng b ng v nh c u, th m tuy t và b ng bi n. T ng kh i l ng b ng x p
b ng quy n có r t nhi u lo i n c. N c l c a có th phân chia thành n c
c l ng b ng 24,4 10 6 km3, hay 1,76 %.
x trong b ng quy n có th
sông, n c h , n c m, n c trong t màu, n c sinh h c và n c ng m.
21 22
- Trong th m tuy t th ng tr c th tích n c th m chí l n h n so v i trong 1845 t i kì h p c a H i ng H i a lý hoàng gia Luân ôn, nh ng mãi
khiên b ng Nam C c. L u ý r ng n u th m b ng hi n t i trên Trái t tan t i n m 1893 m i c công b . Trong các công trình sau ó c a O.
hoàn toàn thì m c n c i d ng Th gi i nâng lên 66 m, i u ó s d n Kriummel và I.M. Sokanski ã xu t chia ba i d ng: i Tây D ng,
t i nh ng h u qu kh ng khi p. Thái Bình D ng, n D ng. Trong ó B c B ng D ng c g p vào
i Tây D ng.
Theo nh ng quan ni m hi n i, t ng tr l ng n c t nhiên trong
th i k dài o b ng nh ng k nguyên a ch t, th c t không thay i, t c Vì có nh ng b t ng trong v n xác nh ranh gi i các i d ng,
l ng n c i ra t lòng trái t và t kho ng không v tr t i m t trái t khi thành l p Phòng th y c qu c t ng i ta ã quy t ngh r ng m t trong
r t nh và h u nh bù tr v i l ng m t n c không hoàn l i do s khu ch nh ng nhi m v c a phòng là xác nh ranh gi i các i d ng và bi n nh m
tán các khí nh ng l p trên c a khí quy n vào v tr . i u này có ngh a m c ích cho các c c th y c qu c gia th a nh n và a chúng vào
r ng có th xem th y quy n nh m t h óng kín bên trong nó liên t c di n nh ng n ph m chính th c. K t qu là n m 1928 ã xu t b n m t n ph m
ra quá trình hoàn l u và phân b l i n c t nhiên. chuyên c a Phòng th y c qu c t “Ranh gi i các bi n và i d ng”, trong
ó ch p nh n chia i d ng Th gi i thành b n i d ng. Trong nh ng
M c dù m t n c áp o trên Trái t, nh ng t ng l ng n c trên m t
th p niên ti p sau ã ti n hành nhi u công vi c làm chính xác các ranh gi i
trái t không quá l n so v i kích th c c a b n thân hành tinh. Th tích
và kích th c các i d ng và bi n. Trong n ph m th ba c a Phòng th y
i d ng Th gi i theo b ng 1.2 b ng 1,338 t km3. Vì th tích
n cc a
c qu c t (1953) v n gi nguyên h phân chia i d ng Th gi i thành
t b ng kho ng 1 075,31 t km3, do ó th tích
Trái i d ng Th gi i
b n i d ng: i Tây D ng, Thái Bình D ng, n D ng và B c
b ng kho ng 1/800 th tích c a Trái t. N u bi u di n l ng n c c a i
B ng D ng, nh ng t ng i d ng không bao g m các bi n. i Tây
d ng Th gi i b ng m t qu c u, thì bán kính c a nó s b ng 690 km, hay
D ng và Thái Bình D ng c chia thành hai ph n: ph n b c và ph n
0,11 bán kính trung bình c a Trái t (6 370 km).
nam, ranh gi i gi a hai ph n i qua ng xích o. Các eo n i hai bi n hay
hai i d ng không b chia ra làm hai ph n, mà c g p vào m t bi n hay
1.2. Các c tr ng tr c l ng hình thái h c và s phân m t i d ng nào ó.
chia i d ng Th gi i H i ngh h i d ng h c qu c t l n th hai (Matxc va, 1966) không
ng ý v i quan i m chính th ng. T i h i ngh này khuy n cáo c n c vào
Ng i ta phân chia i d ng Th gi i thành các i d ng riêng bi t
nh ng c i m ch th y v n phân chia thêm i d ng Nam C c v i các
xu t phát t nh ng d u hi u sau (theo tu n t m c ý ngh a): hình dáng ng
ng biên g n nh ng m i t n cùng c a các l c a (châu Phi, Úc và Nam
b các l c a và các o, a hình áy, m c bi t l p c a các h i l u và
M ) và các o g n nh t v i v trí c a d i h i t c n nhi t i. Tuy nhiên,
th y tri u, m c bi t l p c a hoàn l u khí quy n, nh ng c i m phân b
nh ã nêu trên, khi phân chia i d ng Th gi i thành các i d ng
ph ng ngang và ph ng th ng ng c a nhi t và mu i.
riêng ph i tính t i c nh ng nhân t ý ngh a khác (thí d , a hình áy).
Trong m t th i gian dài i d ng Th gi i c chia ra thành n m i
L u ý r ng cho n nay v n ch a k t thúc nh ng tranh cãi trong gi i
d ng: i Tây D ng, Thái Bình D ng, n D ng, B c B ng D ng
khoa h c v m t v n t ng nh n gi n là bao nhiêu i d ng trên Trái
và i d ng Nam C c. H th ng phân chia này ã c ch p nh n t n m
t. Thí d , có quan i m cho r ng B c B ng D ng, do b chia c t b i dãy
23 24
- núi ng m cao thành nhi u b ph n r t bi t l p và có các i u ki n t nhiên B ng D ng i theo vòng tròn C c B c, nh ng các nhà h i d ng h c
c thù, t ra g n g i v i các bi n gi a l c a h n là v i i d ng. Tuy th ng ch p nh n ch h p và nông nh t c a eo Bering làm ranh gi i - v t
nhiên, chúng ta s tuân theo h th ng phân chia i d ng Th gi i truy n m i eznhev n m i Hoàng t Wuelski.
th ng thành Thái Bình D ng, i Tây D ng, n D ng và B c B ng
D ng: biên gi i phía ông trùng v i biên gi i phía tây c a
n
D ng.
Thái Bình D ng, b t u r eo Malaka, còn biên gi i phía tây trùng v i
i Tây D ng tr i dài theo h ng kinh tuy n, các biên phía ông và
biên gi i phía ông c a i Tây D ng t m i H o V ng t i châu Nam C c.
phía tây c a nó c xác nh rõ b i b các l c a: phía tây là b châu
Biên gi i phía b c là b châu Á, còn biên gi i phía nam - b châu Nam C c.
M , phía ông là châu Âu và châu Phi. Biên phía b c i qua c a phía ông
B c B ng D ng khác v i các i d ng khác, nó c bao b c hoàn
c a eo evit (70oN), d c theo c n nam c a Grinlan d n múi Nansen (68o15’
N, 29o30’ E). T m i Nansen biên n c i n c n tây b c Aix lan và ti p toàn b i l c a. Vì v y, nh ã nêu trên, trong m t s công trình nó c
xem nh m t th y v c gi a l c a c a i Tây D ng. M c dù v y, tính
t c i qua qu n o Farer ( o Fugle) n qu n o Sotland ( o Makl-
Flagg) và theo v tuy n 61oN t i b Na Uy. ch t c a các dòng ch y, c i m hoàn l u khí quy n và s hình thành ch
th y v n là c n c cho r ng B c B ng D ng có th chia thành m t i
L u ý r ng trong v n li u n c ngoài các bi n Grinlan và Na Uy
d ng riêng. Ranh gi i c a nó th c t chúng ta ã mô t khi xét các biên
th ng c ghép vào i Tây D ng. Tuy nhiên quan i m c th a nh n
h n c là các bi n này ph i thu c B c B ng D ng. C n c vào v trí c phía b c c a i Tây D ng và Thái Bình D ng.
bi t c a các bi n Grinlan và Na Uy và ch th y v n ph c t p c a chúng Theo kích th c các i d ng, ta có th nh n c nh ng c tr ng
trong h i d ng h c n c ta các bi n này cùng v i bi n Baren th ng c tr c l ng hình thái c a chúng (b ng 1.3). D dàng th y r ng di n tích Thái
xem xét riêng bi t v i B c B ng D ng d i m t tên g i là th y v c B c
Bình D ng b ng g n m t n a toàn di n tích i d ng Th gi i và l n h n
Âu.
di n tích t t c các l c a và o. Thái Bình D ng c ng là i d ng sâu
nam bán c u biên gi i phía tây c a i Tây D ng i qua eo reik nh t. Trong th i gian chuy n kh o sát c a t u nghiên c u khoa h c Nga
theo kinh tuy n m i Horn (68oW) n b Nam C c, còn biên gi i phía ông “Vitiaz” n m 1957, t i rãnh sâu Marian ã o c sâu l n nh t c a i
- theo kinh tuy n m i H o V ng (20oE) và c ng t i b Nam C c. d ng Th gi i b ng 11 022 m.
Thái Bình D ng có biên gi i phía tây là b châu Á. V i n ng th hai v kích th c là i Tây D ng, di n tích và th tích
D ng biên gi i i qua c a phía b c c a eo Malaka, b tây o Sumatra, b n c c a nó b ng kho ng 0,25 l n so v i i d ng Th gi i. T ng di n tích
nam o Java n o Timo. Ti p theo biên gi i i n m i Londonderry các bi n b ng kho ng 16 % di n tích i d ng. sâu l n nh t (8 742 m)
trên b n c Úc, c a phía b c c a eo Basso gi a Úc và o Tasmania, b o c rãnh sâu Puecto-Riko.
phía tây Tasmania n m i Nam. D c theo kinh tuy n m i Nam (147oE) biên
Di n tích n D ng b ng h n 0,2 l n di n tích i d ng Th gi i,
gi i n c i t i t châu Nam C c.
trong ó ph n di n tích các bi n c a nó là 15 %. sâu l n nh t ( 7 209 m)
Biên gi i phía ông c a Thái Bình D ng là b B c M và Nam M và o c rãnh sâu Zon .
ti p t c theo kinh tuy n m i Hocn (68oE) t i Nam C c. Ranh gi i v i B c
25 26
- B ng 1.3. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a id ng Th gi i Nh ng d n li u chi ti t h n v phân b sâu trong các i d ng d n
và nh ng b ph n c a nó trong b ng 1.4. T ph n c a các sâu t ng i nh - d i 500 m, ch là 9,6
% t ng di n tích i d ng Th gi i, trong ó ph n th m l c a (t i 150-
Di n tích Th tích sâu
200 m) có giá tr th c ti n l n nh t i v i loài ng i là d i 7 %. sâu
id ng trung bình
nghìn km2 2
các ph n áp o c a các i d ng (73,8 % toàn di n tích) b ng 3000-
% nghìn km % (m)
6000m.
Các id ng
B ng 1.4. Phân b sâu các id ng
i d ng Th gi i 361 253 100 1 340 740 100 3 711
Thái Bình D ng 178 684 49,5 710 360 52,9 3 976 Thái Bình id ng
i Tây D ng n D ng B c B ng D ng
i Tây D ng 91 655 25,4 329 660 24,7 3 597 D ng Th gi i
sâu
n D ng 76 174 21,1 282 650 21,2 3 711
2
2
2
2
2
B c B ng D ng 14 750 4,1 18 070 1,2 1 225
nghìn km
nghìn km
nghìn km
nghìn km
nghìn km
%
%
%
%
%
Các id ng không k các v nh và eo bi n
i d ng Th gi i 292 970 81,9 1 204 650 90,0 4 112
Thái Bình D ng 147 040 40,7 637 210 47,5 4 334 0-200 7,87 8,6 8,16 4,6 4,63 6,1 5,84 39,6 26,50 7,3
i Tây D ng 76 970 21,4 300 190 22,4 3 900 200-500 2,67 2,9 2,37 1,3 0,95 1,2 2,26 15,3 8,25 2,3
n D ng 64 495 17,9 255 810 19,1 3 967 500-1 000 2,15 2,4 3,87 2,2 1,56 2,0 0,73 4,9 8,31 2,3
B c B ng D ng 4 470 2,0 11 440 0,8 2 559 1 000-2 000 4,76 5,2 7,48 4,2 3,01 4,0 1,35 9,2 16,60 4,6
2 000-3 000 9,34 10,2 12,33 6,9 7,51 9,9 2,00 13,6 31,18 8,6
Các bi n
3 000-4 000 19,42 21,2 37,56 21,0 18,96 24,9 2,25 15,2 78,19 21,7
i d ng Th gi i 58 214 16,1 119 258 8,9 2 049
4 000-5 000 28,64 31,2 61,21 34,3 27,26 35,8 0,32 2,2 117,43 32,5
Thái Bình D ng 30 958 8,6 72 466 5,4 2 341
5 000-6 000 16,42 17,9 42,78 23,9 11,65 15,3 - - 70,85 19,6
i Tây D ng 10 990 3,0 23 217 1,7 2 113
6 000-7 000 0,36 0,4 2,61 1,5 0,64 0,8 - - 3,61 1,0
n D ng 8 153 2,3 17 260 1,3 2 117
> 7 000 0,03 - 0,23 0,1 - - - - 0,26 0,1
B c B ng D ng 8 113 2,2 6 315 0,5 778
T ng 91,66 100 178,68 100 76,17 100 14,75 100 361,26 100
i d ng nh nh t là B c B ng D ng, di n tích g n 12 l n nh h n
Trong m i i d ng có th tách ra các bi n - ó là nh ng vùng khá
so v i di n tích Thái Bình D ng, 6 l n nh h n so v i i Tây D ng và 5
r ng c a i d ng, gi i h n b i các b l c a, các o, các mi n nâng áy
l n nh h n so v i n D ng. B c B ng D ng là i d ng duy nh t
(các ng ng) và có ch th y v n riêng. Các c tr ng tr c l ng hình thái
n m g n trong vùng c c và do ó có ch th y v n c bi t. sâu c c
c a m t s bi n chính c a i d ng Th gi i th hi n trong b ng 1.5. Di n
i c a nó b ng 5 527 m.
tích các bi n ch b ng g n 10 % di n tích i d ng Th gi i, còn th tích
27 28
- n c trong ó không v t quá 35,0 %. Bi n l n nh t là bi n Koran n m B ch H i.
g n b tây n c Úc (4,07 tri u km2), còn bi n nh nh t - Mramo, n m gi a
B ng 1.5. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a m t s bi n
bi n a Trung H i và H c H i. Di n tích c a nó ch b ng 12000 km2.
sâu c c i c a các bi n c ng nh n th y bi n Koran (10038 m). N u xét sâu
Di n tích Th tích n c
các sâu trung bình, thì bi n sâu nh t là bi n Sulavesi (bi n Selebes). Bi n Bi n
nghìn km2 (nghìn km3)
nông nh t là bi n Azov, sâu trung bình ch b ng 7 m, sâu l n nh t - Trung bình L n nh t
13m.
Thu c Thái Bình D ng
Theo v trí phân b và các i u ki n a lý t nhiên, các bi n c phân
ra thành ba nhóm chính: bi n n i a, bi n ven và bi n gi a các o. Koran 4 068 10 038 2 468 9 174
V ph n mình các bi n n i a c phân chia thành các bi n gi a t ông (Nam Trung Hoa) 3 537 3 623 1 024 5 560
Bering 2 315 3 796 1 640 4 097
li n và các bi n n a kín.
Okhot 1 603 1 316 821 3 521
Các bi n gi a t li n c bao b c t m i phía b i t li n và thông Nh t B n 1 062 1 631 1 536 3 699
v i i d ng hay bi n khác b i m t hay m t s eo bi n. Vì v y nét c ông Trung Hoa 836 258 309 2 719
tr ng c a nh ng bi n này là tính c thù cao v các i u ki n t nhiên, tính Ban a 714 1 954 2 737 7 440
Java 552 61 111 1 272
khép kín c a hoàn l u n c m t và tính bi t l p trong phân b mu i và
Sulavesi 453 1 524 3 364 5 914
nhi t . Các bi n gi a t li n có th thu c lo i gi a các l c a (thí d ,
Hoàng H i 416 16 38 106
H ng H i, a Trung H i) và bi n bên trong l c a (thí d , bi n Bantic, H c
Sulu 335 526 1 570 5 576
H i). Moluka 274 484 1 766 4 970
Các bi n n a kín thâm nh p khá sâu vào l c a và tách bi t v i i Seram 161 173 1 074 5 319
Flores 115 175 1 522 5 121
d ng b i các bán o hay chu i o. D nhiên là s trao i n c v i i
Bali 40 32 800 1 589
d ng di n ra t ng i t do h n so v i các bi n gi a t li n, tuy nhiên
Savi 104 175 1 683 3 475
tính c thù c a hoàn l u và phân b các c tr ng v t lý th y v n v n c
b o toàn. Các bi n n a kín g m bi n Bering, bi n Okhot, bi n Nh t B n, Thu c i Tây D ng
nh ng bi n này ng n cách v i Thái Bình D ng b i các chu i o Aleut,
Karibê 2777 6745 2429 7090
Kurinski và Nh t B n.
a Trung H i 2505 3603 1438 5121
Ng c l i, các bi n ven không thâm nh p sâu vào l c a và phân cách B cH i 565 49 87 725
v i i d ng b i các bán o ho c o th c t không c n tr quá trình trao Bantic 419 21 50 470
i n c. i d ng và l c a có nh h ng nh nhau i v i s phân b H cH i 422 555 1315 2210
Azov 39 0,3 7 13
c a nhi t , mu i và s hình thành h th ng dòng ch y trong các bi n
Mramo 12 3 250 1389
này. Thu c lo i bi n ven có các bi n th y v c B c B ng D ng, ngo i tr
29 30
- B ng 1.5 (ti p) chia chúng thành bi n n c nông và bi n n c sâu. Trong các bi n nông
sâu không v t quá vài tr m mét, và chúng phân b ch y u trong ph m vi
sâu (m)
Di n tích Th tích n c th m l c a. Lo i này g m B c H i, Hoàng H i, Bolea... Trong các bi n sâu
Bi n
(nghìn km2) (nghìn km3)
sâu t t i vài nghìn mét (thí d , H c H i, Karibê, Okhot...). Các bi n
Trung bình L n nh t
n c sâu th ng hay phân b g n các ai t gãy c a v trái t và s thành
Thu c n D ng t o nh ng th y v c bi n này th ng là do nh ng chuy n ng th ng ng
l n c a m t Trái t.
Aravi 4 832 14 523 3 006 5 803
Araphua 1 017 189 186 3 680 V nh - m t b ph n c a bi n hay i d ng hõm sâu vào t li n,
Timo 432 188 435 3 310
nh ng không b ng n cách v i i d ng hay bi n b i các o ho c các
An aman 605 631 1 043 4 507
ng ng áy và do ó có s trao i n c t do v i nh ng b ph n khác c a
H ng H i 460 201 437 3 039
bi n hay i d ng. Ranh gi i phía i d ng hay phía bi n c a các v nh
Thu c B c B ng D ng
trong a s các tr ng h p ch có th v m t cách quy c. V kích th c,
các v nh i d ng có th l n h n bi n (thí d , v nh Biskay, v nh Mêhicô,
Baren 1 424 316 222 600
Na Uy 1 340 2 325 1 735 3 970 v nh Hu zon). Tùy thu c ngu n góc, hình d ng và c u t o b mà các v nh
Grinlan 1 195 1 961 1 641 5 527
c gán nh ng tên a ph ng nh v nh, v ng, hõm, fiord, liman...).
ông Sibiri 913 49 54 915
V ng là m t v nh không l n, b gi i h n v i th y v c chính b ng các
Kar 883 98 111 600
Baphin 530 426 804 2 414 o hay bán o c n tr s trao i n c t do. phía b c n c Nga nh ng
Laptev 662 353 533 3 385
v nh hõm sâu vào t li n và th ng có các sông vào c ng i ta g i là
Chukot 595 42 71 1 256
các hõm. Các hõm l n nh t là Ôbi, vina, Onhega, Penzin...
Bopho 481 739 1 536 3 749
B ch H i 90 6 67 350 Các v nh có b ngo n nghèo, h p, hõm sâu vào t li n, c t o thành
do bào mòn b ng hà c g i là các fiord. Các fiord phân b mi n b Na
Bi n gi a các o - ó là nh ng b ph n c a i d ng c bao b c
Uy, Niudilan, Aix lan. V nh Konski thu c lo i m t fiord l n nh t.
b i m t vòng cung o, các ng ng ng m trong các eo gi a các o h u nh
Liman - ph n c a c a các thung l ng sông b bi n tràn ng p do quá
không c n tr s trao i n c t do. Ch th y v n trong các bi n nh
trình lún y u c a l c a. Liman th ng g p b các bi n ph ng b c, trên
v y g n v i ch i d ng, m c dù có th nh n th y nh ng khác bi t a
o Sakhalin, bi n Azov và H c H i.
ph ng. Các bi n thu c qu n o ông n (Sulu, Sulavesi, Ban a...) là
Lagoon - là th y v c không sâu, ng n cách v i bi n do quá trình l ng
nh ng bi n gi a các o.
ng tr m tích d i d ng doi cát ven b và n i v i bi n b ng m t eo h p hay
ng nhiên còn có nh ng h th ng phân lo i dùng các d u hi u khác
m t vùng bi n gi a l c a và r n san hô.
làm c n c . Thí d , tùy thu c vào sâu trung bình c a các bi n ng i ta
31 32
- B ng 1.6. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a m t s v nh nh ng nét c thù trong ch th y v n, trong m t s tr ng h p cg i
là các bi n, nh ng trong tr ng h p khác l i g i là các v nh. Thí d , theo h
sâu (m)
th ng phân lo i ã d n trên ây thì v nh Mêhicô và v nh Hu zon úng ra
Di n tích Th tích n c
V nh ph i g i là các bi n, trong khi ó bi n Aravi l i gi ng v i v nh h n. Các c
(km2) 3
(nghìn km ) sâu
L n nh t tr ng tr c l ng hình thái c a các v nh d n trong b ng 1.6.
trung bình
B ng 1.7. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a m t s eo bi n
Thu c Thái Bình D ng
Kích th c
Aliaska 384 458 1 193 4 929
Kaliphocnia 180 135 750 3 292 Eo Các th y v c liên k t
Dài R ng Sâu
Panama 37 40 1 081 3 200
(km) (km) (m)
Thu c i Tây D ng
Thu c Thái Bình D ng
Mêhicô 1 555 2 366 1 522 3 822
Ghinê 753 1 942 2 579 Bering 96 134 39
5 207 Bi n Bering và bi n Chukot
Saint - Lavrentia 249 35 141 Laperuz 94 143 75
538 Bi n Okhot và bi n Nh t B n
Biskay 200 302 1 510 Tri u Tiên 324 240 87
5 100 Bi n ông Trung Hoa và bi n Nh t B n
Men 95 10 105 ài Loan 398 212 114
227 Bi n ông Trung Hoa và bi n ông
Bristol 11 0,4 36 Malaka 937 211 214
68 Bi n An aman và bi n ông
Zon 130 94 197 Bi n Java và n D ng
Thu c n D ng Torres 74 182 11 Bi n Araphua và bi n Koran
Cook 107 77 85 Bi n Tasmania và Thái Bình D ng
Bengal 2 191 5 492 2 507 4 490
Magellan 575 46 124 i Tây D ng và Thái Bình D ng
Grand Australia 1 335 4 089 3 063 5 670
Karpentari 328 13 40 71 Thu c i Tây D ng
A en 259 352 1 359 4 525
Ghibralta 59 39 956
Persit 240 10 42 a Trung H i và i Tây D ng
115
Oman 112 156 1 393 La-Mans 578 158 48
3 694 B c H i và i Tây D ng
an M ch 530 478 375 Bi n Grinlan và i Tây D ng
Thu c B c B ng D ng evit 1 170 652 963 Bi n Labra o và bi n Baphin
Kabot 195 253 158 V nh Saint Lavrentia và i Tây D ng
Hu zon 848 77 91 258
Flori a 651 118 629 V nh Mêhicô và i Tây D ng
Iukatan 55 209 939 V nh Mêhicô và bi n Karibê
Ph i l u ý r ng s phân chia các b ph n riêng bi t c a i d ng Th
reik 460 986 3 111 i Tây D ng và Thái Bình D ng
gi i trong nhi u tr ng h p ch có tính ch t qui c và t n t i l ch s . M t s
vùng c a i d ng Th gi i có cùng nh ng tính phân cách bi t l p và
33 34
- B ng 1.7 (ti p) dòng n c ng c chi u nhau (eo an M ch, eo evit);
3) Các eo trong ó quan tr c th y chuy n ng m t chi u c a n c di n
Thu c n D ng
ra trong toàn thi t di n ngang d i nh h ng c a chênh l ch m c n c th y
t nh trong hai th y v c liên k t (eo Iukatan, eo reik, eo Bering, eo Flori a);
Babel 109 50 111 Bi n H ng H i và v nh A en
Man iv-Bass 490 233 94 Bi n Tasmania và v nh Gran Australia
4) Các eo có sâu không l n và chuy n ng n c dao ng m nh do
Mozambic 1 760 789 2 250 (phân chia châu Phi và o Ma agaska)
nh h ng c a h ng gió (eo Torres, eo ài Loan, eo Kerchen);
Thu c B c B ng D ng 5) Các eo trong ó nh ng hi n t ng th y tri u óng vai trò ch y u
trong s trao i n c (eo Magellan, eo Neven).
Hinlopen 172 48 36 Bi n Baren và B c B ng D ng
Trong b ng 1.7 th hi n nh ng c tr ng tr c l ng hình thái c a m t
Malochkin-sa 98 4 10 Bi n Baren và bi n Kar
Iugo-sa 40 8 17 Bi n Baren và bi n Kar s eo bi n quan tr ng trên i d ng Th gi i.
Kar Vorota 33 61 25 Bi n Baren và bi n Kar
Vilkits 104 84 115 Bi n Kar và bi n Laptev
Sokanski 106 50 6 Bi n Kar và bi n Laptev
1.3. Các c tr ng khí h u c a các id ng
mitri Laptev 115 59 12 Bi n Laptev và bi n ông Sibiri
Sanhikov 238 148 6 Bi n Laptev và bi n ông Sibiri
Khí h u c a m t i d ng có th hi u m t cách g n úng là ch
Long 128 191 25 Bi n ông Sibiri và bi n Chukot
th y v n c a nó, g m t p h p m t s quá trình và hi n t ng c tr ng y
Hu zon 806 244 211 V nh Hu zon và eo evit
nh t cho nh ng tính ch t v t lý và hóa h c n c i d ng, cly
Eo bi n là ph n t ng i h p c a i d ng tr i dài gi a hai vùng t trung bình trong kho ng th i gian nhi u n m. Nh ng tham s tr ng thái và
li n và n i hai th y v c li n nhau v i ch th y v n khác nhau. S trao i các hi n t ng c b n bao g m: nhi t , mu i và m t n c, th y
n c qua các eo là m t c tr ng quan tr ng nh t và ph thu c vào nhi u tri u, h i l u, sóng gió và b ng bi n...
nhân t thu c hai nhóm. Nhóm th nh t g m các nhân t hình thái h c:
Ng i ta phân bi t khí h u toàn c u và khí h u a ph ng c a i
tr i dài, chi u r ng và sâu c a eo. Nhóm th hai là các nhân t th y v n
d ng. Khí h u toàn c u c tr ng cho ch th y v n c a toàn i d ng
nh các c i m c u trúc nhi t mu i c a các th y v c liên k t c ng nh ch
Th gi i nói chung, còn khí h u a ph ng là khí h u c a nh ng b ph n
th y tri u và gió.
riêng c a nó, trong ó có th là m t vùng c th b t kì. Còn qui mô c tr ng
Tùy thu c vào nh ng c i m trao in c, các eo chia thành n m c a phép l y trung bình th ng c ch p nh n b ng m t s th p niên. Vì
lo i: v y s bi n ng c a các y u t ch th y v n trong th i kì dài h n s c
1) Các eo trong ó hai th y v c liên k t m t n c khác nhau và tr ng cho nh ng bi n thiên (dao ng) c a khí h u.
sinh ra hai dòng n c ch y ng c chi u nhau (dòng m t và dòng sâu). Eo Vì i d ng là m t h th ng m , trao i v t ch t, nhi t và khí v i
Ghibralta, Bopho, Hu zon, Babel-Man iv là nh ng thí d v lo i eo bi n không gian xung quanh và tr c h t v i khí quy n, nên ng nhiên các quá
nh v y; trình hình thành khí h u (thành t o khí h u) không th xét bi t l p v i các
2) Các eo trong ó có s phân chia theo ph ng th ng ng c a hai
35 36
- quy n khác c a hành tinh: khí quy n, th ch quy n và b ng quy n. ây liên t c c a môi tr ng s ng c a nó c ng suy ra r ng id ng Th gi i có
quan tr ng nh t là các tham s khí h u t i biên phân cách gi a i d ng và th xem nh m t h sinh thái th ng nh t.
khí quy n, t c các c tr ng t ng tác gi a chúng, còn b n thân quá trình Trong i d ng Th gi i t n t i m t c ch toàn c u v n chuy n n ng
t ng tác qui mô l n c a i d ng và khí quy n thu c lo i nh ng nhân t l ng và trao i ch t. C ch này c duy trì b i s s i m không u
thành t o khí h u then ch t. M t phân cách v i th ch quy n c ng có vai trò n c m t i d ng và khí quy n. Th c v y, t các v th p dòng b c x
quan tr ng, ó là áy i d ng và ranh gi i th m l c a, qua ó n c ng t i t i t M t Tr i v t tr i dòng b c x i kh i m t t, còn các v cao -
t sông nh p vào i d ng, t o nên trong các i ven b m t ch th y 40oN các dòng b c x t i và
thì ng c l i (hình 1.1). X p x kho ng v
v n khác bi t v i n c kh i i d ng. i bù tr l n nhau. T ây suy ra r ng toàn b d l ng nhi t c n ph i c
Nh ã nêu trên, i d ng Th gi i có tr l ng n c kh ng l và ít v n chuy n t các v th p t i các v cao thông qua các chuy n ng
trong i d ng và khí quy n, h n n a c th t i v tuy n 40oN dòng này
bi n bi n i v th tích theo không gian và th i gian trong kho ng nhi u
i v i i d ng, nét c tr ng là s b o toàn thành
nghìn n m g n ây. ph i c c i.
ph n mu i, t c s b o toàn t l gi a các h p ph n mu i ch y u và bi n M t c tr ng chính c a các dòng b c x t i m t i d ng là cân
thiên c a mu i các vùng kh i i d ng r t không áng k , i u ó b ng b c x , ó là l ng nhi t b c x t i t ng c ng. N u cân b ng b c x
ch ng t tính c a nó. Không i thành ph n mu i và bi n thiên mu i l n h n không thì l p m t i d ng c s i m, n u nh h n không thì
nh ch y u là do thông l ng n c ng t qua m t (b c h i, giáng th y, l p này b l nh i. Cân b ng b c x là m t trong s nh ng c tr ng n ng
l ng n c sông và b ng hà) không áng k và do các quá trình phân b l i l ng quan tr ng nh t c a khí h u i d ng. Trong b ng 1.8 d n các c
các kh i n c b i dòng ch y. tr ng khí h u c a cân b ng b c x , chi nhi t cho b c h i và dòng nhi t r i i
vào khí quy n c a t ng i d ng và c a i d ng Th gi i nói chung tính
Khác v i các l c a bi t l p nhau, i d ng Th gi i là th ng nh t,
riêng cho b c bán c u, nam bán c u và cho toàn di n tích i d ng không
g mm ts i d ng và bi n liên k t v i nhau và làm thành m t h th ng
liên h th ng nh t. S th ng nh t c a n c i d ng tr c h t là do hoàn ph b ng. D dàng th y r ng, trên m t n v m t i d ng cân b ng b c x
l u (chuy n ng) không ng ng. Trong ó chuy n ng di n ra c trong R b c bán c u l n h n so v i nam bán c u; do ó b c bán c u m h n.
ph ng ngang (hoàn l u ngang) và ph ng th ng ng (hoàn l u th ng Nguyên nhân ch y u c a i u này là do s phân b các l c a không u
ng). Hoàn l u ngang có th là hoàn l u l p m t, hoàn l u l p sâu và hoàn gi a các bán c u và c ng do ph n óng góp t ng i l n h n c a di n tích
l u g n áy. Hoàn l u th ng ng c phân ra thành n c tr i (n c l p i d ng các v th p vào di n tích t ng c ng trong ph m vi b c bán
sâu nâng lên phía m t) và n c chìm (n c l p m t chìm xu ng d i sâu). c u, b i vì chính là cân b ng b c x các v th p có t tr ng l n h n
nhi u trong khi c l ng R theo toàn bán c u.
Hoàn l u ngang và th ng ng liên h l n nhau và t o thành m t h th ng
dòng ch y th ng nh t - hoàn l u chung c a i d ng Th gi i. Các tr s c a cân b ng b c x các th y v c và i d ng nói chung
Hoàn l u i d ng m t m t t o thu n l i cho s t ng tác ch t ch r t ít khác v i nhau. Tuy nhiên có th nh n th y r ng Thái Bình D ng nh n
c a các quá trình v t lý, hóa h c và sinh h c, m t khác hình thành s a d ng nhi t h i nhi u h n m t chút, còn i Tây D ng thì ít h n m t chút.
và khác bi t trong các quá trình ó, v ph n mình i u này t o nên s chuy n Chi phí nhi t cho b c h i LE phân b không u h n so v i cân b ng
ng v nh c u c a các kh i n c. T s th ng nh t n c i d ng và tính b c x . Thí d , nh ng khác bi t gi a b c bán c u và nam bán c u bi u l rõ
37 38
- nét h n. Nguyên nhân c a i u này tr c h t là do các l c a, không khí t ra h i l n h n so v i i Tây D ng. T m t n D ng l ng hi n
l nh và khô h n t l c a c mang t i i d ng m, do ó l p khí nhi t i vào khí quy n nh nh t.
quy n sát m t xu t hi n chênh l ch m l ng l n theo ph ng th ng ng
B ng 1.8. Các c tr ng n ng l ng c a khí h u i d ng c a t ng bán c u
làm t ng c ng b c h i. V trung bình, l ng n c b c h i t m t n v 2
và toàn di n tích i d ng không ph b ng (W/m ) (theo L.A. Strokina)
m t Thái Bình D ng là l n nh t, còn t i Tây D ng - nh nh t.
Cân b ng b c x Chi nhi t cho Dòng nhi t r i
m t i d ng b ch i vào khí quy n
Nam bán c u
Nam bán c u
Nam bán c u
B c bán c u
B c bán c u
B c bán c u
id ng
Chung
Chung
Chung
B c B ng
24 - - 55 - - 49 - -
D ng
i Tây D ng 129 128 128 125 93 110 18 7 12
n D ng 170 124 131 150 106 113 8 11 10
Thái Bình
136 127 132 128 117 122 12 13 13
D ng
Hình 1.1. Bi n thiên v c a các dòng b c x t i và i kh i m t t
iD ng TG 135 126 130 128 108 117 14 11 12
l y trung bình theo các i v b c bán c u
Ngoài các nhân t n ng l ng, s hình thành khí h u các i d ng còn
N u không xét B c B ng D ng, thì dòng r i (hi n nhi t) vào khí ch u nh h ng m nh c a các quá trình hoàn l u và tr c h t là s v n
quy n nh h n m t b c so v i các c tr ng n ng l ng khác. S khác bi t chuy n n c trong ph ng ngang b i các dòng ch y. Trong ó các dòng
quan tr ng gi a nó v i R và LE là ch t i nam bán c u n D ng và ch y m mang nhi t t i nh ng v cao, làm ôn hòa khí h u các vùng ôn i
Thái Bình D ng cho nhi t nhi u h n so v i b c bán c u. Tuy nhiên, vì và vùng c c. Thí d , G nstrim chuyên ch l ng nhi t 22 l n l n h n t t c
dòng r i B c i Tây D ng hai l n l n h n Nam i Tây D ng, k t c c các sông trên th gi i. Nhi t c a h th ng G nstrim th m chí nh h ng t i
là t m t i d ng Th gi i b c bán c u nhi t c ng i vào khí quy n mi n b bán o Konski, n i ây có m t c ng vùng ai c c duy nh t không
nhi u h n. Nguyên nhân c a s phân hóa m nh các dòng hi n nhi t i óng b ng - c ng Mumansk.
Tây D ng là do i d ng này t ng i h p chi u ngang các v trung
bình và v cao b c bán c u, do ó các khí oàn l nh l n c mang t l c
a và Grinlan t i m t i d ng t ng i m. Tuy nhiên, vì kích th c
v t tr i nhi u l n c a Thái Bình D ng, dòng nhi t r i Thái Bình D ng
39 40
- Các quá trình n ng l ng và hoàn l u tr c h t nh h ng t i phân b
B ng 1.9. Các c tr ng hoàn l u c a khí h u i d ng tính riêng cho các d i
sâu ( V t c dòng n c trung bình, cm/s; K m t ng n ng trung các c tr ng v t lý th y v n (nhi t , mu i và m t ). Trong b ng 1.10
3
bình, J/m ) (theo V.N. Stepanov) bi u di n các giá tr nhi t , mu i và m t quy c c a n c l p m t
i d ng và các giá tr nhi t , mu i l y trung bình theo toàn b dày i
iD ng Th d ng.
i Tây D ng n D ng Thái Bình D ng
Di gi i
Nh ta th y trong b ng 1.10, trong phân b nhi t m t bi n nh n th y
(c u trúc)
có nh ng khác bi t áng k không ch gi a các i d ng, mà c bi t gi a
V V V V
K K K K
các bán c u b c và nam. V toàn c c, Thái Bình D ng là i d ng m
Mt 4,7 2,5 8,5 11,5 6,4 3,5 6,6 4,9 nh t, còn i Tây D ng - l nh nh t. V nh ng khác bi t gi a các bán c u,
0-200 m
ta th y nguyên nhân c a s khác bi t là do nh ng c i m phân b theo
Trung gian
2,9 1,4 5,1 8,4 3,5 1,7 3,8 3,2 kinh h ng c a nhi t n c. Th t v y, t b ng 1.11 th y rõ r ng trong t t
200-2 000 m
c các i v c a các i d ng, nhi t n c b c bán c u cao h n
Sâu
nam bán c u. ó là vì b c bán c u có nh ng h th ng dòng ch y nóng kinh
2,4 1,3 3,6 5,2 2,4 1,0 2,7 2,0
2 000-4 000 m
h ng m nh h n (G nstrim và Kurosyo), chúng mang n c r t m t các v
G n áy th p lên ph ng b c. nam bán c u, b c t ng c n t nhiên i v i v n
2,3 1,4 3,2 2,4 2,3 0,9 2,3 1,5
4 000-5 000 m chuy n kinh h ng là dòng ch y l nh vòng quanh c c Nam C c, là m t
chi c vòng l n bao l y châu Nam C c. Chính vì v y mà ta nh n th y có
Trong b ng 1.9 d n các c tr ng hoàn l u c b n (t c dòng n c
nh ng khác bi t l n nh t trong s phân b nhi t n c các v trung
trung bình và m t ng n ng trung bình) l y trung bình theo t ng d i
bình và v cao gi a các bán c u.
th ng ng trong ph m vi di n tích toàn i d ng. úng nh mong i, t c
Vì mu i, nh ã nêu trên, là m t c tr ng b o th h n, nên trong
v n chuy n n c quan sát th y g n m t i d ng, i u này ch y u
phân b c a nó trên m t các i d ng (xem b ng 1.10) không có nh ng
liên quan t i ho t ng c a các dòng gió. T d i m t xu ng t i d i trung gian
khác bi t gì áng k . Dù sao thì v trung bình Thái Bình D ng t ra ít m n
c ng v n chuy n n c gi m g n hai l n. V i sâu t ng ti p thì
h n so v i i Tây D ng và n D ng. Ngoài ra, nam bán c u nh
gi m c ng v n chuy n n c tr nên ch m h n. Trong d i g n áy t c
Thái Bình D ng mà n c i d ng m n h n so v i b c bán c u. Phân b
n c khác không và b ng kho ng 2-3 cm/s. Ta nh n th y r ng gi m t
kinh h ng c a mu i l p m t m i i d ng c bi u di n trong b ng
m t t i áy c c i quan sát th y Thái Bình D ng, còn gi m nh nh t
1.11. Nét chung nh t c a t t c các i d ng là s hi n di n c a hai c c i
- i Tây D ng. C ng v n chuy n n c cao nh t trong t t c các d i
trong i c n chí tuy n và gi m mu i theo h ng t i các c c và xích o.
c u trúc nh n th y n D ng. Nguyên nhân chính c a i u này liên
S hình thành mu i l p m t ch u nh h ng m nh nh t t quá trao i
quan t i dòng ch y m nh nh t c a i d ng Th gi i - h i l u vòng quanh
n c hi u d ng trong h th ng i d ng- khí quy n, t c l ng b c h i hi u
c c Nam C c, ph n óng góp t ng i c a nó vào hoàn l u c a i d ng
d ng b ng hi u gi a b c h i và giáng th y. V i u này có th d dàng
này là l n nh t.
kh ng nh n u chú ý t i hình 1.2, trên ó bi u di n s phân b kinh h ng
ng n ng trung bình nói chung khá phù h p v i phân
Phân b m t
c a b c h i hi u d ng và mu i m t n c. T i các v c n chí tuy n, n i
b tc trung bình các dòng ch y. Nét khác bi t quan tr ng nh t là ch
phân b c a các vùng khí áp cao, hi u gi a b c h i và giáng th y t c c
c ng ng n ng n D ng cao h n so v i các i d ng khác.
41 42
- i. Chính t i ây ta nh n th y c c i mu i. T i xích o, n i di n ra s h i t c a gió tín phong, l ng m a c c
i, m a ây v t tr i b c h i và do ó mu i gi m. Tình hình các v
B ng 1.10. Các c tr ng v t lý th y v n c a khí h u id ng
trung bình và v cao c ng di n ra t ng t do ng th i gi m b c h i
(theo d li u c a nhi u tác gi )
và t ng giáng th y. K t qu là b c h i hi u d ng mang d u âm và các l p
c trung bình
c trung bình
n c m t b gi m mu i.
Nhi t mu i
mu i trung bình
o
B ng 1.11. Phân b nhi t n c (theo L.A. Strokina) và mu i
mt id ng ( C) mt id ng (%o)
(theo Wust) trên m t các i d ng
id ng
Bán c u nam
Bán c u nam
Bán c u b c
Bán c u b c
n
qui
i Tây D ng n D ng Thái Bình D ng id ng TG
Chung
Chung
iv
Nhi t
Mt
S S S S
T T T T
o
70 - 60 N 6,9 33,03 6,7 32,90
20,7 16,4 18,6 35,45 35,31 34,87 5,6 34,87 25,24
i Tây D ng
60 - 50 9,2 33,73 6,3 31,00 7,6 33,03
28,1 16,8 18,7 35,38 34,84 34,87 6,7 34,58 24,46
n D ng
50 - 40 13,9 34,85 10,9 32,50 12,1 33,91
22,2 19,1 20,6 34,17 35,03 34,58 4,7 34,63 24,33 40 - 30 20,6 36,69 18,2 33,25 19,1 35,31
Thái Bình D ng
30 - 20 24,2 36,75 27,2 38,24 23,7 34,25 24,1 35,71
22,3 17,8 19,7 34,71 35,03 34,73 5,0 34,71 24,74
id ng TG
20 - 10 26,1 36,06 28,0 35,24 27,0 34,92 26,9 34,95
10 - 0 26,9 35,09 28,4 35,10 27,7 34,40 27,7 34,58
o
0 - 10 S 26,0 35,85 27,9 34,92 27,1 34,29 27,1 34,16
10 - 20 23,8 36,66 26,4 34,77 25,9 35,16 25,7 35,52
20 - 30 21,7 36,16 22,8 35,46 22,6 35,55 25,5 35,71
30 - 40 17,1 35,25 17,1 35,62 17,9 35,66 17,4 35,25
40 - 50 9,0 34,24 9,2 34,37 12,2 34,95 10,3 34,34
50 - 60 2,9 33,86 2,8 33,00 5,9 34,37 4,1 33,92
60 - 70 33,90 34,00 33,90 1,3 33,95
1.4. S phân ic an c id ng
nh lu t a i do nhà th nh ng xu t s c ng i Nga V.V.
Hình 1.2. Phân b kinh h ng c a b c h i hi u d ng và mu i
okuchaev xác l p u th k 20 i v i nh ng i u ki n t nhiên trên l c
trong i d ng Th gi i
a c ng hoàn toàn áp d ng i v i i d ng Th gi i. Th t v y, tính phân
43 44
- i là quy lu t phân b c b n c a t t c nh ng tính ch t và nh ng c tr ng theo m t hay m t t h p các c tr ng. Ng i ta cho r ng bên trong các
(v t lý, hóa h c, sinh h c) c a n c i d ng. vùng c phân chia s bi n thiên c a các c tr ng là không áng k .
Trong phân vùng a lý t nhiên, i d ng Th gi i các vùng c phân
Khác v i các l c a, trong i d ng Th gi i nh n th y ba d ng phân
chia g i là các i t nhiên.
i t nhiên: phân i v , phân i ph ng th ng ng và phân ai bao
quanh l c a. M c bi u l nh ng d ng phân i này không nh nhau và M t trong nh ng h th ng phân vùng i d ng Th gi i u tiên ã
ph thu c vào v a lý, phân b sâu, tính ch t t ng tác v i các nhân c Shot th c hi n n m 1936 nh m nh ng l i ích c a h i v n và khí t ng
t l c a và nh ng nhân t khác. T ng quát nh t v n là phân i v , là h c. V i t cách là n v phân vùng (phân lo i) ông này ã s d ng khái
m t b ph n c u thành c a tính i khí h u v trên m t trái t. Nó bi u ni m “vùng t nhiên”. Shot ã ch p nh n nh ng d u hi u xu t phát là nhi t
hi n rõ nh t trong l p t a ng nh t b m t i d ng và ch y u c gây n c, v trí các dòng ch y, h ng c a các dòng không khí... D nhiên, c n
nên b i l ng nhi t b c x t i. c vào tr ng thái nghiên c u i d ng Th gi i trong nh ng n m ó, thì
các ranh gi i gi a các vùng t nhiên ph n nhi u mang tính ch t tùy ti n. Dù
Càng xu ng sâu, phân b c a các c tr ng s tr nên u h n, k t qu
sao thì h th ng phân vùng c a ông xét v ph ng di n l ch s v n áng
là s iv ng nh t s gi m và s khác bi t gi a chúng c ng gi m.
c chú ý cho t i t n ngày nay.
N c l p sâu t t c các i d ng, k c các vùng c c l n các vùng
nhi t i, không còn khác bi t nhau nhi u v các c tr ng c a mình n a. Shot ã phân chia hai i front i d ng chính c a d i h i t c n nhi t
Tính i theo ph ng th ng ng (phân t ng) trong i d ng th c ch t là i và c n c c và 39 vùng t nhiên, trong ó: i Tây D ng là 18 vùng,
s phân chia b dày n c i d ng thành các d i c u trúc, bên trong m i d i n D ng là 8 vùng, Thái Bình D ng là 13 vùng.
s phân b c a các c tr ng h i d ng h c c b n c xem là ng nh t. Hel và Levastu n m 1961 ã th c hi n phân vùng i d ng Th gi i
Phân ai bao quanh l c a c nghiên c u ít nh t. ai bao quanh l c nh m nh ng l i ích c a ngành ánh cá. H c ng xem các ranh gi i t nhiên
a c qui nh b i m c liên h c a các quá trình di n ra trong i c a các h i l u nh là biên c a các vùng t nhiên. Cu i cùng, itrich n m
d ng v i nh ng tác ng tr c ti p hay gián ti p c a các nhân t l c a. Giá 1963 ã xây d ng m t s phân vùng a lý t nhiên i d ng Th gi i
tr sinh thái h c và a hóa h c c a ai bao quanh l c a ngang b ng, ho c khá chi ti t. Trong ó l y c s là các h th ng dòng ch y m t, vì chính các
ôi khi th m chí v t tr i giá tr c a các d ng phân i khác. nh h ng c a dòng ch y m t là nh ng h p ph n c a các kh i n c l n.
các l c a t i nh ng quá trình th y v n bi u l rõ nh t ai th m l c a tr i n c Nga, m t trong nh ng h th ng phân vùng u tiên là do A.M.
r ng t i sâu 150-200 m. Chi u r ng c a th m và di n tích th m chi m ch Muromsev th c hi n n m 1951, ông này l y s th ng nh t c a các quá trình
các vùng i d ng khác nhau không nh nhau. Chi u r ng trung bình c a khí h u và th y v n làm c n c phân lo i và ã phân chia i d ng thành
ai th m l c a g n các b l c a và các o b ng g n 80 km, m c dù m t các vùng t nhiên có liên h v m t ngu n g c v i các i a lý.
s vùng b nó v t quá 500 km. Giá tr to l n c a th m l c a d n t i ch
N m 1961 .V. Bog anov ã xu t m t h th ng phân vùng khá lí
g n ây ã hình thành m t h ng khoa h c m i và phát tri n r t nhanh - h i
thú. V i t cách là nh ng d u hi u c b n, ông ã s d ng các c tr ng c u
d ng h c các vùng n c ven b .
trúc nhi t mu i và v trí c a các dòng ch y chính. Bog anov phân nh c
nh lu t a i có th là c s lí lu n c a công tác phân vùng không 11 i t nhiên, trong ó 6 i b c bán c u:
gian a lý t nhiên các i d ng, t c phân chia các vùng t a ng nh t
45 46
- ài nguyên ph ng b c (tundra), vùng ôn i - t ng ng các i r ng c và
1) i c c (B c B ng D ng) trùng v i th y v c c c c a B c B ng
D ng và c tr ng b i th m b ng th ng tr c quanh n m; th o nguyên, i c n chí tuy n - t ng ng v i ai a Trung H i.
2) i c n c c (c n B c B ng D ng) - ó là nh ng vùng i d ng và Nh c i m c b n c a s Bog anov là ch tùy ti n v ch ranh
bi n n m trong ph m vi di chuy n c a các ng b ng và mùa h n c c gi i gi a các i, i u này nhi u khi làm sai l ch b c tranh v t lý. Có l các
s i m n 5oC; ranh gi i t nhiên gi a các i t nhiên có th là nh ng front i d ng
chính c ng nh các front th sinh (các i h i t và phân kì) nh ng vùng
3) Ôn i - ó là các th y v c r ng l n trong d i gió tây ng tr . N c
nh t nh c a i d ng Th gi i.
c s i m n 15-20 oC, biên
m t mùa h dao ng n m c a nhi t
o
kho ng 10-15 C; H th ng phân lo i (phân vùng) khí h u trái t c a B.P. Alisov c ng
r t n i ti ng. Ông này s d ng s áp o c a các khí oàn có tính i trong
4) i c n chí tuy n - nh ng vùng i d ng ch y u ch u nh h ng
các mùa khác nhau làm c s . Ranh gi i c a các i là v trí th ng tr c
c a các vùng khí áp cao t a d ng - các c c i Azo và Ha Oai. N i này có
nh t c a các front khí quy n c b n. i u quan tr ng là h phân vùng này
c i m là n c l p m t th ng b m n hóa do b c h i nhi u và ít m a, do
cùng lúc bao quát c i d ng Th gi i l n l c a. Alisov phân chia c
ó m t n c t ng và chìm xu ng d i;
7 ai v khí h u c b n: ai xích o, 2 ai nhi t i, 2 ai ôn i, ai c c
5) i chí tuy n (tín phong) n m trong ph m vi tác ng c a các gió tín
b c và ai c c nam. Do s di chuy n mùa c a các khí oàn và các front khí
phong, vì v y luôn ng tr dòng n c m t n nh h ng v phía tây, có
h u, ông phân chia thêm các ai t nhiên khí h u trung gian: 2 ai c n xích
nhi t và mu i cao;
o (v i s áp o c a không khí xích o vào mùa hè và không khí nhi t
6) i xích o - v v trí a lý h i d ch v phía b c và i x ng qua i vào mùa ông), 2 ai c n nhi t i (v i s áp o c a không khí nhi t
m t ph ng xích o nhi t. Nét c tr ng là nhi t cao trong su t n m và i vào mùa hè và không khí ôn i vào mùa ông), 1 ai c n c c b c và 1
mu i h i gi m. ai c n c c nam (v i s áp o không khí ôn i vào mùa hè và các lo i
nam bán c u Bog anov phân chia c 5 i, v c i m thì ng không khí b c c c ho c nam c c t ng ng vào mùa ông). Trong m i ai
nh t v i các i t ng t b c bán c u, ch có i u là chúng bi u hi n ít rõ l i phân bi t khí h u i d ng và khí h u l c a.
nét h n, ó là i chí tuy n, i c n chí tuy n, ôn i, i c n c c và i
c c.
1.5. c tr ng a ch t h c c a id ng Th gi i
T ng i t nhiên khác bi t so v i các i lân c n v khí h u, các tính
ch t và chuy n ng c a n c, th gi i sinh v t và nh ng c i m a ch t.
T t c nh ng quá trình t nhiên thúc y s hình thành và phát tri n v
Ngoài ra ranh gi i các i ph i không i trong th i gian.
trái t, trong ó có a hình áy i d ng, c g i là các nhân t a ch t.
Tính i trong i d ng b phá h y m nh nh ng vùng ho t ng c a
Nh k t qu tác ng c a chúng, a hình áy luôn luôn phát tri n và không
các dòng ch y n nh nh G nstrim và Kurosyo. Ngoài ra, vùng các dòng
ng ng bi n i trong th i gian và không gian.
ch y m biên gi i d ch v phía các c c, còn vùng các dòng ch y l nh - v
Các quá trình a ch t c phân bi t theo m t lo t các d u hi u, quan
phía xích o. Các i t nhiên trong i d ng th c t hoàn toàn t ng ng
tr ng nh t trong s ó là c ng , s th ng tr c, s ph bi n và các ngu n
v i các i a th c v t trên t li n, thí d i c n c c - t ng ng v i vùng
47 48
- n ng l ng. M t s quá trình a ch t phát tri n r t nhanh, d n n nh ng c tr ng nh l ng quan tr ng nh t v nh ng g gh c a a hình là
h u qu kh ng khi p, nh ng x y ra không ph i m i n i và th ng không cao hay sâu. Bi u di n tr c quan v s phân hóa ph ng th ng ng
ng cong ng cao, là
nh k . Thí d , ó là nh ng v ng t d i n c, phun núi l a m nh, c a m t t có th là th bi u th l pl ic a
th ng hi m khi x y ra và ch bao quát nh ng lãnh th không l n. cao hay sâu theo các m c o (các b c). d ng ng cong ng cao
(hình 1.3), ng i ta s d ng các b n Trái t trên ó a hình t li n
Tuy nhiên, ph n l n các quá trình a ch t di n ra ch m rãi, nh ng liên
ng ng cao, còn ng
c bi u di n b ng các sâu bi n - các
t c và m i n i. Nh ng quá trình này qua hàng ch c và hàng tr m tri u n m
ng sâu.
ã làm bi n i áng k a hình trái t, c u t o bên trong và bên ngoài c a
ng cong ng sâu. L n
nó. Ngu n n ng l ng c a các quá trình a ch t là b c x m t tr i, các quá Ph n i d ng c a ng cong có tên là
trình h p d n, t ng tác l c c a Trái t v i M t Tr ng và M t Tr i, s xoay u tiên ng cong này c Kriummel xây d ng n m 1897, sau ó n m
c a Trái t quanh tr c, nhi t l ng tách ra khi phân h y các ch t phóng x 1921 Kossina tính l i, I.S. Frolov, O.K. Leontiev hi u ch nh chút ít và c
và trong quá trình phân hóa tr ng l c v t ch t c a Trái t. dùng cho t i ngày nay. Nh ã th y t hình 1.3, l p l i l n nh t c a các
d ng a hình l c a r i vào nh ng cao nh (d i 1 000 m) so v i m c
T t c các quá trình a ch t luôn liên quan v i nhau và là m t t h p
bi n, trong khi ó l p l i c c i c a các d ng a hình i d ng t ng
liên t c làm bi n i a hình c a Trái t.
ng v i kho ng sâu 4 000-5 000 m. Do ó, trên Trái t có th phân chia
Tuy nhiên, ti n nghiên c u ng i ta th ng chia ra hai nhóm l n tùy
hai m c chính c a a hình hành tinh - m t l c a và áy i d ng. Ngoài
thu c vào nh ng ngu n n ng l ng và vùng bi u hi n. M t nhóm g m các
ra, trên ng cong ng cao bi u l rõ ki u l c a và ki u i d ng c a v
quá trình t bên ngoài, hay ngo i sinh, còn nhóm kia - các quá trình n i t i,
trái t, ranh gi i gi a chúng có th ch p nh n g n úng là ng ng sâu 2
hay n i sinh.
000 m. cao trung bình c a l c a b ng kho ng 840 m, trong khi sâu
Tr c khi ti n t i th o lu n v các quá trình ó, ta xét nh ng c tr ng trung bình c a i d ng b ng g n 3 700 m.
c b n c a a hình áy i d ng Th gi i.
So sánh các ng cong ng sâu c a t ng i d ng và c a i d ng
Th gi i nói chung cho th y r ng Thái Bình D ng, n D ng và i
1.5.1. Nh ng d n li u chung v a hình áy id ng Th gi i Tây D ng phân b sâu r t gi ng nhau và cùng tuân theo nh ng qui lu t
phân b c tr ng c a toàn i d ng Th gi i. 72,5 75,1 % di n tích áy
a hình là t p h p nh ng y u t g gh c a áy i d ng và bi n
các i d ng n m các sâu 3 000-6 000 m, 14,6 20,7 % di n tích - các
g m các d ng d ng (l i) và âm (lõm) có hình dáng, kích th c, ngu n g c
sâu t 200 n 3 000 m và ch có 4,6 8,6 % di n tích các i d ng n m
và tu i khác nhau. a hình áy i d ng c hình thành ch y u b i
các sâu d i 200 m có giá tr th c ti n l n i v i ho t ng s ng c a
nh ng chuy n ng ki n t o c a v trái t, ho t ng núi l a và ng t.
con ng i. Nh ng con s t ng ng i v i di n tích áy i d ng Th
T t c nh ng y u t g gh nh c a nó ( i, b c th m, thung l ng ng m...)
gi i nói chung là: 73,8, 17,8 và 7,3 % (b ng 1.12). S ng thu n cao c a
ch y u có c i m tàn d (còn sót l i) t nh ng th i mà vùng ang xét ã
các ng cong ng sâu c a các i d ng có th gián ti p ch ng t v s
t ng là m t ph n c a t li n. a hình m t các l c a t ra ph c t p h n, vì
gi ng nhau trong c u t o a hình và ngu n g c c a chúng.
trong khi hình thành, ngoài các quá trình v a nêu trên, còn có b c x m t
tr i, gió, giáng th y khí quy n, n c m t và n c ng m tham gia.
49 50
- Riêng B c B ng D ng r t khác bi t v i các i d ng khác v phân
b các sâu: ph n di n tích áy v i các sâu d i 200 m b ng kho ng 40
% di n tích toàn i d ng, còn v i sâu c tr ng nh t i v i các i
d ng khác (t c t 3 000 n 6 000 m) thì ây ch có 17,4 % di n tích. S
phân b sâu nh v y B c B ng D ng làm cho nó g n g i v i các bi n
sâu l n ki u a Trung H i hay bi n Karibê. ôi khi tình hình này c
ng i ta s d ng ch ng minh r ng B c B ng D ng ph i c xem nh
m t trong nh ng bi n gi a l c a c a h th ng i Tây D ng.
N u ch p nh n ng cong ng sâu làm tr c di n trung bình th c t
c a m t áy i d ng, thì có th phân chia c b n d ng a hình chung
nh t (th m l c a, s n l c a, áy i d ng, các rãnh sâu) x p x t ng
ng v i b n i sâu chính (0-200, 200-3000, 3 000-6 000, h n 6 000 m).
Di n tích c a các d ng a hình áy c d n trong b ng 1.12.
Nh n th y r ng s phân chia nh ng y u t a hình nh v y ã không
gây nên nghi ng gì n t n gi a th k 20. Tuy nhiên, vi c phát hi n ra h
th ng toàn c u các dãy núi gi a i d ng ã làm thay i nh ng quan ni m
c a chúng ta v c i m c a các vùng trung tâm c a i d ng Th gi i
nh m t lòng ch o g n nh b ng ph ng. Vì v y, s phân lo i a hình áy
v a d n trên ch y u ch còn có ý ngh a l ch s .
Hình 1.3. ng cong ng cao c a Trái t
Trong khi phân lo i các d ng a hình áy c b n, bên c nh nh ng d
li u o sâu ph i tính n nh ng c i m a m o và ngu n g c c u t o áy
B ng 1.12. Phân b di n tích c a các d ng a hình áy id ng,
tri u km2 (trong ngo c - % c a t ng di n tích) các i d ng. Trong tr ng h p này nh ng d ng a hình l n nh t (c p
m t) là: rìa l c a d i n c, i chuy n ti p, áy i d ng và các dãy núi
áy i
Th m l c a S nl c a Các rãnh sâu gi a i d ng. V ph n mình, các d ng a hình c p m t l i c chia
d ng
id ng
0 200 m 200 3000 m > 6000 m thành các d ng a hình c p hai.
3000 6000 m
Thí d , rìa l c c c u t o t th m l c a, s nl c a và
ad in
Thái Bình D ng 8,16 (4,6) 26,05 (14,6) 141,55 (79,2) 2,92 (1,6)
chân l c a.
i Tây D ng 7,87 (8,6) 18,92 (20,7) 64,48 (70,3) 0,39 (0,4)
Th m l c a (th m) - ó là ph n ti p n i c a m t l c a k c n, là m t
n D ng 4,63 (6,1) 13,03 (17,1) 57,87 (76,0) 0,64 (0,8)
bình nguyên ven b v i nghiêng nh , b ng p d i m t i d ng và là
B c B ng D ng 5,84 (39,6) 6,34 (43,0) 2,57 (17,4) -
m t b ph n c u thành ngu n g c c a n n l c a và ch ng t r ng nó m i b
id ng T. gi i 26,5 (7,3) 64,34 (17,8) 266,47 (73,8) 3,95 (1,1)
51 52
- B ng 1.13. Các c tr ng tr c l ng hình thái c a nh ng rãnh sâu
ng p vào i d ng không lâu. Chi u r ng c a th m bi n thiên trong ph m
vi sâu l n h n 8 000 m
vi r t r ng và t 600-800 km B c B ng D ng. Chi u r ng nh nh t c a
th m Thái Bình D ng d c b B c và Nam M . Ranh gi i a m o c a Ta sâu
Chi u r ng sâu
Chi u dài
th m l c a c bi u hi n b i s bi n i chi u cong c a m t áy. Thông cc i
cc i
Tên rãnh sâu trung bình
(km)
th ng th m phân b t i sâu 150-200 m, m c dù trong m t s tr ng h p (km) (m) V Kinh
có th phân b t i sâu 350-400 m. Di n tích th m b ng g n 7,3 % t ng
Thái Bình D ng
di n tích i d ng Th gi i.
11o19N 142o07E
S n l c a là m t ph n c a rìa l c a d i n c gi a th m và chân Marian 1 340 59 11 022
23o13N 174o42W
l c a. Trong ph m vi s n l c a, dày c a l p á hoa c ng gi m d n Tonga 860 78 10 882
10o24N 126o40 E
Philippin 1 330 65 10 265
ho c tri t tiêu hoàn toàn. S n l c a có ngu n g c ki n t o và ã c hình
31o58S 177o26 W
Kecma ek 1 270 88 10 047
thành do k t qu các l c a nâng lên và ng th i áy i d ng h xu ng.
29o06N 142o54 E
Idzu-Bonin 1 030 82 9 810
V trung bình góc nghiêng c a s n l c a b ng 3-5o, nh ng nhi u khi
45o25N 152o45 E
Kurin-Kamchatka 2 170 59 9 717
nghiêng c a s n có th t ng lên n 20-40o. T i m t s vùng i d ng, 12o28S 165o51 E
Santa-Krus 292 31 9 174
o o
s n l c a b chia c t b i các h m ng m (canyon) - ó là nh ng d ng a Volkano 820 109 9 156 24 17N 143 23 E
6 18N 153o43 E
o
hình n v i s n khá d ng ng. Ph n l n các h m này c t o thành do Bughenvil 330 39 9 103
8o25N 137o56 E
Iap 460 72 8 850
k t qu tác ng c a các dòng ch t v n ho c chúng là nh ng thung l ng và
11o19S 162o50 E
San-Kristobal 605 28 8 487
lòng sông l n b ng p vào bi n.
36o04N 142o41 E
Nh t B n 680 59 8 412
Chân l c a chi m v trí trung gian gi a s n l c a và và áy i 5o52S 152o22 E
Niu Briten 510 25 8 320
7o47N 134o58 E
d ng và là m t bình nguyên tích t , nghiêng nh . T ng di n tích c a Palau 350 86 8 069
o o
2 Chi Lê 2 690 64 8 069 23 27S 71 23 W
chân l c a - 26 tri u km . dày c a tr m tích b r i c mang t th m
và s n l c a n n i ây có th t t i m t s kilômét. i Tây D ng
i chuy n ti p là vùng an xen l n nhau c a các y u t a hình l c 19o36N 68o20 W
Puecto-Riko 1 070 87 8 742
a và a hình i d ng, các ki u l c a và ki u i d ng c a v trái t, 55o07S 26o48 W
Nam San ichev 1 380 68 8 264
nó n m gi a rìa l c a d i n c và áy i d ng. Trong i chuy n ti p
Lòng ch o bi n ven g n li n v i mi n nâng l c a. Trong m t s
có nh ng y u t a hình r t t ng ph n nhau, các chuy n ng th ng ng
tr ng h p lòng ch o bi n ven là bình nguyên ph ng và có d ng l n sóng
có t c l n và phân hóa t ng t, ho t ng núi l a hi n i và a ch n
(d ng i), m t s tr ng h p khác lòng ch o bi n ven g m nh ng chu i núi
m nh m và các quá trình t o núi r t phát tri n. Di n tích i chuy n ti p ch
chi m 30 tri u km2. và dãy núi. phía i d ng, các lòng ch o bi n ven c gi i h n b ng các
s n d c c a nh ng kh i nâng n i sinh d i d ng các dãy núi và chu i o
Nh ng y u t a hình c p hai c a i chuy n ti p g m các lòng ch o
nh . Các kh i nâng n i sinh v n b cong v phía i d ng c ng i ta
bi n ven, các vòng cung o và các rãnh sâu. ôi khi còn có thêm nh ng
g i là các vòng cung o. Nhi u cung o th ng có d ng kép. Thí d , cung
kh i nâng n i sinh và nh ng rãnh lún d c.
53 54
- Kurin c u t o t hai ph n: ph n bên trong - m t chu i o, và ph n bên s n m gi a (xem hình 1.4). Chi u dài t ng c ng c a h th ng núi dài h n
ngoài - ó là dãy núi ng m Vitiaz. Trong tr ng h p này gi a hai ph n c a 60 000 km, n u k c các nhánh - n 80 000 km. Di n tích c a nó b ng h n
50 tri u km2, t c g n 15 % m t áy i d ng.
cung o có m t rãnh lún d c v i sâu 4 000-5 000 m. cao t ng i c a các dãy
núi 1-3 km, chi u r ng - 200-1 600 km (b ng 1.14). m t s vùng, thí d
T phía ngoài, các cung o i kèm v i nh ng rãnh sâu, có sâu h n
g n Aix lan, dãy núi d i n c nhô lên trên m t n c, t o thành nhóm o
7 000 m và là nh ng i sâu l n nh t c a i d ng Th gi i. S n c a
liên k t v i nhau.
các rãnh sâu th ng r t d c, còn áy c a chúng có th ho c b ng ph ng ho c
g m nhi u b c thang. T t c các rãnh sâu nh t n m Thái Bình D ng, c tr ng c a h th ng dãy núi là nh ng t gãy ngang và nh ng n p
trong ó có tám rãnh sâu v i sâu l n h n 9 000 m (b ng 1.13). sâu l n d ch tr t, ho t ng ki n t o và núi l a t ng c ng, dòng nhi t thoát ra t
nh t quan tr c c t i rãnh Marian và b ng 11 022 m. V trí c a m t s rãnh lòng t l n, các d th ng t tr ng m nh. Theo nh ng quan ni m hi n i,
sâu l n c nêu trên hình 1.4. t i ph n tr c c a các dãy núi ang di n ra quá trình hình thành ki u v i
d ng c a Trái t do s nâng lên c a v t ch t manti trong các i r n núi
áy i d ng - là ph n sâu nh t c a áy, chi m h n n a (53,5 %) (các thung l ng h p nh h ng d c theo tr c c a các dãy núi).
di n tích i d ng Th gi i. Theo ng cong ng sâu, các sâu áp o
c a áy i d ng dao ng t 4 000 n 6000 m. Thông th ng, áy i
d ng có nh ng y u t a hình d ng nh các cao nguyên d i n c,
nh ng mi n nhô lên và nh ng núi n l (g i là các gayot), còn các y u t
a hình âm - các lòng ch o i d ng và các tr ng th p.
Các cao nguyên d i n c là nh ng kh i nâng i d ng l n, không
liên quan v i các dãy núi gi a i d ng. Chúng n m trong ph m vi ki u i
d ng c a v trái t, có kích th c ngang và th ng ng l n (ngang - hàng
tr m và hàng nghìn km, th ng ng - hàng tr m mét). Các lòng ch o i
d ng - ó là nh ng vùng giáng l n c a áy i d ng, bao quanh b i
nh ng dãy núi, nh ng b c th m, nh ng mi n th ng hay nh ng vùng n l
c a s n l c a. áy c a các lòng ch o ph ng ho c l n sóng nh , th ng
c g i là nh ng bình nguyên bi n th m. M t b ng ph ng c a các bình
nguyên bi n th m là do ây tích l y nhi u v t li u tr m tích t l c a
mang t i. Di n tích c a các bình nguyên bi n th m b ng kho ng 15 % di n
tích áy i d ng.
Hình 1.4. Phân b tr c c a các dãy núi gi a i d ng ( ng g c h n i)
Các dãy núi gi a i d ng là m t trong nh ng d ng a hình quan và các rãnh sâu ( ng li n nét)
tr ng nh t c a áy i d ng. Nh ng dãy núi này t o thành m t h th ng núi
1) Chi Lê; 2) Palau; 3) Puecto - Riko; 4) Aleut; 5) Kurin - Kamchatka; 6) Idzu - Bonin;
trong t t c b n i d ng, i Tây D ng và n D ng chúng th c 7) Marian; 8) Philippin; 9) Java; 10) Vitiaz; 11) Tonga; 12) Obi; 13) Nam San ichev
55 56
- B ng 1.14. Nh ng c tr ng tr c l ng hình thái c a các dãy núi và mi n nâng (asthenosphere). Nhi t trong quy n m m g n b ng i m nóng ch y c a
trong h th ng các dãy núi gi a i d ng v t ch t manti, nh ng do áp su t l n v t ch t c a manti không nóng ch y mà
trong tr ng thái vô nh hình và có th v n là c ng, nh ng ch y tr t c
sâu l n nh t sâu chân Chi u dài Chi u r ng l n
Dãy núi, mi n nâng gi ng nh kh i b ng hà trên núi. Chính quy n m m là m t l p d o mà các
trên nh (m) (m) (nghìn km) nh t (km)
kh i t ng riêng l c a th ch quy n có th trôi n i trên nó tuân theo nh lu t
i Tây D ng
Ácsimet. Quy n m m không phân b g n bó liên t c, mà t o thành nh ng
Dãy châu Phi - Nam C c 155 4500 3,0 450 “ ” l n ho c nh trong manti th ng. M t i u c bi t quan tr ng ây là
Dãy Nam i Tây D ng 84 4000 6,5 1600
quy n m m ph n l n không có m t bên d i áy i d ng và các n n l c
Dãy B c i Tây D ng 128 5000 8,2 1500
a.
Dãy Reikianes 310 2000 1,1 300
Nh ã xác nh c nh k t qu thám sâu a ch n, b dày c a v trái
n D ng
t trên các l c a b ng kho ng 30-40 km, bên d i các vùng núi nó t ng
Nâng Úc - Nam C c 1145 3500 5,9 800 lên n 80 km. Bên d i ph n n c sâu c a i d ng b dày c a v trái t
Dãy Trung n D ng 1145 4000 2,3 500
gi m xu ng t i 5-15 km. V trung bình, chân c a v trái t (m t Môhô)
Dãy Tây n D ng 251 5000 3,6 700
n m phía d i các l c a t i sâu 33,7 km, còn phía d i các i
Dãy Ar p - n D ng 1271 4000 3,7 650
d ng - t i sâu 7 km, t c v i d ng kho ng 5 l n m ng h n v l c a.
Thái Bình D ng
Ngoài nh ng khác bi t v b dày, còn có nh ng khác bi t rõ r t trong
Nâng Nam Thái Bình D ng 878 4500 4,1 750 c u t o v trái t thu c ki u l c a hay ki u i d ng. V l c a c u t o
Nâng Chi Lê 2266 4000 2,3 500
t ba l p: L p trên - l p á tr m tích, c t o thành t nh ng s n ph m phá
Nâng ông Thái Bình D ng 732 3500 7,6 850
h y các á tinh th và v trung bình ph bi n t i sâu 1 km; L p gi a - l p
Nâng Albatros 1326 3500 1,7 600
á granit, c u t o t các á tinh th và các á vô nh hình và có dày 15-
17 km; L p d i - l p á bazan v i dày 17-20 km, c u t o t các á tinh
1.5.2. c i mc ut ol pv id ng c a Trái t
th ki m. V i d ng c u t o t hai l p chính - l p á tr m tích và l p á
bazan. L p á tr m tích bên trong ph m vi các h th ng núi l a tr thì
V trái t là l p v bao c ng c a Trái t, ng i ta coi biên phía
không dày h n vài tr m mét, còn n i các bình nguyên n c sâu và s n
d i c a nó là m t m t c g i là Môhôrôvichich, hay Môhô. M t Môhô
l c a nó t t i 0,5-3,0 km. Ngu n g c c a các tr m tích n c sâu là các
c nh n bi t nh m t tính ch t là t c các sóng a ch n d c t ng m t
l c a và nh ng v phun núi l a d i n c tung tro b i và dung nham vào
cách t ng t t i 8 km/s khi chúng i n sâu c a m t này. Phía d i m t
n c i d ng. B dày c a l p bazan bi n thiên trong gi i h n t 3 n 12
Môhô là m t l p v bao c ng ti p theo - l p manti th ng, l p này liên h
km và trung bình b ng 5 km. Gi a hai l p chính này ôi khi ng i ta phân
khá ch t ch v i v trái t.
chia thêm m t l p v i dày 1-2 km và c u t o ch y u t á túp và dung
Ph n trên cùng c a manti cùng v i v trái t là m t l p v c ng t ng
nham núi l a. Nh v y, có th nói r ng dày chung c a v b ng kho ng 20
m c và ròn - th ch quy n (litosphere). N n d i c a th ch quy n là
i
km g n các l c a, bên d i các dãy núi i d ng và các o l n, và
nh ng l p manti d o h n, có m t h i gi m h n, g i là quy n m m
57 58
nguon tai.lieu . vn
