Xem mẫu
- Ch¬ng 3
Sinh vËt biÓn vµ c¸c hÖ sinh th¸i biÓn ViÖt Nam
3.1. Sinh vËt biÓn ViÖt Nam
3.1.1. §Æc ®iÓm chung
Vïng biÓn ViÖt Nam thuéc khu vùc nhiÖt ®íi giã mïa, ë vÞ trÝ giao lu
cña nhiÒu dßng níc cã tÝnh chÊt thuû häc kh¸c nhau tõ phÝa b¾c, phÝa nam vµ
phÝa ®«ng ch¶y tíi. Vïng biÓn ven bê ViÖt Nam mang tÝnh chÊt biÓn n«ng,
nÒn ®¸y t¬ng ®èi ®ång nhÊt, mÆc dï cã nhiÒu s«ng ®æ ra. Do vïng biÓn tr¶i
dµi theo ph¬ng kinh tuyÕn tõ xÝch ®¹o ®Õn vÜ tuyÕn 23oN nªn ®iÒu kiÖn khÝ
hËu cã sai kh¸c gi÷a vïng biÓn phÝa b¾c vµ phÝa nam. Nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn
®©y cña m«i trêng sèng BiÓn §«ng cã quan hÖ tíi cÊu tróc, thµnh phÇn loµi,
ph©n bè vµ ®Æc tÝnh sinh häc cña khu hÖ sinh vËt biÓn ViÖt Nam. Cã thÓ nªu
lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt sau ®©y:
Thµnh phÇn loµi sinh vËt biÓn ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi Ên §é
- T©y Th¸i B×nh D¬ng, ®a d¹ng vµ phong phó, víi c¸c nhãm ®éng vËt, thùc
vËt ®Æc trng nhiÖt ®íi nh : thùc vËt ngËp mÆn, san h«, t«m he, trai tai tîng
(Tridaena), søa lîc dÑp (Patyctenida), søa èng (Siphonophora) ...
Bªn c¹nh nh÷ng sinh vËt hiÖn ®¹i, còng thÊy cã c¸c d¹ng ®éng vËt biÓn
nhiÖt ®íi mang tÝnh chÊt cæ nh sam (Tachypleus tridentatus), hµ ngãn tay
(Mitella), c¸ lìng tiªm (Branchiotomas), gi¸ biÓn (Lingula), èc anh vò
(Nartttilus) tuy kh«ng phong phó b»ng c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh phÝa
nam. TÝnh chÊt nhiÖt ®íi cña khu hÖ sinh vËt biÓn ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn c¶ ë
cÊu tróc thµnh phÇn loµi vµ ®Æc tÝnh sinh häc, thÊy râ ë c¸ biÓn, sinh vËt næi,
sinh vËt ®¸y.
Do ¶nh hëng cña c¸c dßng níc biÓn giao lu, di chuyÓn sinh vËt biÓn
tõ phÝa b¾c, phÝa nam vµ tõ ®¹i d¬ng phÝa ®«ng tíi, thµnh phÇn loµi sinh vËt
biÓn ViÖt Nam mang tÝnh chÊt hçn hîp, bao gåm nhiÒu thµnh phÇn cã nguån
gèc ®Þa lý sinh vËt kh¸c nhau nh : c¸c loµi cËn nhiÖt ®íi cã ph©n bè tõ biÓn
Trung Quèc - NhËt B¶n ®i xuèng, c¸c lo¹i nhiÖt ®íi ®Æc trng cã ph©n bè tõ
biÓn Indonesia - Malaysia ®i lªn, c¸c loµi ®¹i d¬ng di c theo mïa vµo vïng
biÓn ViÖt Nam. §Æc tÝnh hçn hîp nµy t¹o thªm s¾c th¸i ®a d¹ng cho sinh vËt
biÓn ViÖt Nam.
113
- Khu hÖ ®«ng vËt biÓn ven bê ViÖt Nam ®îc coi lµ cßn trÎ, chØ míi
®îc h×nh thµnh tõ cuèi Pleistoxen (Gurianova, 1972), v× vËy trong thµnh phÇn
loµi rÊt Ýt loµi ®Æc h÷u (endemic). §Æc ®iÓm nµy còng gièng nh ®· thÊy ë
biÓn ven bê phÝa ®«ng Trung Quèc, nhng kh¸c víi biÓn NhËt B¶n, Philippin.
ë c¸c vïng biÓn nµy, cã tØ lÖ gièng vµ loµi ®Æc h÷u t¬ng ®èi cao, trong khi ®ã
ë biÓn ViÖt Nam cho tíi nµy chØ thÊy cã mét sè Ýt loµi ®Æc h÷u t¹m thêi trong
c¸c nhãm : giun nhiÒu t¬, cua, t«m he, trai, mùc ...
BiÓn §«ng kÐo dµi trªn 23 vÜ ®é trong ®ã vïng biÓn ViÖt Nam kÐo dµi
kho¶ng 15 vÜ ®é, do vÞ trÝ ®Þa lý ®Æc biÖt, vïng biÓn phÝa b¾c (vÞnh B¾c Bé) vµ
vïng biÓn phÝa nam cã kh¸c biÖt râ rÖt vÒ ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ thuû v¨n nªn
sinh vËt biÓn vïng phÝa b¾c ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi kh«ng hoµn
toµn, biÓu hiÖn ë sù cã mÆt cña c¸c nhãm loµi cËn nhiÖt ®íi kh«ng thÊy cã ë
vïng biÓn phÝa nam, còng nh sù nghÌo nµn cña mét sè nhãm loµi nhiÖt ®íi
®iÓn h×nh nh: san h«, h¶i miªn, thùc vËt só vÑt ... Còng cßn cã kh¸c biÖt c¶
trong ®Æc tÝnh sinh häc gi÷a sinh vËt biÓn sèng vïng biÓn phÝa b¾c vµ phÝa
nam. C¸c ®Æc ®iÓm trªn ®©y ®· t¹o cho sinh vËt biÓn ViÖt Nam mét s¾c th¸i
riªng, tuy r»ng cã nh÷ng nÐt chung víi sinh vËt biÓn c¸c khu vùc l©n cËn.
3.1.2. Sinh vËt phï du vµ trøng c¸ c¸ bét
Tæng hîp c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ sinh vËt phï du ë vïng
biÓn ViÖt Nam tõ 1959 tíi nay, cã thÓ cho ta hiÓu biÕt ®îc nh÷ng nÐt kh¸i
qu¸t vÒ thµnh phÇn loµi, sè lîng còng nh ®Æc tÝnh ph©n bè ë c¸c khu vùc
biÓn còng nh trªn toµn vïng biÓn. Trªn toµn vïng biÓn ViÖt Nam ®· thèng kª
®îc 537 loµi thùc vËt phï du thuéc 4 ngµnh.
T¶o kim (Silicoflagellata)cã 2 loµi, chiÕm 0,37%.
T¶o lam (Cynophyta) cã 3 loµi, chiÕm 0.56 %.
T¶o gi¸p (Pyrrophyta) cã 184 loµi, chiÕm 35,26 %).
T¶o silic (Bacillasiophyta) cã 348 loµi, chiÕm 64,8%.
ë vÞnh B¾c Bé ®· thèng kª ®îc 318 loµi (59,2%) vµ ë vïng biÓn phÝa
nam (biÓn miÒn Trung, §«ng, T©y Nam Bé) cã 468 loµi (87,15% trong tæng
sè loµi). Qua nh÷ng sè liÖu trªn cho thÊy : thµnh phÇn loµi thùc vËt phï du ë
vïng biÓn phÝa nam phong phó h¬n vµ trªn toµn vïng biÓn còng nh ë tõng
khu vùc biÓn, nhãm t¶o silic chiÕm u thÕ vÒ thµnh phÇn loµi. VÒ ®éng vËt phï
114
- du, trªn toµn vïng biÓn ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 657 loµi, kh«ng kÓ ®éng
vËt nguyªn sinh vµ trøng c¸, c¸ bét (Kschyoplankton), trong ®ã ë vÞnh B¾c Bé
®· ph¸t hiÖn 236 loµi (35,92%) vµ vïng biÓn Nam ViÖt Nam - 605 loµi
(92,08%). Trong thµnh phÇn loµi ®éng vËt phï du, nhãm gi¸p x¸c - trong ®ã
chñ yÕu lµ Copepoda, chiÕm u thÕ gåm 398 loµi (60,58%), thø hai lµ ruét
khoang gåm c¸c nhãm Hydromedusae, Siphonophora 102 loµi (15,55%), c¸c
nhãm kh¸c sè loµi Ýt h¬n (díi 10%) trong tæng sè loµi.
C¨n cø vµo ®Æc tÝnh thÝch øng víi ®é muèi níc biÓn, cã thÓ ph©n chia
sinh vËt phï du ë biÓn ViÖt Nam thµnh 4 nhãm sinh th¸i sau.
1. TËp hîp loµi ®Æc trng cho vïng níc cöa s«ng cã ®é mÆn chØ díi 30%o
cã thÓ gi¶m thÊp ®Õn 20%o vÒ mïa ma, gåm mét sè loµi thuéc c¸c gièng
Chaetoceros (t¶o silic), Sinocalanus, Schmaclheria, Acartia (Copepoda).
2. TËp hîp loµi ®Æc trng cho vïng biÓn níc nh¹t ven bê, cã ®é mÆn díi
32,5%0, gåm nhiÒu loµi thuéc c¸c gièng Calanus, Canthocalanus,
Oikopleura, Unlinula,Temora, Labidocera, Centropages (Copepoda),
Lucifer (Sergesidae), Skeletonema, Thalassionema, Hemianlus,
Hemidiscus (t¶o Silic).
3. TËp hîp loµi ®Æc trng cho vïng biÓn kh¬i cã ®é mÆn cao, trªn 33,5%,
gåm nhiÒu loµi thuéc c¸c gièng Eucalanus, Scottocalanus, Nescalanus,
Rhinocalanus, Euchaeta, Camdacia, Gaetanus, Actideus, Euchirella,
Gausis (Copepoda), Sagitta, Pterosagitta(Chaelognatha), Coscinodiscus,
mét sè loµi Chaetoceros (t¶o Silic).
4. Ngoµi ra, cßn cã thÓ ph©n biÖt mét nhãm loµi réng muèi tõ ngoµi kh¬i,
hoÆc tõ vïng ven bê cã thÓ tËp hîp ë vïng giao nhau cña hai khèi níc
mÆn vµ nh¹t trong kho¶ng 32,5 - 33,5%o t¹o thµnh tËp hîp loµi hçn hîp.
Nh×n chung, hai tËp hîp loµi níc nh¹t ven bê vµ níc mÆn vïng kh¬i
(2 vµ 3) lµ hai tËp hîp loµi c¬ b¶n cña sinh vËt phï du ViÖt Nam cã diÖn ph©n
bè réng vµ t¬ng ®èi æn ®Þnh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn (®é muèi) t¬ng øng.
Hai tËp hîp loµi cßn l¹i (1 vµ 4) cã diÖn ph©n bè hÑp vµ Ýt æn ®Þnh h¬n do sù
biÕn ®æi cña vïng níc cöa s«ng vµ vïng níc giao nhau.
VÒ sè lîng, thùc vËt phï du ë vïng biÓn ViÖt Nam cã mËt ®é b×nh
qu©n t¬ng ®èi cao so víi c¸c vïng biÓn l©n cËn. BiÓn T©y Nam Bé cã mËt ®é
b×nh qu©n cao nhÊt (5.934.000 tÕ bµo/m3 níc biÓn), sau ®ã lµ vÞnh B¾c Bé
115
- (1.926.000 tÕ bµo/m3). Vïng biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé thÊp h¬n
(437.000 tÕ bµo/m3 vµ 827.000 tÕ bµo/m3). BiÕn ®éng sè lîng cña thùc vËt
phï du kh«ng gièng nhau ë c¸c khu vùc biÓn. ë vÞnh B¾c Bé, sè lîng cao
vµo mïa ®«ng vµ mïa thu, vµo mïa xu©n - h¹ sè lîng gi¶m thÊp. ë biÓn
miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé chØ cã cùc ®¹i mïa h¹. VÒ ph©n bè sè lîng,
thùc vËt phï du ë biÓn ViÖt Nam thêng tËp trung ë vïng gÇn bê, n¬i cã ¶nh
hëng cña c¸c dßng níc s«ng tõ lôc ®Þa ®æ ra, giµu muèi dinh dìng. ë
vïng níc tråi (biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé) vµ níc ph©n kú (vÞnh B¾c
Bé), thùc vËt phï du còng ph¸t triÓn m¹nh do muèi dinh dìng ®îc ®a tõ
®¸y lªn tÇng níc mÆt.
Khèi lîng b×nh qu©n ®éng vËt phï du ë biÓn ViÖt Nam còng kh¸c
nhau theo c¸c khu vùc biÓn. VÞnh B¾c Bé vµ biÓn T©y Nam Bé cã khèi lîng
lín nhÊt (71, 33 vµ 79,86 mg/m3), cßn biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé thÊp
h¬n (28,55-21,97 mg/m3). Khèi lîng ®éng vËt phï du lín nhÊt ë vÞnh B¾c Bé
cã n¬i lªn tíi 917 mg/m3 vµ ë T©y Nam Bé ®· cã n¬i lªn tíi 1.376 mg/m3
(kh«ng kÓ nhãm mét khoang).
BiÓn §«ng khèi lîng ®éng vËt phï du theo mïa kh«ng gièng nhau ë
c¸c khu vùc biÓn. ë vÞnh B¾c Bé, c¸c ®Ønh cao khèi lîng thÊy ë mïa h¹ vµ
mïa ®«ng, còng nh ë biÓn miÒn Trung. ë biÓn §«ng Nam Bé, khèi lîng
cao l¹i ë mïa h¹ vµ mïa thu. VÒ ph©n bè sè lîng ®éng vËt phï du cã nhËn
xÐt r»ng khèi lîng thêng thÊy ë khu vùc giao nhau gi÷a hai khèi níc nh¹t
ven bê vµ khèi níc mÆn vïng kh¬i. CÇn lu ý r»ng trong khèi lîng ®éng vËt
phï du nãi chung, khèi lîng Copepoda chiÕm phÇn chñ yÕu, v× vËy biÕn ®éng
ph©n bè khèi lîng Copepoda thêng lµ phï hîp víi biÕn ®éng ph©n bè khèi
lîng ®éng vËt phï du. PhÇn lín khèi lîng ®éng vËt phï du tËp trung á líp
níc - 100m íc tÝnh kho¶ng 3.070.678 tÊn. Ngoµi ra cßn cã 937.827 tÊn ë
líp níc 100-200m. §©y còng lµ tÇng níc mµ c¸ tÇng trªn cã di c kiÕm
måi.
Trøng c¸ vµ c¸ bét, do kÝch thíc vµ ®Æc tÝnh sinh th¸i nªn thêng ®i
kÌm víi sinh vËt phï du trong nghiªn cøu. KÕt qu¶ ®iÒu tra nghiªn cøu trøng
c¸ vµ c¸ bét ë nhiÒu khu vùc biÓn, nhÊt lµ ë vÞnh B¾c Bé vµ vïng biÓn ThuËn
H¶i - Minh H¶i cho thÊy thµnh phÇn loµi chñ yÕu cña trøng c¸ vµ c¸ bét ë ven
biÓn gåm ®¹i diÖn cña c¸c bé: c¸ lìng tiªm (AmphisioformÐ), c¸ ch¸o
116
- (Elopiformes), (Gonorhynchiformes),
c¸ m¨ng biÓn c¸ ®Ìn lång
(Myctophiformes), c¸ trÝch (Clupeiformes), c¸ håi (Salmoniformes), c¸ nhãi
(Beloniformes), c¸ tuyÕt (Gadiformes), c¸ ®èi (Mugiliformes), c¸ vîc
(Percifformes), c¸ b¬n (Pleuronecitifomes).
ë vïng biÓn ViÖt Nam, trøng c¸ vµ c¸ bét xuÊt hiÖn quanh n¨m lµ ®iÓm
kh¸c c¬ b¶n so víi vïng biÓn «n ®íi . ë vÞnh B¾c Bé sè lîng t¬ng ®èi Ýt, chØ
tËp trung ë vïng ven bê phÝa b¾c, phÝa ®«ng vµ t©y vÞnh, quanh ®¶o B¹ch Long
VÜ ; cßn ë biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam bé, T©y Nam Bé l¹i cã sè lîng
t¬ng ®èi nhiÒu, tËp trung ë cöa s«ng Cöu Long vµ ven bê ThuËn H¶i. Trong
mïa giã t©y nam ë vÞnh B¾c Bé, sè lîng trøng c¸ vµ c¸ bét nhiÒu lÇn h¬n h¼n
vô ®«ng, tËp trung ë ven bê t©y b¾c vÞnh, tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Thanh Ho¸, t©y
nam b¸n ®¶o L«i Ch©u vµ ven bê t©y nam ®¶o H¶i Nam. ë biÓn miÒn Trung
vµ §«ng, T©y Nam Bé, biÕn ®éng theo mïa kh«ng râ rÖt. C¸c vïng mËt ®é
ph©n bè cao cña trøng c¸ vµ c¸ bét thêng trïng hîp víi vïng khèi lîng cao
sinh vËt phï du, ®Æc biÖt lµ quanh ®¶o B¹ch Long VÜ, ven bê tõ Phan ThiÕt tíi
s«ng HËu ..., ®ång thêi còng trïng hîp víi c¸c vïng khai th¸c c¸ quan träng.
3.1.3. Sinh vËt ®¸y
Thµnh phÇn loµi ®éng vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam rÊt phong phó, cho tíi nay
®· biÕt kho¶ng 6.000 loµi ®éng vËt ®¸y lín (macrobenthos). Trong sè nµy
nhiÒu nhÊt lµ ®éng vËt th©n mÒm kho¶ng 2.500 loµi, gi¸p x¸c 1.500 loµi, giun
nhiÒu t¬ cã 700 loµi, ruét khoang 650 loµi, da gai 350 loµi vµ h¶i miªn cã 150
loµi.
Ph©n bè thµnh phÇn loµi ®éng vËt ®¸y theo xu thÕ t¨ng dÇn tõ b¾c xuèng
nam. Sè loµi cã ph©n bè chung trªn toµn vïng biÓn chiÕm kho¶ng 30%. Sè
loµi ®¨c trng cho tõng vïng biÓn : ë vÞnh B¾c Bé chØ chiÕm 20%, ë biÓn miÒn
Trung vµ miÒn Nam chiÕm kho¶ng 50%.VÒ ®Þa lý sinh vËt, phÇn lín c¸c loµi
sinh vËt ®¸y cã ph¹m vi ph©n bè réng trong vïng nhiÖt ®íi vïng Ên §é - T©y
Th¸i B×nh D¬ng, trõ mét sè Ýt loµi cã ph©n bè toµn cÇu.
So s¸nh sè loµi ®éng vËt ®¸y ë c¸c khu vùc biÓn kh¸c nhau, cã thÓ thÊy
c¸c nhãm loµi ®éng vËt ®¸y quan träng (giun nhiÒu t¬, th©n mÒm gi¸p x¸c, da
gai) phong phó nhÊt ë vïng biÓn miÒn Trung, tiÕp ®Õn vÞnh B¾c Bé. BiÓn Nam
Bé cã sè loµi Ýt h¬n c¶ (ë c¶ 4 nhãm nãi trªn). Trong mçi vïng ®Òu cã thÓ thÊy
c¸c nhãm loµi ®Æc trng.
117
- Khèi lîng sinh vËt ®¸y b×nh qu©n trªn toµnvïng biÓn thÊp h¬n so víi
khu vùc thÒm lôc ®Þa cña biÓn «n ®íi phÝa b¾c. Tuy nhiªn,do ®iÒu kiÖn nÒn
®¸y kh¸c nhau nªn sù ph©n bè sè lîng sinh vËt ®¸y còng kh¸c nhau ë c¸c
vïng biÓn vÞnh B¾c Bé cã khèi lîng sinh vËt b×nh qu©n 8,51 g/m2, so víi mËt
®é b×nh qu©n 70,76 c¸ thÓ/m2, trong ®ã da gai vµ gi¸p x¸c chiÕm u thÕ sè
lîng. Khu vùc phÝa b¾c vÞnh cã sè lîng b×nh qu©n cao h¬n 15 g/m2, vïng
ven bê phÝa t©y chØ 10 g/m2. Khu vùc cã khèi lîng cao thêng ë ®é s©u
kh«ng qu¸ 20m. ë vïng biÓn miÒn Trung, cã ®é dèc lín vµ biÕn ®æi ®ét ngét
sè lîng b×nh qu©n sinh vËt ®¸y rÊt thÊp,vïng cã khèi lîng sinh vËt díi 1
g/m2 vµ 50 c¸ thÓ /m2 chiÕm phÇn lín diÖn tÝch. ChØ ë vïng s¸t bê hoÆc vïng
vÞnh sè lîng sinh vËt ®¸y míi cao h¬n, cã thÓ ®¹t tíi 30,54 g/m2 vµ 139,73 c¸
thÓ /m2 nh ë vÞnh V¨n Phong - BÕn Gái (Nha Trang). Vïng biÓn Nam Bé tõ
Phan Rang trë vµo cã khèi lîng sinh vËt ®¸y b×nh qu©n 4,05 g/m2 vµ 131,09
c¸ thÓ /m2, khèi lîng nhá nhng mËt ®é cao, do c¸c nhãm ®éng vËt kÝch
thíc nhá (gi¸p x¸c, giun nhiÒu t¬) chiÕm u thÕ trong thµnh phÇn sè lîng.
Khu vùc biÓn cã khèi lîng cao trªn 15 g/m2 lµ d¶i ven bê Hµm T©n - Vòng
Tµu vµ ®«ng nam C«n §¶o. Khu vùc cã mËt ®é cao trªn 200 c¸ thÓ/m2 lµ d¶i
ven bê tõ Phan ThiÕt ®Õn cöa s«ng HËu vµ phÝa nam C«n §¶o. Nh×n chung, sè
lîng sinh vËt ®¸y cã xu thÕ gi¶m dÇn tõ bê ra kh¬i.
VÒ sinh th¸i, biÓn ViÖt Nam cã thÓ ph©n chia c¸c nhãm sinh th¸i sau:
1. C¸c loµi réng nhiÖt, ®é muèi thÊp, tËp trung ë d¶i ven bê 5 - 10m s©u, ®é
muèi kho¶ng 24-30 %o.
2. C¸c loµi réng nhiÖt, ®é muèi cao sèng xa bê, ë ®é s©u trªn 10m, ®é muèi
29-33%o.
3. C¸c loµi réng nhiÖt, réng muèi chiÕm tØ lÖ cao trong thµnh phÇn loµi sinh
vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam, kh¶ n¨ng thÝch øng réng nªn chóng ph©n bè réng.
4. C¸c loµi hÑp nhiÖt, ®é muèi cao ph©n bè xa bê, Ýt chÞu ¶nh hëng khÝ hËu
lôc ®Þa.
VÒ quan hÖ víi chÊt ®¸y, cã thÓ ph©n chia thµnh c¸c nhãm sau :
1. Nhãm thÝch øng víi ®¸y bïn, giµu chÊt h÷u c¬, chiÕm nhiÒu vïng réng lín
ë biÓn ViÖt Nam.
2. Nhãm thÝch øng víi ®¸y c¸t, Ýt h¬n so víi nhãm trªn.
3. Nhãm thÝch øng víi ®¸y ®¸.
118
- Ngoµi ra cßn cã nhãm loµi thÝch øng réng víi c¶ ®¸y c¸t vµ ®¸y bïn.
QuÇn x· sinh vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam mang nh÷ng nÐt ®Æc trng nhiÖt
®íi nh: cã thµnh phÇn loµi ®a d¹ng, trong c¸c quÇn x· thêng ®éng vËt gi¸p
x¸c chiÕm u thÕ.
3.1.4. C¸ biÓn
Cho tíi nay thµnh phÇn loµi c¸ biÓn ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 2.038
loµi, thuéc 717 gièng, 198 hä, 32 bé, trong ®ã cã 126 loµi thuéc diÖn qóy
hiÕm, Ýt gÆp vµ kho¶ng 100 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ (TrÇn §Þnh vµ NguyÔn NhËt
Thi, 1985). So víi c¸c vïng biÓn cËn nhiÖt ®íi phÝa b¾c nh Hoµng H¶i (cã
201 loµi). §«ng H¶i (492 loµi), thµnh phÇn loµi c¸ biÓn ViÖt Nam râ rµng
phong phó h¬n, nhng so víi c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi phÝa nam (Indonesia,
Mal¸yia) th× nghÌo h¬n. T×nh h×nh nµy chñ yÕu lµ do sù kÐm phong phó c¸c
nhãm loµi nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh ë biÓn ViÖt Nam, nhÊt lµ ë vÞnh B¾c Bé nh c¸c
hä c¸ san h« Ponmacentridae, Labridae, Scaidae, hä c¸ hång Lutianidae, hä c¸
dea Muarenidae, sè loµi ®· biÕt ë biÓn ViÖt Nam ®Òu Ýt h¬n h¼n so víi vïng
biÓn Malaysia.
VÒ mÆt cÊu tróc thµnh phÇn loµi, theo ®Æc tÝnh ph©n bè cã thÓ ph©n
chia c¸ biÓn ViÖt Nam thµnh 3 nhãm :
Nhãm loµi nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh chiÕm kho¶ng 25% sè loµi, cã ph©n bè
trong vïng biÓn nhiÖt ®íi phÝa nam, nhng kh«ng vît qu¸ vÞnh B¾c Bé vÒ
phÝa b¾c.
Nhãm loµi cËn nhiÖt ®íi chiÕm kho¶ng 10% sè loµi, cã ph©n bè ë vïng
biÓn phÝa b¾c, nhng kh«ng vît qu¸ vÞnh B¾c Bé ë phÝa nam.
Nhãm loµi réng nhiÖt ph©n bè réng trong c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi vµ cËn
nhiÖt ®íi Ên §é - T©y Th¸i B×nh D¬ng, chiÕm kho¶ng 65% sè loµi.
Theo ®Æc tÝnh sinh th¸i n¬i c tró, cã thÓ ph©n chia thµnh 4 nhãm c¸
biÓn :
1. Nhãm c¸ næi gåm c¸c loµi c¸ sèng ë tÇng níc trªn, kho¶ng 20% sè loµi.
§¹i diÖn cho nhãm nµy cã c¸c loµi trong hä c¸ nh¸m (Carcharhinidae), c¸
chuån (Exocoetidae), c¸ thu ngõ (Scombridae), c¸ trÝch (Clupeidae), c¸
lanh (Chirocentridae), c¸ c¬m (Engraulidae) v.v...
119
- 2. Nhãm c¸ gÇn ®¸y: gåm c¸c loµi c¸ sèng ë tÇng níc gi÷a vµ gÇn ®¸y. §©y
lµ nhãm c¸ lín, cã sè loµi ®«ng, chiÕm kho¶ng 35% sè loµi. §¹i diÖn cho
nhãm nµy cã c¸c loµi trong hä c¸ hång (Lutiannidae), c¸ tr¸c
(Priacanthidae ), c¸ lîng (Nemipleridae), c¸ khÕ (Carangidae), c¸ s¹o
(Pomadasyidae) , c¸ c¨ng (Thesaponidae) ...
3. Nhãm c¸ ®¸y: gåm c¸c loµi c¸ sèng ë ®¸y, chiÕm kho¶ng 35% sè loµi, víi
c¸c ®¹i diÖn lµ hä c¸ nh¸m hæ (Heterodontidae), c¸ nh¸m r©u
(Orectolobidae), c¸ ®uèi (Dasyatidae), c¸ ã (Myliobatidae), c¸ bèng
(Gobiidae), c¸ b¬n (Bothidae, Cynoglosidae, Soleidae) ...
4. Nhãm c¸ san h« : gåm c¸c loµi sèng trong c¸c r¹n san h«, kho¶ng 10% sè
loµi ®¹i diÖn nhãm c¸ nµy cã c¸c loµi trong hä c¸ bím (Chaetodontidae),
c¸ thia (Pomacentirdae), c¸ bµng chµi (Labridae), c¸ mã (Scaridae), c¸ nãc
nhÝm (Diodontidae) ...
Khu hÖ c¸ biÓn ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi thÓ hiÖn ë c¶ thµnh
phÇn loµi còng nh ®Æc tÝnh sinh häc, cô thÓ lµ :
1. Thµnh phÇn loµi ®a d¹ng, song sè c¸ thÓ trong loµi kh«ng lín.
2. Mïa ®Î kÐo dµi vµ ph©n ®ît, nhiÒu loµi ®Î quanh n¨m
3. C¸ ¨n t¹p vµ b¾t måi quanh n¨m, kh«ng cã thêi gian nghØ ¨n.
4. Thµnh phÇn c¸ næi vµ c¸ gÇn ®¸y nhiÒu h¬n c¸ ®¸y. C¸ ¨n sinh vËt næi
chiÕm u thÕ h¬n c¸ ¨n sinh vËt ®¸y.
5. C¸ tÇng gi÷a vµ gÇn ®¸y sèng ph©n t¸n, kh«ng thµnh ®µn lín, kh«ng cã
loµi u thÕ tuyÖt ®èi vÒ sè lîng trong ®µn.
Tuy nhiªn , víi ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë vïng biÓn phÝa b¾c (vÞnh
B¾c Bé), khu hÖ c¸ biÓn ë ®©y Ýt nhiÒu mang s¾c th¸i cËn nhiÖt ®íi nh : cã sù
di c theo mïa cña c¸ biÓn tõ ngoµi vµo vÞnh mïa hÌ vµ ra kh¬i vÞnh mïa thu
(c¸ chuån, c¸ thu ngõ, c¸ mËp), cã sù di chuyÓn c¶ theo mïa ë ngay trong
vÞnh: mïa ®«ng di chuyÓn xuèng phÝa nam vµ xuèng tÇng s©u, mïa hÌ ngîc
l¹i.
3.1.5. Rong biÓn
VÒ thµnh phÇn loµi rong biÓn níc ta cho tíi nay ®· thèng kª ®îc
653 loµi, trong ®ã ngµnh rong ®á (Rhodophyta) cã tíi 301 loµi, råi tíi rong
n©u (Phanophyta) cã 1254 loµi, rong lôc (Chlorophyta) cã 151 loµi. Ýt loµi
120
- nhÊt lµ rong biÓn níc ta, tuy cha thËt ®Çy ®ñ, chñ yÕu chØ míi bao gåm c¸c
loµi t×m thÊy ë vïng biÓn ven bê cßn cha cã nhiÒu hiÓu biÕt vÒ rong biÓn vµ
vïng ®¶o kh¬i. Sè loµi rong biÓn ®· biÕt ë vïng biÓn phÝa nam lµ 499 loµi,
nhiÒu h¬n h¼n so víi sè loµi ®· biÕt ë vïng biÓn phÝa b¾c lµ 310 loµi. Rong
biÓn tËp trung nhiÒu ë vïng triÒu. Sù ph©n bè thµnh phÇn loµi rong biÓn ë vïng
triÒu tríc hÕt phô thuéc vµo nÒn ®¸y, cã thÓ ph©n biÖt hai khu vùc ph©n bè
rong biÓn ë vïng triÒu liªn quan tíi tÝnh chÊt nÒn ®¸y.
Rong biÓn trªn nÒn ®¸y ®¸, rong biÓn trªn nÒn ®¸y ®¸ thêng thÊy ë
vïng triÒu ch©n nói ®¸ ven biÓn, ven ®¶o, c¸c r¹n san h« n¬i cã sãng lín.
Thµnh phÇn loµi rong biÓn ë ®©y phong phó, ®a d¹ng. C¸c loµi hay gÆp lµ :
rong møt (Porphyra), rong m¬ (Sargassum), rong c©u (Gracilaria), rong th¹ch
(Gelidium), rong thun thót (Catenella), rong ®«ng (Hypmea), rong gai
(AcanthophØa), rong dï (Acetabul¶ia), rong c¶i biÓn (Ulva), rong l«ng cøng
(Cladophora), rong qu¹t (Padina), rong nguét (Caulerpa), rong tãc ®èt
(Chaetomorpha), rong loa (Turbinaria), rong mång gµ (Laurrencia)...
Rong biÓn trªn nÒn ®¸y mÒm, rong biÓn trªn nÒn ®¸y mÒm thêng gÆp
ë c¸c b·i båi vïng cöa s«ng, trong vÞnh kÝn hoÆc bê biÓn hë trong c¸c ®Çm
níc lî ven biÓn. Thµnh phÇn loµi ë ®©y nghÌo h¬n vïng ®¸y ®¸, ®iÒu kiÖn Ýt
thuËn lîi, Ýt vËt b¸m, níc lu«n lu«n bÞ x¸o trén. Theo tÝnh chÊt cña nÒn
®¸y(®Çy bïn, bïn c¸t, c¸t bïn, thuÇn c¸t ...) thµnh phÇn loµi cã thÓ thay ®æi.
C¸c loµi rong hay gÆp lµ : Gracilaria, Caulerpa, Enteromorrpha (rong bón),
Cladophora, Ectocarpus, Dilophus, Hypnea, Chnoospora (rong l«ng bao),
Cottoniella, Gifordia, Polysiphonia. Ngoµi tÝnh chÊt nÒn ®¸y, sù ph©n bè cña
rong biÓn cßn thay ®æi theo chiÒu s©u. TÇng trªn triÒu, chØ cã rÊt Ýt loµi. TÇng
triÒu gi÷a vµ triÒu thÊp lµ n¬i tËp trung nhiÒu loµi rong biÓn nhÊt.
VÒ ph©n bè ®Þa lý thùc vËt cã sù sai kh¸c gi÷a khu hÖ rong biÓn B¾c vµ
Nam ViÖt Nam. ë miÒn B¾c ViÖt Nam (khu vùc vÞnh B¾c Bé) ®· biÕt 310 loµi
rong biÓn (trong ®ã cã 4 loµi míi cho khoa häc). Trong thµnh phÇn loµi rong
biÓn, sè loµi nhiÖt ®íi (40%) vµ cËn nhiÖt ®íi (31,7%) chiÕm u thÕ, ngoµi ra
cßn mét sè loµi «n ®íi phÝa b¾c vµ loµi ph©n bè toµn cÇu víi tØ lÖ thÊp h¬n.
Vïng ph©n bè B¾c ViÖt Nam cã thÓ chia thµnh hai ph©n vïng liªn quan tíi ®Æc
®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë mçi n¬i : ph©n vïng Mãng C¸i - §å S¬n vµ ph©n
vïng §å S¬n - VÜnh Linh (Qu¶ng B×nh).
121
- Khu hÖ rong biÓn miÒn Nam ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 499 loµi (cã
35 loµi míi cho khoa häc), kh¸c víi khu hÖ rong miÒn B¾c, ë miÒn Nam sè
loµi nhiÖt ®íi chiÕm tíi 63%, trong khi ®ã c¸c loµi cËn nhiÖt ®íi chØ chiÕm
14,3% loµi «n ®íi phÝa b¾c chØ chiÕm tØ lÖ rÊt thÊp, v¾ng mÆt hoµn toµn c¸c
loµi xø l¹nh (Laminaria, Desmacestia, Alaria, Costaria, Durvillea).
C¸c t liÖu trªn ®©y cho thÊy, tuy cßn cha ®îc nghiªn cøu thËt ®Çy
®ñ song ®· cã thÓ thÊy sù sai kh¸c cña khu hÖ rong biÓn gi÷a hai miÒn Nam vµ
B¾c níc ta. Rong biÓn miÒn Nam ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi nhiÒu
h¬n, trong khi ®ã, rong biÓn miÒn B¾c ViÖt Nam l¹i mang nhiÒu tÝnh chÊt cËn
nhiÖt ®íi h¬n. §Æc tÝnh trªn cña thµnh phÇn loµi vµ ph©n bè rong biÓn còng
phï hîp víi ®Æc tÝnh chung cña thµnh phÇn loµi vµ ph©n bè ®éng vËt biÓn ViÖt
Nam ®· xÐt ë phÇn trªn.
Quan hÖ ®Þa lý thùc vËt víi c¸c vïng biÓn l©n cËn, c¨n cø trªn cÊu tróc
thµnh phÇn loµi, cã thÓ thÊy khu hÖ rong biÓn miÒn B¾c ViÖt Nam gÇn víi khu
hÖ rong biÓn Nam Trung Quèc víi tØ lÖ loµi nhiÖt ®íi t¬ng ®èi thÊp chØ díi
50%, loµi cËn nhiÖt ®íi cao tíi trªn 20%, c¸c loµi cËn cùc tíi h¬n 10%. Trong
khi ®ã, khu hÖ rong biÓn Nam ViÖt Nam l¹i gÇn víi khu hÖ rong biÓn c¸c vïng
biÓn nhiÖt ®íi phÝa Nam(Indonesia, Philippin), tØ lÖ loµi nhiÖt ®íi cao trªn
50%, loµi cËn nhiÖt ®íi thÊp chØ díi 20%, c¸c loµi cËn cùc ®Òu díi 10%.
Theo mét sè t¸c gi¶ (Zinova, 1962 ; Vinogradova, 1984) vÒ ph©n bè ®Þa lý
rong biÓn, cã thÓ coi miÒn B¾c ViÖt Nam nh giíi h¹n ph©n bè cuèi cïng vÒ
phÝa nam khu hÖ rong biÓn cËn nhiÖt ®íi b¾c b¸n cÇu, cßn miÒn Nam ViÖt
Nam - n»m trong vïng ph©n bè cña khu hÖ rong biÓn nhiÖt ®íi chÝnh thøc.
3.2. C¸c hÖ sinh th¸i ven biÓn
Vïng biÓn ViÖt Nam ®Æc trng bëi c¸c hÖ sinh th¸i biÓn nhiÖt ®íi rÊt ®a
d¹ng ë ®íi ven biÓn, víi c¸c hÖ sinh th¸i vïng triÒu cöa s«ng, rõng ngËp mÆn,
r¹n san h«, ®Çm ph¸, vòng vÞnh ven biÓn ... C¸c hÖ sinh th¸i nµy bíc ®Çu
®îc nghiªn cøu vµ cã ®îc hiÓu biÕt ban ®Çu (h×nh 24). Trªn qui m« toµn
cÇu ngêi ta chia thµnh 6 hÖ sinh th¸i (h×nh 24a), trong ®ã hÖ sinh th¸i cöa
s«ngven biÓn (4) cã n¨ng suÊt sinh häc cao nhÊt 10 - 25 gam vËt chÊt kh« trªn
mét mÐt vu«ng ngµy. Trong hÖ sinh th¸i nµy l¹i ®îc chia thµnh 3 cÊp tiÕp
theo nhá h¬n (h×nh 24b): Cöa s«ng, ®Çm ph¸, rõng ngËp mÆn; Cá biÓn, rong
biÓn; San h«.
122
- H×nh 24a. CÊu tróc vµ n¨ng suÊt cña c¸c hÖ sinh th¸i trªn mÆt
c¾t vu«ng gãc víi bê biÓn
1. Sa m¹c; 2. §ång cá, xavan, rõng c©y l¸ nhän;
3. Rõng c©y l¸ réng, Èm, trång c©y l¬ng thùc;
H×nh 24b. Ph©n bè n¨ng suÊt sinh häc ban ®Çu theo c¸c hÖ sinh th¸i
123
- 3.2.1. B·i triÒu cöa s«ng ven biÓn
§Æc trng cho hÖ sinh th¸i nµy lµ sù biÕn ®éng lín cña mùc níc vµ
nhiÖt muèi. Dùa trªn thµnh phÇn cÊu t¹o nÒn ®¸y, ®é muèi, chÕ ®é thuû triÒu
vµ c¸c sinh vËt ®Æc trng, cã thÓ ph©n lo¹i b·i triÒu thµnh c¸c kiÓu sau:
B·i triÒu cöa s«ng
ChÊt ®¸y cña b·i triÒu lÇy cöa s«ng lµ bïn pha c¸t, líp bïn ®Çy mÇu mì,
®é muèi thÊp vµ biÕn ®éng m¹nh tõ 0,5 - 24%o ¶nh hëng cña níc s«ng. HÖ
thùc vËt ngËp mÆn ph¸t triÓn ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, cã khi t¹o thµnh rõng
ngËp mÆn. §©y lµ b·i triÒu cã tiÒm n¨ng nguån lîi sinh vËt lín, hiÖn ®ang
®îc sö dông theo c¸c ph¬ng thøc: khai th¸c ®Æc s¶n trªn b·i triÒu (b·i ®Æc
s¶n), khai th¸c thùc vËt ngËp mÆn, x©y dùng ®Çm nu«i níc lî. Phæ biÕn ë
vïng cöa s«ng Hång vµ s«ng Cöu Long (h×nh 25).
B·i triÒu c¸t ven biÓn
ChÊt ®¸y cña b·i triÒu ven biÓn c¸t ven biÓn pha bïn tØ lÖ thay ®æi. §é
muèi cao (30-31%o), Ýt dao ®éng. §é mµu mì kÐm, thùc vËt ngËp mÆn kÐm
ph¸t triÓn, cã thÓ ë d¹ng b·i c¸t dµi ven biÓn hoÆc cån c¸ch xa bê. TiÒm n¨ng
nguån lîi sinh vËt Ýt, thêng gÆp ë ven biÓn miÒn Trung.
B·i triÒu r¹n ®¸
B·i triÒu lo¹i nµy cã nÒn ®¸y ®¸, quy m« kh¸c nhau, víi mét líp bïn b·
h÷u c¬ trªn mÆt vµ c¸c khe ®¸. T¸c ®éng sãng vç m¹nh, thµnh phÇn sinh vËt
kÐm phong phó, chñ yÕu lµ sinh vËt sèng b¸m, rong biÓn. TiÒm n¨ng nguån
lîi sinh vËt kh«ng b»ng kiÓu 1, nhng giµu h¬n kiÓu 2, Hay gÆp ë khu vùc
Mãng C¸i - Qu¶ng Ninh, bê biÓn miÒn Trung, ven c¸c ®¶o.
B·i triÒu tïng, ¸ng
B·i triÒu tïng, ¸ng lµ kiÓu b·i triÒu ë ven c¸c vòng nhá, cã nói ®¸ bao
quanh, thêng gÆp ë c¸c ®¶o (vÞnh B¸i Tö Long, H¹ Long, C¸t Bµ), nÒn ®¸y
c¸t pha bïn, ®é mÆn æn ®Þnh, níc yªn tÜnh. §éng vËt phong phó, nhÊt lµ th©n
mÒn. Cã kh¶ n¨ng nguån lîi ®¸ng kÓ.
B·i triÒu san h« chÕt
B·i triÒu san h« chÕt hay gÆp ë ven biÓn Nam Trung Bé, c¸c ®¶o ven bê
124
- vµ vïng kh¬i (Trêng Sa). NÒn ®¸y lµ ®¸ san h« chÕt lÉn vá sinh vËt, vïng cao
triÒu cã thÓ cã thùc vËt só vÑt r¶i r¸c. Thµnh phÇn loµi ®éng vËt ë ®©y kh¸
phong phó, gåm c¸c loµi èc, trai, da gai, cua, ®Æc trng cho sinh c¹n ë ®¸y
vïng triÒu thÊp cã ®ai rong m¬ ph¸t triÓn.
Trong c¸c kiÓu b·i triÒu trªn, b·i triÒu bïn c¸t lÇy cöa s«ng lµ cã gi¸ trÞ
nguån lîi cao h¬n c¶. Nhê nguån chÊt dinh dìng tõ dßng níc s«ng ®a ra,
tõ ngoµi biÓn do sãng dßng triÒu ®a vµo, hÖ thùc vËt ph¸t triÓn m¹nh, t¹o
nguån thøc ¨n ban ®Çu lµm c¬ së cho khu hÖ ®éng vËt vµ rong biÓn ph¸t triÓn.
§øng hµng thø hai lµ b·i triÒu r¹n ®¸ san h« chÕt, tïng ¸ng víi c¸c ®ai rong
m¬), c¸c ®Æc s¶n sèng b¸m vïi. KÐm phong phó nhÊt vÒ kh¶ n¨ng nguån lîi lµ
khu hÖ sinh vËt b·i triÒu c¸t ven biÓn.
3.2.2. §Çm níc lî ven biÓn
Trªn d¶i ven biÓn ViÖt Nam ®· h×nh thµnh hµng lo¹t c¸c ®Çm nu«i níc
lî. §ã lµ mét lo¹i h×nh thuû vùc b¸n tù nhiªn n»m ë vïng cao triÒu vµ gi÷a
triÒu (rÊt Ýt ®Çm ë vïng thÊp triÒu do ®éng lùc níc kh¸ m¹nh nªn viÖc x©y
dùng vµ b¶o vÖ ®ª cèng khã kh¨n). §Çm nu«i cã diÖn tÝch kh«ng lín, n«ng vµ
chÞu ¶nh hëng trùc tiÕp cña chÕ ®é níc thuû triÒu, nªn mang tÝnh chÊt cña
hÖ sinh th¸i vïng, sù t¸c ®éng cña con ngêi ®· lµm cho ®iÒu kiÖn sinh th¸i
còng nh hÖ sinh vËt trong ®Çm nu«i cã nh÷ng thay ®æi lín so víi ®iÒu kiÖn tù
nhiªn tríc kia vµ nh vËy sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i dÔ bÞ ph¸ vì.
C¸c ®Çm nu«i níc lî ®îc x©y dùng b»ng c¸ch ®¾p ®ª, khoanh vïng
vµ x©y cèng ®Ó cã thÓ th¸o níc ra vµ vµo. §é s©u cña ®Çm ë miÒn B¾c chØ
trªn díi 1 m, cßn ë miÒn §«ng Nam Bé s©u h¬n. Thùc tÕ cho thÊy c¸c ®Çm
nu«i cã diÖn tÝch chõng 20-30 ha cã n¨ng suÊt cao, cø 5 ha cÇn mét cèng víi
khÈu ®é 1m - 1,2 m th× ®ñ lîng níc lu th«ng (®èi víi ®Çm nu«i ë miÒn
B¾c). HiÖn nay sau mét thêi gian sö dông, nhiÒu ®Çm nu«i bÞ tho¸i ho¸ do
cha qui ho¹ch tèt. Tõ c¸c sè liÖu ®iÒu tra trong 15 n¨m gÇn ®©y cho thÊy
nh÷ng nÐt ®Æc trng cña hÖ sinh th¸i ®Çm níc lî nh©n t¹o ven biÓn nh sau :
TÝnh chÊt thuû ho¸ vµ muèi dinh dìng
§é muèi ®Çm nu«i níc lî thay ®æi kh¸ lín (1 - 30%o), tuú thuéc vµo
®é muèi cña níc lÊy vµo ®Çm, vµo biªn ®é cña thuû triÒu, vµo hÖ thèng cèng,
kªnh, r¹ch vµ lîng níc lÊy vµo ®Çm. Hµm lîng muèi dinh dìng phô
125
- thuéc vµo th¶m thùc vËt, lîng phï sa vµ chÕ ®é lu th«ng níc trong ®Çm.
TÝnh chÊt ®Þa ho¸
YÕu tè ®Þa ho¸ ®ãng vai trß quan träng trong qóa tr×nh biÕn ®æi m«i
trêng cña ®Çm theo chiÒu híng cã lîi hoÆc cã h¹i, quyÕt ®Þnh n¨ng suÊt
nu«i trång vµ tuæi thä cña ®Çm nu«i. Cã nhiÒu ®Çm chØ vµi n¨m sö dông ®· bÞ
c¹n, ngät ho¸ vµ phÌn ho¸ trë thµnh v« dông. B¶n chÊt cña qóa tr×nh nµy lµ do
lu huúnh tµng tr÷ trong trÇm tÝch ®¸y ®Çm bÞ «xy ho¸ vµ gi¶i phãng H2S04.
Trong qóa tr×nh t¹o thµnh trÇm tÝch cña vïng b·i ven bê vµ c¸c ®Çm, c¸c
hydroxit s¾t, nh«m, mangan vµ c¸c keo cña chóng, c¸c vËt chÊt h÷u c¬ bÞ biÕn
®æi tuú thuéc vµo m«i trêng lµ oxy ho¸ hay khö víi sù tham gia tÝch cùc cña
lîng sunfat cã trong níc biÓn. Trong ®iÒu kiÖn m«i trêng khö yÕm khÝ,
cïng víi t¸c dông cña vi khuÈn chóng sÏ cung cÊp muèi dinh dìng. Ngîc
l¹i, trong ®iÒu kiÖn «xy ho¸ th× H2S cïng víi vi khuÈn sÏ t¹o nªn Fe(OH)3 vµ
H2S04 lµm gi¶m trÞ sè pH vµ bÞ phÌn ho¸ g©y chua.
Líp trÇm tÝch cña bÒ mÆt cña c¸c ®Çm lµ phï sa, bïn sÐt hiÖn ®¹i. Tuú
theo sù giµu nghÌo cña vËt chÊt h÷u c¬ do th¶m thùc vËt cung cÊp vµ chÕ ®é
lu th«ng kh¸c nhau nªn chóng cã líp «xy ho¸ dÇy máng kh¸c nhau.
Díi tÇng phï sa vµ ®¸y c¸c ®Çm nu«i níc lî ë vïng Mãng C¸i - §å
S¬n thêng cã tÇng sinh phÌn ë ®é s©u 10-15 cm vµ dÇy 60-70cm, lµ n¬i sinh
ra vµ tµng tr÷ khÝ H2S lµ yÕu tè tham gia tÝch cùc vµo biÕn ®æi tÝnh chÊt sinh
th¸i cña ®Çm níc lî. Nh÷ng ®Çm cã tÇng sinh phÌn n«ng lµ nh÷ng ®Çm míi
®¾p mang tÝnh oxy ho¸ m¹nh, níc kÐm lu th«ng.
Do ®ã cã thÓ thÊy r»ng lîng níc lÊy vµo ®Çm vµ sù lu th«ng níc
trong ®Çm rÊt quan träng. Mùc níc n«ng vµ sù tï ®äng dÔ g©y phÌn ho¸ vµ
kh«ng loµi trõ kÞp thêi c¸c yÕu tè g©y « nhiÔm m«i trêng, lµm cho hµm lîng
muèi dinh dìng, muèi v« c¬, sinh vËt phï du, sinh vËt ®¸y vµ nguån gièng
®Òu gi¶m.
§ång thêi th¶m thùc vËt còng ®ãng vai trß quan träng trong qóa tr×nh
biÕn ®æi tÝnh chÊt sinh th¸i cña m«i trêng trong ®Çm nu«i. V× cã ®ª bao
quanh nªn ®Çm lu«n ngËp níc vµ chØ cßn l¹i c¸c loµi thùc vËt a ngËp níc
thêng xuyªn míi tån t¹i. NÕu ®Çm nu«i kh«ng bÞ phÌn ho¸, g©y chua do t¸c
®éng con ngêi, chóng sÏ ph¸t triÓn tèt, thuÇn thôc vµ mau chãng gãp phÇn
126
- thiÕt lËp mét tr¹ng th¸i c©n b»ng sinh th¸i trong m«i trêng níc theo chiÒu
híng cã lîi cho viÖc nu«i trång.
Nguån lîi sinh vËt
Thµnh phÇn loµi sinh vËt trong ®Çm nu«i nãi chung nghÌo h¬n ngoµi b·i
triÒu, nhÊt lµ thùc vËt ngËp mÆn, sinh vËt ®¸y vµ c¸. C¬ së thøc ¨n trong ®Çm
lµ thùc vËt, mïn b· thùc vËt, sinh vËt næi vµ sinh vËt ®¸y. NÕu ®Çm vÉn gi÷ ®é
ph× nhiªu th× sinh vËt ®¸y trong ®Çm cã sinh vËt lîng cao h¬n ngoµi b·i triÒu,
nh trong ®Çm C¸t Tr¸p, trong ®Çm lµ 63,16 g/m2, ngoµi b·i triÒu, xu thÕ
chung lµ cµng xa cèng th× thµnh phÇn sinh vËt lîng cña sinh vËt næi vµ sinh
vËt ®¸y cµng gi¶m.
HiÖn tr¹ng sö dông
§èi tîng nu«i trong ®Çm hiÖn nay cßn nghÌo nµn, chñ yÕu lµ c¸, rong
c©u vµ t«m. Ph¬ng thøc nu«i cßn l¹c hËu, chñ yÕu dùa vµo nguån gièng vµ
thøc ¨n tù nhiªn, n¨ng suÊt nu«i qu¸ thÊp (trung b×nh200 kg/ha), rÊt Ýt ®Çm
nu«i ®¹t s¶n lîng trªn 600 kg/ha (Hµ Khª, §«ng Khª, Vòng Tµu ...).
C¸c ®Çm nu«i hÇu nh cha ®¶m b¶o tiªu chuÈn tèi thiÓu, lîng cèng
qu¸ Ýt nªn níc kÐm lu th«ng, cha chñ ®éng ®iÒu khiÓn ®îc mËt ®é vµ c¬
cÊu cña c¸c ®èi tîng nu«i trong ®Çm, v× ph¶i phô thuéc vµo nguån gièng tù
nhiªn. Tr×nh ®é qu¶n lý ®Çm nu«i cßn thÊp. HiÖn tîng ®Çm bÞ tho¸i ho¸ cßn
kh¸ phæ biÕn.
C¨n cø vµo c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh th¸i ®éng lùc vµ mét sè yÕu tè c¬ b¶n
vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn (®é muèi, níc vµ tÇng mÆt, ®Þa ho¸ trÇm tÝch, thµnh
phÇn vµ sè lîng sinh vËt ...) cã thÓ chia vïng triÒu cöa s«ng phÝa b¾c ViÖt
Nam (tõ Qu¶ng Ninh tíi Thanh Ho¸) thµnh hai ph©n vïng : ph©n vïng Mãng
C¸i - §å S¬n mang tÝnh chÊt cöa s«ng h×nh phÔu vµ ph©n vïng §å S¬n - L¹ch
Trêng mang tÝnh chÊt tam gi¸c ch©u. VÒ mÆt m«i trêng nu«i trång h¶i s¶n,
mçi ph©n vïng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi, khã kh¨n kh¸c nhau. Ph©n vïng
Mãng C¸i - §å S¬n cã ®é muèi níc t¬ng ®èi cao vµ æn ®Þnh h¬n, cã hÖ thùc
vËt ngËp mÆn ph¸t triÓn t¹o nguån chÊt mïn b· h÷u c¬, sè lîng sinh vËt næi
cao ... nhng l¹i cã tÇng sinh phÌn díi s©u dÇy, sinh vËt ®¸y cã sè lîng thÊp.
Ph©n vïng §å S¬n - L¹ch Trêng cã ®é muèi níc t¬ng ®èi thÊp vµ kÐm æn
®Þnh do nhiÒu cöa s«ng, chÞu b·o nhiÒu h¬n, hÖ thùc vËt ngËp mÆn kÐm ph¸t
triÓn, nhng l¹i cã tÇng sinh phÌn Ýt t¸c ®éng, c¬ së thøc ¨n cña sinh vËt ®¸y
127
- cao h¬n.
DiÔn thÕ sinh th¸i vïng triÒu cöa s«ng phÝa b¾c ViÖt Nam, díi t¸c
®éng cña nh©n tè tù nhiªn vµ nh©n t¸c (quai ®ª lÊn biÓn, x©y dùng ®Çm nu«i
h¶i s¶n, khai th¸c rõng ngËp mÆn, sö dông ®Êt ven biÓn ...) thêng diÔn ra
t¬ng ®èi nhanh, c¶ theo chiÒu ngang (theo kh«ng gian tõ biÓn vµo ®Êt liÒn)
vµ theo chiÒu s©u (theo thêi gian trong mét hÖ sinh th¸i) c¶ ®èi víi hÖ sinh th¸i
b·i triÒu vµ ®Çm nu«i. DiÕn thÕ sinh th¸i theo chiÒu ngang - ®iÓn h×nh ë cöa
s«ng Hång - ®îc thÓ hiÖn râ rµng, chØ trong kho¶ng 20-30 n¨m, ë sù biÕn
®æi c¶nh quan thiªn nhiªn theo híng biÓn - lôc ®Þa, tríc hÕt lµ ë th¶m thùc
vËt. DiÔn thÕ sinh th¸i dÉn tíi thay ®æi ph¬ng thøc sö dông m«i trêng vµ ®èi
tîng s¶n xuÊt theo thêi gian vµ kh«ng gian.
Lóa Cãi T«n c¸ Só vÑt Cá ng¹n
Lôc ®Þa BiÓn
(Thêi gian : 20 - 30 n¨m).
DiÔn thÕ sinh th¸i theo thêi gian thêng ®îc thÓ hiÖn râ rÖt ë c¸c ®Çm
nu«i h¶i s¶n, ®Æc biÖt lµ ë c¸c ®Çm nu«i ®îc x©y dùng hoÆc ®îc sö dông
kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn m«i trêng sinh th¸i dÉn tíi qóa tr×nh suy tho¸i
m«i trêng trong ®Çm, lµm gi¶m sót nhanh chãng n¨ng suÊt nu«i h¶i s¶n.
Cã thÓ nhËn thÊy : trong c¸c ®Çm nu«i vïng cöa s«ng ven biÓn phÝa b¾c
ViÖt Nam, thêng phæ biÕn lµ xu thÕ diÔn thÕ ©m hoÆc trung tÝnh, dÉn tíi suy
tho¸i hoÆc gi÷ nguyªn t×nh tr¹ng m«i trêng sinh th¸i Ýt biÕn ®æi, cha thÊy xu
thÕ diÔn thÕ d¬ng - dÉn tíi c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn m«i trêng thuËn lîi h¬n, lµm
t¨ng n¨ng suÊt sinh häc, t¨ng s¶n lîng ®Çm nu«i. §iÒu nµy ph¶n ¸nh t×nh
tr¹ng sö dông cha hîp lý c¸c hÖ sinh th¸i vïng triÒu cña s«ng ven biÓn vµo
ho¹t ®éng kinh tÕ s¶n xuÊt ë vïng phÝa b¾c, cÇn ®îc chó ý.
So víi vïng phÝa b¾c ViÖt Nam, cÊu tróc vµ biÕn ®éng hÖ sinh th¸i vïng
triÒu cöa s«ng phÝa nam ViÖt Nam - lÊy vïng cöa s«ng §ång Nai nh mét ®¹i
diÖn - cã nhiÒu kh¸c biÖt c¬ b¶n. §Þa h×nh ®Þa m¹o thÊp, víi m¹ng líi kªnh
r¹ch dµy ®Æc, chÕ ®é b¸n nhËt triÒu, t¹o nªn nhÞp trao ®æi níc nhanh h¬n vµ
®a níc mÆn vµo s©u h¬n trong néi ®Þa, dÉn tíi h×nh thµnh diÖn tÝch cã kh¶
n¨ng nu«i trång h¶i s¶n lín. ChÕ ®é nhiÖt ®é t¬ng ®èi æn ®Þnh trong n¨m
mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh, Ýt cã b·o, ®· lo¹i trõ mét mÆt kh«ng thuËn
128
- lîi vÒ thêi tiÕt ®· gÆp ë vïng phÝa b¾c. C¬ së thøc ¨n tù niªn, nguån gièng
thiªn nhiªn cã s½n, nhÊt lµ hÖ thùc vËt rõng ngËp mÆn rÊt ph¸t triÓn lµ nh÷ng
nh©n tè thuËn lîi cho ph¸t triÓn nu«i qu¶ng canh vµ b¸n th©m canh. C¸c nh©n
tè t¸c ®éng tiªu cùc cÇn chó ý lµ ¶nh hëng cña hå TrÞ An tíi x©m nhËp mÆn,
dßng níc th¶i cña thµnh phè, nÒn ®Êt cha æn ®Þnh, cã tÇng sinh phÌn díi
s©u, viÖc chÆt ph¸ rõng ngËp mÆn, tÊt c¶ ®Òu ¶nh hëng tíi ®iÒu kiÖn hÖ sinh
th¸i ®Çm nu«i.
3.2.3. Rõng ngËp mÆn ven biÓn
Rõng ngËp mÆn trªn c¸c b·i lÇy ngËp níc triÒu ë vïng cöa s«ng giµu
phï sa, cã nh÷ng loµi c©y th©n gç chÞu mÆn cïng c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt vµ
vi sinh vËt chung sèng, t¹o nªn hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn, mét sinh c¶nh rÊt
®Æc s¾c ë vïng. Cho ®Õn nay ®· x¸c ®Þnh ®îc 74 loµi thuéc 43 hä thùc vËt
ngËp mÆn (kh«ng kÓ t¶o vµ thùc vËt bËc thÊp) ë níc ta. Tríc chiÕn tranh
rõng ngËp mÆn ë ViÖt Nam cã diÖn tÝch kho¶ng 400.000 ha, ®Õn nay chØ cßn
200.000 ha, trong ®ã miÒn Nam chiÕm 86% tæng diÖn tÝch. Riªng Minh H¶i
chiÕm 54%. Th¶m thùc vËt rõng ngËp mÆn trªn d¶i ven biÓn ViÖt Nam cã thÓ
chia lµm 4 khu vùc chÝnh.
a) Khu vùc Mãng C¸i - §å S¬n : cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho rõng ngËp mÆn
ph¸t triÓn, nhng thµnh phÇn loµi nghÌo nµn (24 loµi), chñ yÕu lµ loµi a
muèi, vµ réng muèi, kÝch thíc trung b×nh 9-12m.
b) Khu vùc §å S¬n - L¹ch Trêng: Tuy cã nhiÒu phï sa , b·i båi réng , nhng
bÞ sãng giã t¸c ®éng m¹nh nªn rõng ngËm mÆn kh«ng ph¸t triÓn, thêng
chØ ë d¹ng b·i thùc vËt só vÑt.
c) Khu vùc L¹ch Trêng- Vòng Tµu : Do s«ng ng¾n, dèc, Ýt phï sa, nªn b·i
lÇy kÐm ph¸t triÓn l¹i , b·o giã vµ sãng lín, hÇu nh kh«ng cã rõng ngËp
mÆn, trõ mét sè n»m trong c¸c kªnh, r¹ch, ®Çm ph¸, vòng biÓn.
d) Khu vùc ven biÓn Nam Bé; Do ®Þa h×nh thÊp, b»ng ph¼ng, nhiÒu s«ng víi
lîng lín phï sa, giµu chÊt dinh dìng, Ýt b·o khÝ hËu nhiÖt ®íi, n¾ng
nhiÒu, nhiÖt ®é cao, biªn ®é triÒu cao, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho rõng
ngËp mÆn ph¸t triÓn, thµnh phÇn loµi phong phó (46 loµi). Thêng h×nh
thµnh rõng lín, ®©y lµ khu vùc rõng ngËp mÆn ph¸t triÓn nhÊt ë níc ta.
Rõng ngËp mÆn cã c¸c kiÓu diÕn thÕ kh¸c nhau do ®iÒu kiÖn sinh th¸i
129
- nh ®é mÆn, møc ®é ngËp triÒu vµ ®Þa h×nh. Cã thÓ nªu hai kiÓu diÔn thÕ ®iÓm
h×nh :
130
- 131
- H×nh 25. S¬ ®å ph©n bè c¸c khu vùc rõng ngËp mÆn ë ViÖt Nam
DiÕn thÕ nguyªn sinh
Trong ®iÒu kiÖn diÔn thÕ nguyªn sinh (Tiªn Yªn, Qu¶ng Ninh) ®Çu tiªn
lµ giai ®o¹n m¾m qu¶n (Avicennia lunata) ph¸t triÓn, tiÕp theo lµ giai ®o¹n
hçn hîp do c¸c c©y tõ rõng phÝa trong ph¸t t¸n ra só, vÑt dï, ®íc vßi, trang)
lÊn ¸t vµ lµm cho m¾m qu¶n tµn lôi dÇn, sau ®ã vÑt dï chiÕm u thÕ nhê cã bé
rÔ khoÎ vµ lan réng, giai ®o¹n cuèi cïng x¶y ra phøc t¹p tuú ®iÒu kiÖn cô thÓ.
Cßn cã thÓ gÆp kiÓu diÔn thÕ nguyªn sinh ë vïng cöa s«ng níc lî, nh kiÓu
diÔn thÕ cña khu vùc §å S¬n - L¹ch Trêng, vïng cöa s«ng Cöu Long, b¸n
®¶o Cµ Mau víi c©y tiªn phong lµ bÇn chua (Sonneratia c¸eolaris), nh÷ng loµi
®Õn sau nh m¾m qu¶n, ®íc vßi, vÑt, trang,c¹nh tranh, lÊn ¸t lµm bÇn chua
chÕt hoÆc tiÕn dÇn ra biÓn (h×nh 25).
DiÕn thÕ thø sinh
DiÔn thÕ thø sinh ®iÓn h×nh lµ kiÓu diÔn thÕ rõng ngËp mÆn bÞ tµn ph¸
do chÊt ®éc ho¸ häc. NÕu cßn ngËp níc triÒu th× sau mét thêi gian m¾m lìi
dßng (Avicennia officinalis) chiÕm u thÕ, ë chç ®Êt cao cã thªm m¾m qu¶n,
só, « r«, dï. Vïng Cµ Mau, rõng ngËp mÆn diÔn thÕ kh¸ phøc t¹p tuú theo ®Þa
h×nh, møc ®é båi tô, nguån gièng. Thêng th× m¾m tr¾ng lµ c©y tiªn phong,
sau ®ã phæ biÕn lµ ®íc ®Õn thay thÕ vµ tiªu diÖt m¾m ®Ó thµnh rõng ®íc
thuÇn chñng (h×nh 25).
HiÖn nay cã rÊt nhiÒu ®Çm nu«i níc lî ®îc x©y dùng ngay trong rõng ngËp
mÆn, nhng nguån tµi nguyªn nµy cha ®îc chó träng khai th¸c vµ b¶o vÖ
®óng møc. N¹n ph¸ rõng ngËp mÆn mét c¸ch bõa b·i ®· lµm mÊt ®i sù c©n
b»ng cña hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn vµ sÏ mang l¹i nhiÒu hËu qu¶ t¸c h¹i
nghiªm träng.
3.2.4. §Çm ph¸ tù nhiªn ven biÓn (Lagoon)
§Çm ph¸ lµ lo¹i h×nh thuû vùc tù nhiªn ven biÓn h×nh thµnh nªn do kÕt
qu¶ t¸c dông t¬ng hç gi÷a c¸c qu¸ tr×nh ®Þa chÊt néi sinh vµ ngo¹i sinh. C¸c
®Çm ph¸ ven biÓn miÒn Trung ®îc t¹o ra tõ nh÷ng dßng s«ng b¾t nguån tõ
vïng nói thÊp Trêng S¬n ë phÝa t©y vµ nh÷ng cån c¸t ven biÓn ë phÝa ®«ng,
ng¨n c¸ch ®Çm ph¸ vµ ®ång b»ng tríc biÓn kh¬i. Sù h×nh thµnh c¸c ®Çm ph¸
bao giê còng g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c hÖ cån c¸t ch¾n ngoµi. Däc
ven biÓn miÒn Trung lµ nh÷ng ®Çm ph¸ nh: Tam Giang, CÇu Hai (B×nh TrÞ
132
nguon tai.lieu . vn
