Xem mẫu
- TRAN GÒNG MINH
IHQGHN
66
M
7
)3246 D[>a
NHÀ XUÀT BÀN DAI HOC QUÓC GIÀ HA NÓI
- TRANC()N(i .MINH
VI KHI HAU
VA
KHI HÀU ÙNG DUNG
NHÀ XUÀT BAN DAI HOC QUÓC GIÀ HA NOI
- MUC LUC
Ldinóidàu 5
ChUcJng 1. Nhùng khài niém ed bàn ve vi khi hàu 7
1,1. Ltrac SLf phàttnén va càcdinh nghla vi kh'hàu 7
1.2 Dai khi hàu. trung khi hàu va vi khi hàu 8
ChUc(ng 2. Càn bang nhiét va càn bang bue xa cùa màt hoat dòng 12
2.1. Càn bang bùcxa 13
2.2. Dòngnhiètrói 19
2.3. Dòng nhiètvàodà't 25
2.4. Su bién c3di vi khi hàu trong cà'u trùc cùa càn bang nhiét 27
2.5. Profile thàng dùng cùa càc yéu td khi ti/ong trong thàm cày 30
ChUcfng 3. Che dò bue xa - nhièt do ành huàng cùa dang dia hình va Idp phù thUc vàt 32
3.1. Dòng bircxatói màt hoat dòng 32
3.2. Dòng tòng xa tòi màt hoat dòng 35
3.3. Su biè'n dò'i cùa birc xa trong lòp phù thi/c vàt 37
3.4. Biro xa quang hgp 39
3.5. Che dò btrc xa cùa vuòn cày àn qua 41
3.6. Vai trò cùa yéu tó nhièt dò dò'i vói cày trong 42
3.7 Bién trình cùa nhièt dò dà't va nhièt dò khòng khi ò mién dia hinh bi chia cat 44
3.8 Phàn hóacùa nhièt dò khòng khi trong rC/ng 47
3.9 Che dò nhièt dò khòng khi trung bình ban ngày va ban dèm 49
3,10, Khà nàng su'onggià. suong muói cùa lành thd 50
ChUcfng 4. Che dò gió - mUa • am do ành huàng cùa càc dang dja hình va lóp phù thUc vàt 53
4.1, Chédógió 53
3
- 4.2. Gió sudo va gió thung lung - dóng bang 63
4.3. Su phàn bó va su phàn bd lai cùa mua 65
4.4. Su bién dòng vi khi hàu cùa bdc hoi khà nàng va bdc hai 71
4.5. Subiénddi vi khi hàu cùa dò am dal 84
ChUcfng 5. PhUcfng phàp nghién cùu vi khf hàu 101
5.1. Mòdàu 101
5.2. Khàosàtvikhfhàu 102
5.3. Phuong phàp dàc tà càc dàc diém vi khi hàu do càc Ioai màt hoat dòng ò mién ddi nùi 110
5.4. Phuang phàp dành già tiém nàng vi khi hàu cùa lành thd ohuc vu san xuàt nòng nghièp 118
ChUcfng 6. Khf hàu ifng dung 126
6.1. Khi hàu va nòng làm nghièp 126
6.2. Khi hàu va giao thòng vàn tèi •. 131
6.3. Khi hàu thành phó va khi hàu xày dung 140
6.4. Sinh khi hàu va khi hàu nghfduóng 145
Tài lièu tham khào 151
Phuluc 152
- L òi nói dàu
e de: ehiHii dia hình va nuit dcm gety "^'" sif pluiii lieXi rat U'ftì de'n ve'// /i//i?/;,c,' di3c
dieni khi liejii va tiéin iXiix klii lujii nedi;.^ /?,i,'/"(7' nhed là deji veri mién de'n nùi ve') dia hình
hi chia cut manh. dàui^ tlu'fi x'iy "^'" -"^ù kluic bici ve') khi Xit làn .so v/fi diéu kiéii khi hàu
lieti eleti khi heiii, difeH de'ie- trifivj, ben eòe- so licii lini iiliein diùk' ti( eòe- treim khi tifemg.
Dea ve'n kiiii vife' ubo iiliu cdc ttedii^ triXii.i;. eòe- vùni^ eliiive'ti eaiih, de ddiih i^id diéu kién
va tieni ndn}> khi luiii làm cei se'r kheni lie>c ehe> eliiiìt hiXfini sif diluii lành the'> tliì viéc si(
diiiifi càc dàe- trinii" dai khi fuìti là vhiài dii. TIDIIÌ.; iihié'u tnférng lufp viée- làm de'> ce) thè
elàti te'ri kct e/iui datili i^ià kheìui^ dàni> ve tieni nàix klii liciti cùa lành thè). Vài miic dich
datili xà tiém nàng khi hàu khn vite nhei va .su dung làidi tho, trong hetn 40 lunn cpia à
niù'fc tei dà lieti liàiili nliicti de/f khào .sài vi khi heìu àTiiyéii Qiiang, Ha Tày, Thanh Hoà.
Tity nlìiéii, hai ch/t klido .sài vi khi hàu veri day dà bang iniic càc yéu lo khi tire/ng ké'ed
bile xg dà dime tien liàiili à 6 ne)ng infe'mg thitejc vùng chityén canh cà plié Dàc Làc
trong kìmém klie) de tài " He .sinh thài cà pìié Dàc Làc". Yéu càn cùa thifc tién phot trién
kinh té'iihà't là kiidi te'''ue'mg nghièp iheo chicli sàu, dani^ thùc defy viéc nghién cthi khào
.sài vi khi hall.
Ciao trinh "Vi khi hàu va khi hàu l'ùx àiiiig" "'nh hàv eàc kién thi'fc cet bàn ve cpiy
liuti pliàii hoà va càch tinli etìei c-c/c thành phàn càn bang bue- .ve/ va càn bang nhièt
iChuetiig I. Clìife/ng 2, ChUe/ng 3); che de} gie') - mifa - dm (Chdefng 4). Chdenig 5 Itình
hàv iihiìiig phifinig phàp nghién cidi vi khi hàu va \i'( /y .so liéu vi khi hàu. Chifefng này
dife/c yiet tt'én ca sa ly Inàti cliiitig va iihiìiig kinh nghiéni, càc dàu liéu ké't qua khào sài
vi khi liciti trén lành tho Vici Nani. Cliiùfiig d ààiili elio khài cpiàt càc link vite mg diing
càci vi khi hall va càc tCtig dung cita khi hàu dèn veti càc ngàtili liàng khòng va hàng fidi.
De lientn thành giào trình này tói dà diù/c -v// giùp dà fà'l lem cita càc hqn dóng
nghièp trong Khoa Dia ly va Klioa Khi tife/ng tluiy vati, tnd'/ng Dai hoc Khoa hoc Tu
iihiéii, DHQCÌIIN. Ted cùtig phài kè'dèii cóiig sUc cùa sinh vièti trong hai Khoa dà tham
,i^iei vài) dot khào sàt vi khi hàu. Vói .xin cliàti thành eàin ini.
Tàc già
- Chirang 1
NHÙ'NG KHÀI NIÉM Cd BAN VE VI KHI HÀU
l.I. Luoc sOr phiit trién va cac dinh nghìu vi khi hàu
Mot nguyén làc co bàn khi choii tram quaii trac khi tucmg là tram phài ed tinh dai
biéu cho mot khu vuc dia ly nluil djiih \e'ti bàn kinh 75kni ddi vdi khu \uc ddng biing \à
20 - 30k!Ti ddi vdi khu vuc ddi nùi. Khi do cac thdng so nhu khf àp, nhièt dò, dò àm, già
\'à càc bìcn lUc^ng quan trac duc;c lai iram duoc dùng de dàc trung cho irang ihài khi
quyén. Chinli vi \ày càc so lièu \à bàn dd làp theo càc so liéu này khdng thè dùng duc?c
trong quy hoach kiiai thàc khu \ uc ed kich ihudc nhd nàm lol giùa hai tram khi lugng
nhàt là trong trudng he;p dia hình hi chia cài cùa khu vuc ddi nùi, thung lùng. Thuc té
cho ihay là ban dèm nhièt dò thung liJiig Ihàp han, con nhièt dò ban ngày lai cao han so
vdi nhièt dd irèn sudn nùi. Khdng khi ven bd ho àm va ihà'p hcm so vdi khu vuc sàu trong
dai lién, luong mua d sudn ddn gid lón han lucjng mua d sudn khuàt gid. Tal cà nhùng su
khàc bièt này déu do càc dang khàc nhau ciia dia hình va dàc diém cùa mal trai dudi ddi
vdi Icjfp khdng khi sàt dal này.
A.I. Vdi Cdp ngudi dà phàt biéu dinh luàl ve ành hudng cùa dang dia hình ddi vdi
bién dò nhièt dò va dd àm, dinh nghìa Idp hoat ddng. Theo dng, bièn dd cùa nhièt dd va
dd àm Idn nhàt d khu vuc dia hình àm (ihung lùng) va nhd nhàt d khu vuc dja hình
duemg (dinh ddi). R. Gàyghc (1920) dà dinh nghla vi khi hàu nhu là khi hàu cùa Idp
khdng khi veri chiéu day 2m sàt dai.
O.A.Drdsddp va E.C.Rubin.sten cho ràng vi khi hàu nèn coi là càc dàc diém dia
phuemg cùa khf hàu gay nèn bòi su bài ddng nhàt cùa cà'u trùc mal trai dudi. Tuy nhién,
càc dng khdng chi ra dd day cùa Idp ed ành hueimg này.
Ké't qua thuc nghiém va eiuan trac lié'n hành vào nhùng nàm 1955 va 1965 dà cho
tliày là nhùng nhièu dc)ng khf quyén do su bài ddng nhàt cùa mal irai dudi nhu dia hình
ddi, ho, rùng lan idi nhùng de) cao vài chuc idi vài tram mèi bude la phài ed nhùng càch
nhìn nhàn khàc di ddi velfi khài nièm vi khf hàu.
Trong niiicu nam càc nhà khf tucmg dà tàp trung sue lue vào nghién cùu càc quy
luàl hình thành \i khf hàu va dà nhàn duac càc già tri dinh luemg long hgp ve su bién ddi
vi khf hàu cua tùng yc'u td khi lUemg hay long herp càc yéu tó dd lién quan vdi càc Ioai
- mal dém va càc lenii cành quan khàc nhau. Càc nhà khf tucmg cùng dà làp càc sa do va
càc bàn dd vi khf hàu va trung khf hàu vcTfi nhùng quy md khàc nhau. Mò\ hue'tng khàc là
,\àc dinh hiéu qua tueifi liéu va cài tao vi khf hàu trong càc Ioai cành quan nhu ddi \e
- Ticn ccr sd càc niiàn lo liìiili lliành khi hàu. ngucJi la phàn bicl't dai khf hàu, trung
kii hau \à vi khi hàu. Dai khi hau hình thành do ba nhàn td dd là: 1 ) Hoàn luu chung khf
t|jvén. càc dcing klii cjuy mó leVii nhu gió mùa. ifn phong. 2) Dicu kién bue xa, chù yéu
più tliueic vào vi do. }) Dàc diém dia hìnli màt dém.
Bang 1.1. Chi tièu phàn chia trung khi hau, vi khi hàu va siéu vi khi hàu
Su' bàt dóng nhàt cùa mài irai duói Quy mó Ty le bàn dò thich hdp
Ngang Dùng
Loai Dàc trung
Trung khi hàu
Dia hinh nùi Né thóng nùi
Oi.ì hinh dói i Dién t,'ch khu vi/c > 100 km'
Song Bé róng > 1 km
-
50 ^100 km-"
dai dUOng 1/2 500 000
.òp phù thuc Dièn tich > 100 km^
vàt
Thành phó lón Càc khu vUc cùa thành phó
Vi khi hàu
Ola hinh nùi Càc khu vuc nùi riéng le
}ia hinh dói Nhùng dói riéng le hoàc càc nhóm dói
Song Bé róng < 1km
1 •
Dièn tich mai thoàng
- Trung khf hàu cdn ggi là khi hàu dia phuang. Dd là khi hàu vùng nùi. khf hàu cùa
dóng bang, cùa mién ven bién, ed thè là khi hàu cùa khu vuc hành chinh. Trung khi hàu
ed quy md khdng gian nhd han dai khf hàu va hình thành chù yéu do hoàn luu dia
phuemg nhu già dà't - bién. gid nùi - thung lùng, diéu kién bue xa lai dia phuang va dàc
diém dia hình vói quy md ngang va quy md thàng dùng nhu trén bang 1.1.
Vi khf hau là khf hàu khu vuc nhò va hình thành chù yéu do dàc diém cùa dia hình
va mal trai duói, trong dd ed mal dà't, Idp phù thuc vài, mal nude thuy vuc. Vi khi hàu ceS
quy md ngang va quy md thàng dùng nhd hem so vdi trung khi hàu (bang 1.1 ). Ty le; bàn
dd dùng cho nghian cùu va long ké't càc ké't qua quan trac ddi vdi trung khf hàu là
1/500 000^1/ 2 500 000 va vi khf hàu là 1/iO 000 ^l/iOO 000.
Su khàc biét trong dàc diém vi khf hàu, trung khf hàu va dai khf hàu dugc minh
hoa tran sa dd càc dudng bién ddi theo khdng gian cùa nhiét dd tdi cao thàng 7 trong càc
quy md mal dém khàc nhau (Hinh 1.1).
S6°N
Hìnti 1.1. Dàc (Jiem phàn hoà cùa dai khi hàu, trung khi hàu va vi khi hàu the hièn trong phàn hoà
nhièt dò cuc dai thàng 7 : 1 . Su bién dòi dai khi hau cùa nhièt dò khòng khi (phu thuòc vào vT dò, theo
so lièu quan trac ò noi bang phàng thoàng gió tai dò cao 2ni). 2. Su bién dòi dja phuong cùa nhièt dò
khòng khi, theo so liéu quan t r i c tai dò cao 2m. 3. Su biè'n dói vi khi hàu cùa nhiét dò khòng khi, theo
so lif u quan tréc tal dò cao 5cm.
Trén khoàng càch 4" vi, nhiat dd tdi cao trung bình thàng 7 trong quy md dai khi
hàu bién dói vdi mdt dai lugng khoàng 3"C (dudng lién dàm, (1)). Vài .su bien ddi theo
dudng thàng déu dàn. Su bién dói déu này chi xày ra trong trudng hgp tà't cà càc tram
khi tugng tran màt cài này déu dàt d nhùng noi bang phàng thoàng gid dai biéu cho mot
khu vuc dù Idn, il nhàt vdi bàn kinh 75km ddi vdi ddng bang va bàn kinh nhd han ddi
vdi khu vuc ddi nùi vdi lc3fp phù tu nhién. Néu la dal càc diém khào sài trong cdng vicn.
trèn ihào nguyén, trén hd, trong thành phd ihì dudng bién ddi nhiét dd se phùe tap han
nhiéu (2). Nhiét dò idi cao trong thành phd Idn hem trong rùng, trén hd va thàp hem so
vdi noi bang phàng thoàng gid. Su bién dói cùa nhiét dò ed su dao ddng phùe tap nhiéu
10
- iicu clucvng bién ddi elucvc hip ihco sd liéu nliicl'I dei do cV dd cao 5cm (ducìng mànli lién
nel. (})). Sa biéii doi nhici eh) iià\ kluing nhùng chiù anh hucVng cùa cdng vicn. thành
pilo. \uc nire'rc nià ceni chiù aiih hucVng trirc tiép cua de) gd glie trén mal thd nhudng, càc
vicn da. de) day khàc nhau cùa Ic'Kp co. De xàc làp càc quy luàt cùa hién tuc^ng này \à
dicii khicn chùng. ta càn phai ,\cni xcl iiliùng liicn luoìig quy nu) nhd trong ìeip sài dàt
duiVi anh lurcrng cua dia hinh \a mal dciii.
Can cu \ào qui ino hoat doiig. koniano\a dà dua ra chi tiéu phàn biét trung khi
hau vii vi khf hàu (Iking 1.1). Trén bang 1.2 dàn ra càc già tri gradien dai khf hàu theo
chicli ngang va theo chièu thàng dùng va càc bién ddng vi khi hàu cua càc dai luemg khi
uariig. Ti! bang 1.2, ta thày gradien vT dò cùa càc dàc trung bue xa (true xa, càn bang
bue \a. bue xa eó kha nàng c|uang lutp) nlio hem khoàng IO làn so \'di su khàc biét cùa
càc dai lue;ng này giùa sudn bàe \à sudn nam \di dò nghiéng 10 dd. Me)i quan he này
cùng tuerng tu dc"ii ve)i càc chi liéu cùa che dò nhiét dd khdng khf, nghia là nhùng khàc
bici VI khi hàu giùa càc vi tri gàn nhau cùa dia hình tuang duong \'e)i su bién ddi cùa dai
lucmg khf tugng trén khoàng càch 10 dò vi va vói dd chènh cao lOOOm. Su khàc bièt it
hon xày ra ddi \'di nhiét dò thd nhuòng. Hién nay trình dd nghién cùu vi khf hàu cho
phép chi liei hoà mot càch dàng ké nhùng thdng tin khf hàu dén mùc ed thè dành già
dugc che do khf tugng cua tùng cành ddng cu thè. Diéu dd cho phép phàn bd indi càch
hgp ly cày trdng. phàn Ioai càc bién phàp tueVi tièu va ky thuàt ndng nghièp nhàm phàt
trién ndng nghicjp theo chiéu sàu. theo md hình hoà tdi uu dal hit}u qua nàng suàt cao \à
mùa màng ben \'ùng.
Bang 1.2. Gradien dai khi hàu theo chiéu ngang va theo chiéu thàng dUng va càc bien dóng
vi khi hàu cùa càc dai ludng khi tucing
Dai lUdng khi tUOng Gradien Bién dóng vi khi hàu
Theo v7 dò Theo dò cao
8 (MJ.'m^.thàng) 8,4-12,6 - 46,1-155,0
B (MJ/m^.thàng) 4.2-8,4 - 41,1-134,1
FAR (MJ/m'.thàng) 2.1-5,0 - 29,3-75,4
T„°C 0,6-0,8 0,5-0,7 5-7
T T 0,6-0.8 0,7-0,8 9-10,5
T °P 0.7-0,9 0,6-0,9 5-9
' tbnwi " ^
^ khònq co bjwig qi^ 3-5 5-6 < 20-30
T °C 0,6-0,8 - 2-4
Trén bang 1.2 dàn ra càc gradien theo vi dd va theo chiéu cao cùa dai khf hàu va
càc bién ddng vi khf hàu cùa càc yéu td khf tugng. Gradien theo vi dd cùa càc dàc trung
bue xa (truc xa, càn bang bue xa. bue xa quang hgp) khoàng 10 làn nhd hem so vdi su
khàc bitit vi khf hàu cùa sudn bàc va sudn nam ed dò dcic 10". Quan he tuang tu cùng tdn
lai dc)i vdi càc dàc trung nhiét dd khdng khi, nghìa là càc khàc biét vi khf hau cùa nhùng
phàn dia hình ké càn nhau tuc^ng ùng \'di sir bién ddi cùa càc dai lugng khf tugng tuang
ùng vdi su bién ddi 10' \ ì \à lOOOm chiéu cao. Su khàc biét cùa nhiét dd trong dal fi
nhiéu nhd han: ngay d dò sàu 20em sir bién dòng vi khf hàu Idn hon gradien theo vi dd
lù 3 dén 5 làn.
11
- ChuongZ
CAN BANG NHIÉT VA CAN BANG BÙC XA
CÙA MÀT HOAT DÓNG
Mài hoat ddng là bé mài dà't va thuc vài cùng nhu bé mài cùa vài thè bàt ky hà'p
thu va phàt nhiét qua con dudng bue xa va bang càch dd qui dinh che dd nhiét cùa le^fp
khdng khi sàt dàt va dà't.
Nhu vày. mài hoat ddng khdng phài là màt ed y nghla toàn hoc ma nd ed chiéu
day tuy thudc vào loai mài hoat ddng. Chàng han, mal hoat ddng ed thè là mal dà't, bang,
tuyét, bé màt thàm thuc vàt. Ddi vdi thàm thuc vài mal hoat diDng là tàn cày, con ddi vdi
rùng là tàn rùng. Chinh tàn là va tàn rùng chù klidng phài mal dàt duói tàn cày nhàn bue
xa mài trdi, phàt xa hà'p thu bue xa va truyén nhiét bue xa vào càc Icjfp khdng khi phfa
trén va phia dudi tàn cày. Nhièt bue xa cung càp cho qua trình bdc thoàt lén trén bé mài
là, trao dói nhiét rdi vói Icàp khdng khi phfa trén va quy dinh bién trình cùa nhièt dd phfa
trén tàn cày.
Cac qua trình trao dói bue xa, nhiét, àm trong Idp sàt dàt là càc qua trình vàt ly ed
thè nghién cùru dinh lugng bang do dac quan trac bang càc dung eia khi lugng. Ciac qua
trình vàt ly này xày ra trong Idp sàt dà't gay ra càc dàc diém riéng cùa che dò nhièt àm ó
càc dang dia hình khàc nhau. Chinh vi vày, vi khi hàu phài dugc nghién cùu nhu mdt
chuyèn ngành vàt ly Idp khdng khi sàt dàt.
Co sd vài ly cùa nghién cùu vi khf hàu chinh là dàc trung cùa càc thành phàn càn
bang bue xa va càn bang nhiét cùa càc loai màt hoat ddng khàc nhau phu thudc vào diéu
kién mal dém va càc diéu kién dia ly. Ty le càc thành phàn trong càn bang nhiét ed thè
xàc dinh tu bàn chat vài ly cùa cành quan dia ly.
Trong chuong này ta sé xem xét càc thành phàn cùa càn bang bue xa, y nghìa vi
khf hàu cùa chùng va phuang phàp tfnh toàn càc ddng khdng bue xa cùa càn bang nhièt.
Phuang trình càn bang nhiét cùa màt hoat ddng ed dang:
R =(Isinh„-f i) (1-A)-E.= ± LE ± H ±G (2.1)
trong dd R=(Isinh|,-Hi) (l-A)-E. là càn bang bue xa cùa màt hoat ddng; I truc xa trén mài
vudng gde \'di tia bue xa mài trdi, h„ dà cao mal trdi lai dia phuang, Isinh,, truc xa trén
mal ngang cdn ggi là dd nàng; i tàn xa trén mfit ngang; E* bue xa hùu hiéu. hiéu giùa
12
- phiit xa màt dai \à bue xa iighich cùa khf ciuyen; LI: dòng nhiét cung càp cho be)c hc^i \à
nhàn due;c do ngung két heii nueVc lai màt hoat dgng. Hong dd I: hi lucmg lieti nuek be)e
hoi hoàc lu()iig iiiKic nguiig két trèn màt hoat ddng, L tiém nhiét hoà heyi ngung két
(bang 600 cal/g dòi \di nucìfc, hai mtac va 680 cal/g ddi vdi bang); H dòng nhiél cùa miit
boat dòng trao dòi \òi khi ciuyéii thòng qua ehuyéii dgng idi là chu yéu; CI ddng nhièt
trao cidi giùa mal boat dòng \c')i càc levp sàu cua dàt.
2.1. Ciin biing bue xa
Mat neri phàt xa vào khòng gian xung quaiili nò mot nàng lucmg khoàng
.V'S^.iO'W/phùt. Tuy nhién. chi 1/2 tv cùa nàng lue;iig này le'ii óuae mal dàt. nghia là
khoàng ,^3.10'KW. Cudng dd dòng bue xa theo he thcmg dcm vi qudc tédue;c tfnh bang
W/m'. IrucK- day cudng do bue xa màt trdi ducK- tuih bang cal/enr'phùt (Ical/cnrphùt =
09(S W/m"). Càch biéu dién Irueic day dòi \àì bue xa màt lidi ed màt uu diém là phan
anh mdt càch rò lét hem hiéu ùng dc)t ndng nueie. O trong dai. nuóc là phàn \àt thè ed
iihiel dung Idn nhài do dò nò ed khà nàng chuyén truc tiép bue xa thành nhièt ddt ndng
dàt.
Ddng bue xa mài trdi tdi mdt dan vi bé màt \udng gdc \di tia mal trdi dugc ggi là
cuciìig dd bue xa mài lidi. Thdng lue;ng bue xa mat lidi Irèn mdt don \i ditìn tfch bé mal
ilcni"') \udng gdc vdi tia m(il trdi trong theìi gian 1 phùl d gidi han trèn cùng cùa khi
quyén dugc ggi là hàng sd m(it trdi (s,,) \à ed già tri 1,98cal/cm"phùt hay 138,1 W/m".
O gidi han trén cùng truc xa tdi màt \'uc)ng gdc veiti tia bue xa màt trdi phàn bd
theo vi dd va thdi gian Hong nàm dugc biéu dién trèn hình 2.1. Dàc diém co bàn càn
thày là càng ve phfa vi dd cao tia bue xa tdi màt dàt \aì gdc càng nhd khi di ve phfa vi
dò cao gay nèn su khàc bièt bue xa càng Idn giùa sudn hudng ve phfa bàc va sudn hudng
\é phfa nam. Dàc diém nùa là ed su khàc biét cUc dai bue xa, thàng 7 cuc dai bue xa d
Bàc Bàn Càu, trong khi dd d Nam Bàn Càu thdi gian này ed bue xa cuc tiéu (mùa ddng).
Thàng 1 quy luàt dào ngirc;c. cuc tiéu bue xa d Bàc Bàn Càu va cuc dai bue xa d Nam
Bàn Càu.
90'S , ,
NAMBANCAU
60'S
30* S
XiCH DAO
BAC BÀN CAU
90° S 90° N
. o
•^ DÒNG CHI 22/12
THU PHAN 23/9
HA CHI 22/6
90* N XUAN PHAN 21/3
Hinli 2.1. Phàn bo k h ò n g gian trèn trai dal va theo thài gian trong nàm cùa truc xa màt tròi qua càc
fhòi diem chù yéu trén quy dao trai dà't x u n g quanh màt tròi (Xuàn phàn (21/3), Ha chi (21/6), Thu
phàn (23/9), Oòng chi (22/12)), (W.M.Davis).
13
- Khdng phài toàn bd nàng lucmg bue xa mài trdi Idi gidi han trén cùa khf quyén déu
tdi duge mat dàt. Trèn dudng tdi mal dàt bue xa mal trdi hi phàn bòi mdt phàn do mày,
mdt phàn hi hà'p thu tremg khf quyén va trong mày. mdt phàn hi phàn xa bdi eàc phàn tu
khdng khf va xol khf. Tal cà eàc qua trình dd làm suy giàm bue xa màt trdi khi tdi mal
dàt. Bue xa màt trdi teVi trai dàt trirc tiép tu elìa mal trdi dudi dang eàc tia song song dUe)c
ggi là truc xa. Phàn bue xa hi khuéeh tàn trong khf quyén va tói mài dàt tu tàt cà eàc
diém cùa bau trdi dugc ggi là tàn xa. Ddng truc xa va tàn xa tao thành tdng xa. Khemg
phài toàn bd lugng bue xa mài trdi tdi màt dàt bién thành nhiét. mdt phàn bue xa mài
trdi dugc màt dal phàn boi lai phfa trèn. ve phfa khf quyén. Khà nàng phàn hdi cùa mài
boat dóng (dugc ggi là albedo cùa mal hotii ddng) chi rd phàn bue xa hi phàn hdi so vdi
tdng xa. Phàn long xa dugc mài dàt hà'p thu va biè'n thành nhiét duge ggi là bue xa hàp thu.
Mài dàt cùng phàt xa nhu vai dugc ddt ndng bàt ky. bue xa này là bue xa sdng dai
hudng \é khf quyén va duge hàp thu hoàn toàn trong Idp khf quyén Ikm dudi cùng. Mal
dàt nhàn mot lugng nhièt dàng ké do khf quyén phàt xa cùng dudi dang bue xa sdng dai.
Phàn bue xa khf quyén tdi mal dal dugc ggi là bue xa nghich cùa khf quyén. Mot phàn
bue xa nghich cùa khf quyén mài ra ngoài khdng gian vù tru. Hiéu giùa bue xa mài dàt
va phàn hàp thu bue xa nghich cùa khf quyén dugc ggi là bue xa hùu hiéu.
Hiéu giùa bue xa mal trdi tdi mài dà't va màt di tu mal dà't dugc ggi là càn bang
bue xa (R).
Phàn thù nhàt cùa càn bang bue xa là bue xa mat trdi sdng ngàn, phàn thù hai là
bue xa phàn xa sdng dai. Tuang quan cùa nhùng phàn bue xa dd bién ddng vào càc thdi
diém trong ngày va thdi gian trong nàm ddi vdi cac dang mal boat ddng khàc nhau. Ddi
vdi mài tuyét vai trd cùa phàn xa rat Idn va phàn phàt xa IcTn rat nhiéu so vdi phàn hàp
thu. 0 sa mac so vdi càc vùng de dào hay vùng dà't den thì phàn phan xa Idn han so vài
phàn hàp thii do su tàng cùa albedo va do nhiét dd cao cùa mài hoat ddng.
Trong càc nhàn td gay ành hudng manh nhàt ddi vói che dò bue xa cùa phàn lón
càc mal hoat dòng là dd cao mài trdi. dò trong sudi cùa khf quyén, dd àm cùng nhu dàc
trung va trang thài cùa mal hoat ddng. Dòi vdi nhùng khu vuc nhd thì dàc tfnh cùa mài
trai dudi ddng vai trd quan trgng hàng dàu quy dinh càu trùc cùa càn bang bue xa.
Phàn bd bue xa mal trdi va phàt xa cùa màt dàt vào khf quyén theo bude sdng dugc
phàn chia thành bue xa sdng ngàn va bue xa sdng dai. Truc xa, tàn xa. long xa, bue xa
hàp thu va bue xa phàn xa cùa mal trdi là bue xa sdng ngàn cdn phàt xa cùa mal dàt va
phàt xa nghich cùa khf quyén thudc ve bue xa sdng dai.
Bue xa mal trdi duge phàn chia thành ba thành phàn: bue xa cuc tfm (< 0,4pm).
bue xa nhìn thày (0.4 - 0,76pm) va bue xa hdng ngoai (>0,76pm). Bue xa sdng ngàn
nàm trong khoàng 0.3 - 4pm, bue xa sdng dai > 4.0pm.
Ddi \di nhùng qua trình sinh ly thiJc vàt vai trd cùa bue xa sdng ngàn là lón nhàt.
Bue xa mài trdi dugc càc khf khdng cùa là hàp thu ed y nghia quan trgng nhàt ddi vdi
14
- d.'i song tiiuc \'àl dii'oc ggi hi bue xa sinh ly. Biic \a nay e(') hilòc song lù 0,3."^ - 0,7,'i|.im.
'long gicri han cua bue xa sinh ly nguoi ta iiluui luci Inie \d co klui nàng quang herp
(r.'\R:Pliolosyiitlieclic Active Kadiatioii) \(')i bux'yc song lù 0,38 - 0,7Ipm. Tucmg ùng
\MÌ tia bue xa ed khà nàng quang hc;p thì Inie xa mài tròi dueifc phàn chia thành bue xa
ciré tim (< 0.4 pm). bue xa xanb tini (0.4 O.^uni). bue xa vàng xanh (0..'ì - O.ópm),
b.rc xa vàng dei (0.6 0.7pm) \à bue xa lioiig ngoai gaii (0.71 4,0pm). Fk'rc xa hdng
nioai xa ce') buc'Jc sc'nig >4.0pm.
Nàng lugng nho nhàt o' phàn bue xa elle tini, tuy nhien nò ed làc ddng sinh hoc rat
1(11. Trong mot khoàng phd h(?p bue xa cuc lini co y nghla hiiy diét ddi ve'ri cày cao nhàt
cm trong phàn phd róng nd ành hudng manh niè dòi \ di su tàng trudng va phàt trién cùa
tluc vàt chàng han nhU ddi vài su km cua càc thuc \at.
Bue xa quang herp ed tàc de)ng sinh ly km nhàt. Trèn thuc té nd xàc dinh nàng suàt
snli hoc ddi \6Ì km phu thuc \àt.
2I.I. Trite xg
rhdng lucmg truc xa lai mài dàt phu lhue)c vào dd cao mài trdi, dd trong sudi cùa
kif quyén va lue;ng mày. Veti nhùng diéu kién tucmg tu ddi vdi màt nàm ngang thì trirc
XI tucmg ddi ddng nhàt ddi \di mdt khu \'Uc. Tuy nhién Hong \i khf hàu hge ed rat nhiéu
man tò ed the làm bién ddi thdng lugng cùa trUe xa, trong dd ed càc nhàn td nhu dd
Hong sudi cùa khdng khf. dàc diém chia cài cùa dia hình (dd che khuàt dudng chàn trdi,
V tri cùa sudn, su che bóng làn nhau cùa càc vài), su ed mài hay khdng ed Idp phù thuc vài.
À i h huóng cùa lugng mày vdi mùc dd lón làm giàm ành hudng cùa dd trong sudi
M quyén ddi vdi thdng lugng cùa trite xa. Lugng mày phàn hdi chùng 60% bue xa màt
lidi Idi mày va khuéeh tàn phàn bue xa mài trdi con lai.
Thuc té su giàm yéu cùa bue xa mal trdi do mày tàng lén khi di ve phfa bàe, d day
n5 chièm khoàng 20-30% bue xa mal lidi Hong diéu kién quang mày. Trong khu vuc
dSng bang, truc xa trong diéu kién thuc eó thè chièm khexing 60% - 70%' già tri cùa nd
Hong diéu kién quang mày.
Ddi vài nhùng yéu càu thuc té la càn biét su bién dói qua càc nàm cùa thdng lugng
HUc xa. Su bién dói này ed thè dal tdi 20% - 2.'5%. Cliuàn sai cùa truc xa trùng dàu vdi
ciuàn sai cùa nhièt dd vào càc thàng mùa he. Chàng han ddi \di mdt sd khu vuc chuàn
sii cùa truc xa ed thè tdi 25% tuang ùng vdi chuàn sai duang cùa nhièt dd là 5 - 6"C.
Dàu cùa chuàn sai ed thè dóng nhàt trén mot pham \ i lành tho rdng Idn.
2.1.2. Tdng xg
Ddng tdng xa phu thudc va vi dd dia ly. óù cao mat trdi, luetng mày va dàc trung
cJa mal boat ddng. Thuc té tàt cà eàc quy luàt bién ddi cùa tdng xa duge xàc dinh bdi su
ben óoì cùa cac thành phàn cùa nò - truc xa \'à lan xa.
15
- Vai trd cùa truc xa va tàn xa trong ddng tóng xa phu thudc \'ào càc diéu kién thdi
lièi va khi hàu. Thành phàn truc xa tàng tu bàc xudng nam va ed thè dat tdi 80% d phfa
nam. Tai nhùng khu vuc ed lugng mày Idn tàn xa ed thè tàng rat Idn.
2.1.3. Bue xg hàp thu
Su bién dói dàng ké trong càu trùc cùa càn bang bue xa chù yéu là do tfnh phàn
hói (albedo) cùa càc dang màt hoat ddng khàc nhau.
Albedo cùa mal hoat ddng chi phàn bue xa phan hdi so vdi tdng xa. Trèn bang 2.1
dàn ra càc già tri albedo ddi vdi càc loai mài boat ddng trong càc ddi cành quan khàc
nhau. Albedo cùa tuyét IcJn nhàt. trén 90%. Albedo cùa rùng phu thudc vào thành phàn
loài va thdi gian trong nàm. Rùng cày là kim ìhàm màu ed albedo 6 - 18%, rùng cày là
to 16 - 27%. Mùa xuàn albedo cùa rùng cày là lo tàng tdi 33 - 38%, albedo cùa dai màu
tdi dao dgng lù 5 - 15%, cdn ddi vdi thd nhudng màu sàng tu 20 - 40%>. Khi nghién cùu
albedo cùa dà't ed phù thuc vài thì tfnh phàn xa cùa nd dugc bao gdm bdi albedo cùa k'yp
phù thuc vài va cùa bàn thàn dàt dàc biét là khi mùc dd che phù cùa thuc vài nhd.
Albedo cùa màt nude rat nhd va tfnh trung bình khoàng là 5 - 7%. Tuy nhién
albedo cùa nude phu thudc rat Idn vào dd cao mài lidi. Vào nhùng gid buoi sàng va buoi
chiéu albedo cùa nude ed thè dal già tri rat cao tdi 75 - 80%. Khi trén bd sdng, bd ho va
càc vùng nude ed Idp phù, thì thuc vài trong Idp phù này nhàn dugc lugng nhièt bó sung
nhd albedo Idn cùa nude vào buoi sàng va buoi chiéu. Diéu dò tao khà nàng cho su phàt
trién manh cùa cày tróng trén bdcàc vuc nude.
Albedo cho ta hình dung ve lugng bue xa mal trdi bi phàn xa tu mot dang bé mài
hoat ddng nhàt dinh. Biél già tri tóng xa va bue xa phàn hdi ta ed thè suy ra lugng bue xa
mal trdi khdng dugc hàp thu bdi màt hoat ddng.
Tuy nhién nhùng sd liéu cùa càc tram do dac bue xa mal tròi rat khd ed thè su
diing dugc dò'i vói càc dang bé mal boat ddng khàc nhau ma chi cho ta hinh dung ve nén
cùa su bién dói cùa bue xa phàn hdi.
Trong nidi trudng hgp cu thè, khi quan trac vi khi hàu trén eàc màt boat ddng càn
chù y tdi su khàc biél ve albedo cùa bé mal noi quan trac bue xa va càc dang tu nhicn
cùa mài trai dudi. Trong vùng dai nguyén, su khàc biét albedo vào mùa xuàn ed thè tdi
20%, mùa he 5 - 10%, ddi vdi rùng là nhgn dén 10%, rùng là rdng dén 20% vào mùa
xuàn va khoàng 5% vào mùa he. Albedo cùa eàc khu vuc thào nguyén cùng ed thè ed sir
khàc biét Icjm (20%) vào mùa xuàn, vào thdi gian cdn lai trong nàm su khàc bièt dudi
3%. Dòi vdi .sa mac va bàn sa mac hàu nhu khdng ed sir khàc biét trong già tri albedo.
2.1.4. Bue xg hùu hiéu
Mai dal nhàn bue xa phàt ra lù khf quyén va mal nhiét do tu phàt xa. Hiéu giùa
phàt xa màt hoat ddng va bue xa nghich cùa khf quyén ggi là bue xa hùu hiéu.
16
- Tlico dinh luàl Stefan Boznmal cudng dd phàt xa cùa vài den tuyét ddi ty le thuan
vdi lùy Ihìra 4 cùa nhiét dd:
E, = Ó a T ' (2.2)
d day: T - Nhiét dd theo bang nhiét dd Kenvil, a- Hàng sd bang 5,67.10 ^' W/'nr.
Khà nàng phàt xa cùa mài boat ddng khàc biét Ù nhiéu so vdi già tri cùa nò ddi vdi
vai den tuyét ddi, 5 bién dói tremg khoàng rat hep (0,95 - 0,99).
Su màt nhiét cùa mal dàt giàm manh do bue xa nghich cùa khi quyén.
BÙC xa hùu hiéu chièm 1/3 - 1/4 phàt xa mal dàt vào nhùng ngày lidi quang, ce ii
vào nhùng ngày lidi niù mày, bue xa hùu hiéu tham chi ed thè bién ddi vdi dàu nguc/c
lai. Bue xa hùu hiéu dugc qui dinh bdi che dd nhiét àm. Viéc phàt hién nhùng qui luàt
phu thudc cùa bue xa hùu hiéu vào càc nhàn td này cho phép tìm ra nhùng phuang ph. p
tfnh bue xa hùu hiéu do nhùng sd liéu do dac nhiéu khi ed sai sd rat Idn. Két qua quan
tnie bue xa cho thày trong hàu hét càc khu vuc dia ly, su bién ddng cùa bue xa hùu hicHi
rat Idn. Vào mùa ddng su biè'n ddng cùa bue xa hùu hiéu dal tdi 25 - 30%. Mùa he ..u
bién ddng này nhd hon tuy vàn cdn krn: 15 - 20%. Su bien ddng rat Idn cua bue xa hiai
hiéu là do su phu thudc rat Idn cùa dai lugng này vào càc diéu kién va dàc trung cùa mal
boat de)ng.
Nhu dà trình bay d phàn dàu cùa muc này, càn bang bue xa trèn thuc té là dàc
trUng rat quan trgng vi nd qui dinh che dd nhiél cùa dà't va càc Idp khdng khi sàt nd,
eùng nhu càc qua trình bdc hai. Diéu dd ed nghia là vc7i nhùng già tri khàc nhau cùa càn
bang bue xa, sé hình thành nén nhùng dac diém dai khf bau cùng nhu vi khi hàu khàc nhau.
Bang 2.1. Albedo (%) cùa càc dang bé màt tu nhién theo càc dói cành quan
Bé màt tu nhién ili 1 IV V VI-VIII IX X XI Xll-ll TB
Dai nguyén
Bui cày, réu móc, rùng thua 80 1 85 65 i 16 16 50 1 80 80 42
Dói amg
RCmg cày là nhpn 18 13 13 13 13 20 35 35 16
RUng ram cày là nhpn 7-8
Rùng ttióng mal dò trung binh 9-14
Rìmg cày là lo toing binh 14 14 30 50 50 24
50 30 30
vùng Taiga
Rùng de Taiga phia bàc 40 40 25 15 15 25 40 40 23
Rùng de Taiga phia nam 40 25 15 15 15 25 40 40 20
Rùng cày là to 14-18 30-60 26
17 23 30 55 50 o..
Bach diiOng 50 23 15
Dàm lay bic Taiga 80 50 25 20 25 30 80 80 33
Oam lay nam Taiga 40 25 18 18 25 30 70 70 29
Thào nguyén 1
Oong co, thào nguyén 65 40 16 j 16 16 30 j 65 65 23
Dong co bài boi 70 ] %Àa^:>mc CzìT^. H ^rQ?)J 70 70 32
Tr?u^JG T.ÀfS/ THÒN s TIN nHU ViÉN
17
L ^LUiUkUi^-iM^-
- Sa mac
Sa mac dà't set 29-31
Sa mac Hoàng Thd 28-38
Sa mac cày bui 10
Cành quan nùi
Dai nguyén nùi 70 70 40 14 14 50 70 70 33
Vùng nùi Taiga rùng cày là
35 18 13 13 . 13 20 35 35 16
nhon sàm
Bang 2.2. Albedo cùa nhCing cày trong chinh va càc dang dà't
A (%) dàt Dàt cày
Cày tróng A% Loai d^t
Khó Am Khó Xm
Lùa mach 10-25 Dà't cat sàng 3S40 -
Lùa mach mùa dóng 13-21 Dàt cai xàm 25 18 20 11
Lùa my mùa dóng 18-23 Dàt set 20-35 -
Bóng 17-22 Dàt den 13 8 8 4
Dàu 23-32 Dàt nàu 25-30 10-12
Lùa nuóc 12 Dàt cày 12-20 5-7
Dà't dàm lày co va dàt boi
Xàlàch 22 12-20
vói thuc vài day
Cu cài 18 Dàt màu hat de sàng 18 10 14 6
Khoai tày 11-18 Dà't mau hai de xàm dò 20 12 15 7
Ngó 16-23
Ghi chù: Abedo trung bình cùa tuyét mói 85%, cùa lóp tuyét cu 70%, cùa lòp tuyé't dang lan 30-65%, cùa lóp
bang trén bien 30-40%.
NhiJng qui luàt ca bàn cùa càn bang bue xa dugc xàc djnh bdi nhùng nhàn tó' ành
hudng tói càc thành phàn càn bang bue xa. Chàng han vi dd dia li, dò cao màt trdi, dò
àm cùa lành thó, ành hudng dén albedo, bue xa hùu hiéu va thdng lugng bue xa màt trdi
khi di qua mày. O mién dn ddi, su bia'n ddng cùa càn bang bue xa là IcDii nhàt. Dàc biét
là khu vuc bàc 60°N, su bién ddng này co thè lén tói 50 - 100%. Càn bang bue xa ón
dinh nhàt d càc khu vuc nhièt ddi va càn nhiét dal 10 - 15%, vào mùa xuàn su bién dòng
cùa càn bang bue xa tàng lan. Khi giài quyét nhùng vàn de vi khf hàu cùa tijrng khu vuc
nhò càn phài tfnh dén su bién dói cùa albedo va bue xa hùu hiéu tran mal ngang va sU
bién dói cùa lugng bue xa màt trdi phu thèm ddi vdi khu vuc dia hình bi chia càt.
Y nghla vi khf hàu cùa càc thành phàn càn bang bue xa. Càc thành phàn cùa càn
bang bue xa ed su bién ddng do ành hiràig cùa mài dém d mùc de) rat khàc nhau. Trudc
18
- hét ta ndi ve tàn xa. Veti bàn chat là ddng bue xa lai mal dàt lù toàn thè bau lidi, he qua
qua trình khuéeh tàn bue xa mal trdi bdi càc phàn tu khf va sol khf cùa khf quyén. khi te'ri
mài dàt tàt cà càc dòng tàn xa dén déu trén tàt cà càc dang dia hình. Chùili vi vày tàn xa
fi thay ddi theo khdng gian \'à do dd gàn nhu khdng ed su khàc biilM vi khi hàu ddi vdi su
phàn bd cùa làn xa. Vi truc xa (i) \à dò nàng (isinh,,) phu thudc \ào dò cao mal trdi do
dd phu thuóc vào thdi gian trong nàm va thdi gian irong ngày. Dd nàng pini IIUICK rat IcSn
vào hudng sudn \'à dò nghiéng cua sucni. 0 mién ngoai nhiét dei^i hudng \a do nghiéng
sudn nam bao gid eùng nhàn dò nàng nhiéu han so vdi sirdn bàc. Do dia hình bi dna càt
nèn hucJiig va dò nghiéng sudn bién ddi rat Idn nèn irirc xa eùng bién ddi lan. Su bién
dòi này xày ra lan nhàt khi truc xa dal già tri circ dai. Chinh \ì \ày \ào nhùng ngày ticii
nàng. quang mày truc xa dal già tri cuc dai. Su khàc biét cua nò theo hu(':(ng \à dò
nghiéng cùa sudn dal mùc dò cuc dai va chnih vi vày su khàc biét nliiiit àm eùng dal già
tri cuc dai. Do dd thdi ky quan trac va theVi diém quan trac cùng phài tinh dén diéu kicn
truc xa. Phàn hoà trong che dd nhitit àm xày ra rò rèi nhài \ào thdi ky Hong ngày, thdi
diém buoi trua thudng là 13 gid. là thdi diém quan trac vi khf hàu tot nhàt de phàt hién
su phàn hoà cùa nhiét dd va dd àm. Dc5i vc'yi mién nhièt ddi khi dò cao m:ìl tròi Ic'vii thì su
phàn hoà giùa sudn ddng va sudn tày lai ed \'ai trò quan tigng hetn. So \('ri truc xa thì
albedo ed \'ai irò con Idn hon ddi \ai su phàn hoà cùa càn bang bue xa do ành hudng cùa
màt boat dòng. Ta biél ràng albedo là khà nàng phàn xa cùa bé mài. Su khàc biél này
phii thudc rat Idn vào bàn chat cùa bé mal. Ta dua ra mdt vf du, chàng han cùng chiéu idi
bé mal nhung nàng lugng truc xa là lcal/cm"phùi thì bé màt tiép vdi albedo là 0.9 chi
nhàn dugc O.lcal/cm'phùl, cdn bé mal dàt cày vdi albedo 0.1 nhàn dugc tdi
0.9eal/cm^phùt. Su khàc biét này ed thè xàc dinh mdt càch tuang ddi chfnh xàc ddi vdi
càc loai thàm thuc vài khàc nhau. Thành phàn cuoi cùng là bue xa hùu hiéu. Tuang tu
vdi tàn xa, phàt xa nghich tu khf quyén trong diéu kién trdi mày hay trèn quang vào ban
dém déu khdng bién dói trong diéu kién dia hình bi chia càt. Cdn phàt xa tu mal dàt tuy
phu thudc vào bàn chat bé mal nhung già tri phàt xa rat yéu chi trong khoàng 0.3-
0.4cal/cm^phùt. Han nùa E, chfnh là hiéu cùa phàt xa mal dàt va bue xa nghich cùa khf
quyén nèn già tri cùng rat nhò chi 0.1-0.2cal/cm^phùt. Vào ban ngày bue xa hùu hiéu
gàn nhu bi che làp bòi già tri Idn cùa thành phàn bue xa hàp thu.
2.2. Dòng nhiét rèi
Ddng nhiét rdi (H) dàc trung cho qua trình trao dói nhiét giùa mài boat ddng va
Idp khdng khf sài dà't cùa khf quyén.
Chuyén ddng rdi cùa khf quyén ành hudng tdi su phàn bd theo chiéu cao \à bién
trình ngày dém cùa càc dai lugng khi tugng nhu tdc dò gid, nhiét dd va de) àm khdng khi
trong lóp sàt dà't. Chuyén ddng rdi cùa khi quyén cùng ành hudng tdi màt dò cùa càc hgp
chat khàc nhau trong khòng khf, toc dò hòc hai va cudng dd trao dói nhiét giùa mal trai
dudi va Idp khdng khf sàt nd. Cudng dd trao dói rdi duetc dàc trung bdi he sd rdi K
(mVs).
19
- He sd này dudi dang don giàn nhàt biéu dién nhùng dàc tinh ddng hoc cùa ddng
ró'i. Dùng he so rdi ed thè tìm mdi lién quan giùa ddng nhiét rdi vói gradien thàng dùng
cùa càc thuc thè (nhu nhièt dd, dò àm, bui, sol khf...) dugc vàn chuyén trong dòng rdi.
Phuang trình thòng lugng nhiét ròi ed dang:
H=- p c K ^ (2.3)
di
ò day: p - Màt dd khdng khi
Cp- Nhiét dung riéng dàng àp.
T- Nhiét dò
l« 21 U
Hình 2.2, Bien trinh ngày cùa càc thành phin càn bang nhift cùa m$t hoat dpng : Càn bang bUc xa
(R); Dòng hien nhiét ròi trao doi giùa màt hoat d^ng vdi lóp khòng khi sàt dàt (H); Dòng nhift cung
càp cho boc hoi va nhàn dudc do ngung ké't hdi nude trén màt dèm (LE); Dòng nhiét trao dói vói céc
lóp sàu trong dàt (G); Biè'n trinh ngày cùa nhièt dò khòng khi (T)
Dòng rdi ddi vdi hai nuóc dugc xàc dinh bdi phuang trình:
LE = - p K ^ (2.4)
d day: q- Dd àm riéng; z- Dd cao do q.
Vdi già thiét là thuc thè bàt ky duge vàn chuyén theo dòng khi vói già tri gàn dùng
dàu tién. Cd thè ndi ràng he so rdi dóng thdi eùng là he so ddng hoc cùa lue nhót, he so
rdi cùa dà dàn nhièt va he sd rdi cùa qua trinh khuéeh tàn.
20
- Rdi ddng lue xuàt hién do nói ma sàt cùa khdng khf va ma sàt cùa khdng khf lién
mài etém. Nhàn td nhiét lue cùa rdi chinh là diéu kién tàng kéi nhiét cùa lejfp khdng khf
sàt dàt. Trong diéu kién tàng két phiém dinh. chuyén ddng rdi gay ra chi do nhùng nhàn
td ddng lue. Ve'ifi tàng két ón dinh thì càc xung theo chiéu thàng dùng hi càn trd va
chuyén ddng raì phàt trién yéu. Tàng kéi bàt dn dinh thùc day su phàt trién cùa eàc dòng
thàng dùng. Trong chuyén ddng rdi, lue gay nén su vàn chuyén rdi dóng luc;ng dòiig vai
trd chù dao. Prandll dà biéu dién lue này thdng qua già tri luy thùa bàc hai cùa gradien
thàng dùng cùa tdc dd gid vdi dai lugng / dugc ggi là quàng dudng dich chuyén
T = pr\^)^ (2.5)
az
.du.^
trong dd dai luang r(—-Y = (V )' là tdc dd ddng lue. cdn / là kfch thudc xoày hav con
dz
ggi là quàng dudng dich chuyén nhu trèn hình 2.3.
•- X
Hinh 2.3. Già thuyè't cùa Prandit ve xoày vói truc nàm ngang trong lòp khòng khi sàt dàt vói su khàc
biét toc dò gió u, va Uj, co toc dò dòng lue V* va kich thuóc xoày I (quàng duòng dich chuyén).
Prandit già thiét
l = X(z + z„) (2.6)
X là dai lugng vd thù nguyén va bang 0,38, / phii thudc dò gó ghé cùa bé mài. Rossby
va Montogomery dua ra cdng thùc ddi vdi trudng hgp khdng ed dd gó ghé z,,
1 = XZ (2.7)
Khi dd biéu thùc xàc dinh tdc dd ddng lue ed dang:
... d\ì
V =XZ— (2.8)
dz
Già thiét toc dò gid chi bién dÓi theo chiéu cao, ta ed thè viét
^ V*dz
du = (2.9)
X z
Tich phàn theo gidi han tij tdc dd gid u = 0 tdi u, va tu z,, dén z ta ed:
V- z
u. = — In — (2.10)
1 Z(l
Néu lày ty sd giùa hai tdc dò gid d hai mire Uj va u, va don giàn biéu thùc ta eó
21
nguon tai.lieu . vn
