Xem mẫu
- Chương 4
HỢP TÁC QUỐC TẾ VÀ ĐÓNG GÓP CỦA CÁC QUỐC GIA
VỀ THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ TRONG BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
4.1. Đàm phán quốc tế về biến đổi khí hậu
Đàm phán quốc tế là một khái niệm mới và được sử dụng
nhiều trong hai thập niên gần đây. Ngày nay, đối với nhiều tổ chức
và quốc gia, đàm phán quốc tế đã trở thành chuẩn mực thường
xuyên chứ không phải là một hoạt động đặc biệt và diễn ra không
thường xuyên. Trong phần này, chúng ta sẽ đưa bàn về các nội dung
liên quan đến đàm phán, nghệ thuật và khoa học đàm phán ở các
nền văn hóa khác nhau, một số những yếu tố quan trọng quyết định
trong các cuộc đàm phán, cách chuẩn bị và thực hiện đàm phán có
hiệu quả.
4.1.1. Khái niệm đàm phán quốc tế
Đàm phán là một quá trình mà các bên hoặc nhóm liên quan giải
quyết vấn đề tranh chấp thông qua quá trình thương lượng nhằm
đạt được một thỏa thuận thống nhất.
Quá trình đàm phán có thể được hiểu đơn giản hơn là hoạt
động thương lượng giữa các bên liên quan. Quá trình này bị chi
phối và ảnh hướng rất lớn bởi các nền văn hoá khác nhau ở các quốc
gia khác nhau. Ví dụ “Người Mỹ có xu hướng xem đàm phán như
một quá trình cạnh tranh chào hàng và cung cấp, Nhật Bản có xu
hướng xem việc đàm phán là cơ hội để chia sẻ thông tin”. Có thể
thấy rằng sự khác biệt về văn hóa có ảnh hưởng lớn, thậm chí có thể
định hình và định hướng các cuộc đàm phán.
Đàm phán là một quá trình hoạt động có sự kết hợp đặc biệt
giữa giá trị khoa học và nghệ thuật. Khoa học trong đàm phán
- 100 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
nghiên cứu các bằng chứng xảy trong quá trình đàm phán. Nghệ
thuật của đàm phán thể hiện thông qua kỹ năng lựa chọn chiến
lược mô hình và quan điểm thích hợp để dẫn dắt quá trình đàm
phán đến thành công. Hoạt động đàm phán, đặc biệt là đàm phán
quốc tế, thường gặp nhiều khó khăn do sự khác biệt đa văn hoá.
Thứ nhất, có rất nhiều mô hình và quan điểm khác nhau về đàm
phán quốc tế đa văn hóa và không có mô hình nào có thể áp dụng
cho mọi tình huống trong cuộc đàm phán. Thứ hai, kết quả của các
cuộc đàm phán, cả trong nước và quốc tế, phụ thuộc rất nhiều vào
các yếu tố khác nhau, đặc biệt là yếu tố văn hoá. Người tham gia
thực hiện đàm phán thường chịu áp lực chi phối bởi trách nhiệm
mà cộng đồng giao phó, những áp lực này có ảnh hưởng lớn đến
hiệu quả đàm phán.
4.1.2. Cần làm gì khi đàm phán quốc tế?
Có hai yếu tố ảnh hưởng đến đàm phán quốc tế bao gồm: Bối
cảnh môi trường và bối cảnh hiện tại (xem hình 4.1). Bối cảnh môi
trường là các tác động môi trường xung quanh cuộc đàm phán,
buộc các nhà đàm phán phải điều chỉnh để không ảnh hưởng đến
cuộc đàm phán. Bối cảnh hiện tại là các nhân tố mà các nhà đàm
phán lắng nghe để có một số điều chỉnh hợp lý.
• Bối cảnh môi trường đàm phán
Có sáu nhân tố trong bối cảnh môi trường làm cho các cuộc
đàm phán quốc tế trở nên khó khăn hơn so với các cuộc đàm phán
trong nước bao gồm: đa nguyên chính trị và luật pháp, kinh tế quốc
tế, Chính phủ và cơ quan quản lý, tính bất ổn định, tư tưởng và văn
hóa. Đây là những yếu tố tác động, nhằm hạn chế sự thành công của
các cuộc đàm phán, song điều quan trọng là các nhà đàm phán hiểu
và đánh giá được tác động của chúng.
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 101
Bối cảnh
hiện tại
Bối cảnh
môi trường
Xu thế đa nguyên
trong pháp luật
Xu thế đa nguyên Các bên liên
trong chính trị quan ngoài
phạm vi tổ chức
Sự thương thuyết
tương đối. Sức mạnh
của sự đàm phán. Bản
chất của sự phụ thuộc
Các bên liên quan
Mức độ xung đột. hiện tại
Sự thương thuyết có
Biến động tiềm năng Quá trình
tiền tệ và Sự đa dạng
thương thuyết
trao đổi và kết quả văn hóa
ngoại hối
Mối quan hệ giữa các nhà Kết quả mong đợi
đàm phán trước và sau từ cuộc đàm phán
cuộc thương thuyết
Kiểm soát của
Chính phủ nước Sự khác biệt
ngoài và sự quan liêu về tư tưởng
Sự bất ổn và
chuyển biến
(Nguồn: A.V.Phatak and M.H. Habbi, “The dynamics of international bussiness
negotiations”, pp.30-38)
Hình 4.1. Bối cảnh các cuộc đàm phán quốc tế
Đa nguyên chính trị và pháp luật: Các công ty kinh doanh đa
quốc gia đang làm việc với các hệ thống pháp lý và chính trị khác
nhau. Đồng nghĩa là các loại thuế mà công ty phải trả, luật lao động
hoặc các tiêu chuẩn làm việc phải được đáp ứng hệ thống chính trị
và pháp luật của nước sở tại. Ngoài ra, những thay đổi về chính trị
có thể tăng cường hoặc giảm đi các cuộc đàm phán kinh doanh tại
các nước và các thời điểm khác nhau. Ví dụ, môi trường kinh doanh
mở tại các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ trước đây vào những
năm 1990 là hoàn toàn khác so với môi trường khép kín của những
năm 1960 và kinh doanh tại Trung Quốc hiện nay là hoàn toàn khác
so với 10 năm trước đây.
Kinh tế quốc tế: là giá trị trao đổi của đồng tiền quốc tế. Thông
thường nguy cơ rủi ro sẽ cao hơn đối với bên phải thanh toán bằng
tiền của nước khác. Với các loại tiền tệ không ổn định, mức độ rủi
- 102 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
ro chia đều cho hai bên. Thêm vào đó, bất kỳ sự thay đổi giá trị của
đồng tiền (lên hoặc xuống) có thể ảnh hưởng đáng kể đến giá trị
thỏa thuận của hai bên. Nhiều quốc gia đang kiểm soát dòng tiền
“chảy”qua biên giới. Bởi lẽ, để mua được các sản phẩm từ nước
ngoài, các doanh nghiệp trong nước phải thanh toán bằng ngoại tệ.
Chính phủ và cơ quan quản lý: Ở các quốc gia, mức độ tham gia
của Chính phủ vào các ngành và tổ chức là khác nhau. Các công ty
ở Mỹ hoạt động tương đối tự do, không có sự can thiệp của Chính
phủ, mặc dầu một số ngành công nghiệp có quy định chặt chẽ hơn
các ngành khác (ví dụ như sản xuất điện, quốc phòng) và một số
tiểu ban có quy định nghiêm ngặt về môi trường hơn các nước khác.
Nói chung, đàm phán kinh doanh ở Mỹ không cần sự chấp thuận
của Chính phủ và các bên tham gia đàm phán quyết định có hay
không tham gia vào một thỏa thuận dựa trên một mình lý do kinh
doanh. Ngược lại, Chính phủ của nhiều nước đang phát triển giám
sát chặt chẽ việc nhập khẩu và liên doanh, thông thường có một cơ
quan của Chính phủ đứng ra làm việc với các tổ chức nước ngoài.
Tính bất ổn định: Đàm phán kinh doanh ở Bắc Mỹ đã gần đi
vào mức độ ổn định. Sự bất ổn có nhiều hình thức, trong đó có thể
thiếu nguồn lực (giấy, điện, máy tính), sự thiếu hụt về hàng hóa
và dịch vụ (thực phẩm, vận tải đáng tin cậy, nước uống) và bất ổn
chính trị (các cuộc đảo chính, sự thay đổi đột ngột trong chính sách
của Chính phủ). Do đó, thách thức của các nhà đàm phán quốc tế là
dự đoán sự thay đổi một cách chính xác và có đủ thời gian để điều
chỉnh hậu quả của chúng.
Tư tưởng: Các cuộc đàm phán ở Mỹ thường có một quan niệm
chung về lợi tích của chủ nghĩa cá nhân và chủ nghĩa tư bản. Người
Mỹ tin tưởng mạnh mẽ vào quyền cá nhân, tính ưu việt của đầu
tư tư nhân và tầm quan trọng của việc tạo ra lợi nhuận trong kinh
doanh. Một số nhà đàm phán nước khác (Trung Quốc, Pháp) cho
rằng quyền cá nhân và đầu tư công là phân bổ tốt nguồn tài nguyên
hơn so với đầu tư tư nhân; đồng thời họ cũng đưa ra những quy
định khác để thực hiện và chia sẻ lợi nhuận.
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 103
Văn hóa: Những người đàm phán từ các nền văn hóa khác nhau
sẽ có những ý kiến và quan điểm khác nhau. Theo Salacuse, người
dân ở một số nền văn hóa tiếp cận các cuộc đàm phán theo cách suy
luận (nghĩa là chuyển từ tổng thể sang cụ thể), song người dân ở các
nền văn hóa khác lại tiếp cận đàm phán theo cách quy nạp (từ các
cụ thể chuyển thành tổng thể).
• Bối cảnh hiện tại
Các bên liên quan bên ngoài: Các bên liên quan bao gồm các
hiệp hội doanh nghiệp, các công đoàn lao động, các đại sứ quán
và các hiệp hội ngành công nghiệp, v.v. Ví dụ, một công đoàn lao
động có thể phản đối đàm phán với các công ty nước ngoài vì lo
ngại rằng việc làm trong nước sẽ bị mất. Vì vậy, trong các cuộc đàm
phán quốc tế, họ có thể nhận được rất nhiều ưu tiên và hướng dẫn
từ Chính phủ.
Quyền thương lượng: Một khía cạnh khác của các cuộc đàm
phán quốc tế là khả năng thương lượng của các bên liên quan. Trong
một cuộc đàm phán, bên có nhiều vốn đầu tư sẽ có quyền nhiều hơn
trong đàm phán, do đó sẽ có nhiều ảnh hưởng đến quá trình và kết
quả đàm phán. Ngoài ra, một số yếu tố khác ảnh hưởng đến quyền
thương lượng là việc tiếp cận thị trường, hệ thống phân phối và mối
quan hệ với cơ quan quản lý của Chính phủ.
Mức độ xung đột: Mức độ xung đột và sự phụ thuộc lẫn nhau
giữa các bên tham gia ảnh hưởng đến quá trình và kết quả đàm
phán. Các tình huống xung đột cao bao gồm những vấn đề như sắc
tộc, bản sắc hay vị trí địa lý thường rất khó giải quyết.
Mối quan hệ giữa các nhà đàm phán: Các mối quan hệ được
phát triển thông qua quá trình và kết quả đàm phán. Lịch sử của
mối quan hệ giữa hai bên sẽ ảnh hưởng đến việc đàm phán hiện tại,
và các cuộc đàm phán hiện tại là một phần của các cuộc đàm phán
trong tương lai.
Kết quả mong muốn: Các yếu tố hữu hình và vô hình đóng vai
trò lớn trong việc xác định kết quả của các cuộc đàm phán quốc tế.
Các quốc gia thường sử dụng các cuộc đàm phán quốc tế để đạt
- 104 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
mục tiêu chính trị trong và ngoài nước. Ví dụ, một trong những
mục tiêu chính của miền Bắc Việt Nam trong Hiệp định Paris là
chấm dứt chiến tranh ở Việt Nam.
Các bên liên quan trực tiếp: Các bên liên quan trực tiếp trong
đàm phán bao gồm như người quản lý, người sử dụng lao động và
ban giám đốc. Các kỹ năng, khả năng và kinh nghiệm quốc tế của
các nhà đàm phán tác động rất lớn đến quá trình và kết quả của các
cuộc đàm phán quốc tế. Ngoài ra, động cơ cá nhân của các nhà đàm
phán chính và các bên liên quan trực tiếp khác có thể có ảnh hưởng
đến quá trình và kết quả của cuộc đàm phán.
4.1.3. Chuẩn bị cho đàm phán
Cách tiếp cận các bước để phân tích và lập kế hoạch bao gồm
7 bước [4.13]:
Bước 1: Xác định và phân tích các bên:
+ Cấu trúc vấn đề
+ Nghề nghiệp và trình độ chuyên môn
+ Xu hướng chính
+ Nội bộ của các bên
+ Thẩm quyền đàm phán.
Bước 2: Danh sách các vấn đề, lợi ích và vị trí - cho mỗi bên
3 loại vấn đề:
+ Nội dung - kinh doanh và pháp luật
+ Quy trình - đàm phán và nguyên tắc ra quyết định
+ Mối quan hệ - dài hạn hoặc ngắn hạn
Khung hình - một vấn đề hoặc một cơ hội?
+ Làm gì để biến vấn đề này thành một cơ hội?
+ Làm thế nào chúng ta đóng khung các vấn đề?
+ Làm thế nào để họ đóng khung các vấn đề?
Vị trí:
+ Các vị trí nào sử dụng cho đến nay?
Họ?
Chúng ta?
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 105
Bước 3: Đánh giá các ưu tiên và mục tiêu của khách hàng và
các bên khác:
Vấn đề thứ hạng/ lợi ích ưu tiên:
+ Giá trị của bạn = ưu tiên và mục tiêu có thể
+ Giá trị của họ = ưu tiên và mục tiêu có thể
+ Bạn không thể cho rằng họ chia sẻ các giá trị của bạn.
Bước 4: Làm thế nào chúng ta có thể tìm hiểu thêm về đối tác?
Ưu tiên/ mục tiêu, mục đích và động cơ
Những hành động có thể là tượng trưng cho ý định của bạn?
+ Khi có vấn đề thì liên lạc với ai?
+ Người có quyền lực đứng sau là ai?
+ Hoàn cảnh nào tạo ra cơ hội hay khó khăn cho việc
đàm phán này?
Bước 5: Đánh giá các kết quả của mỗi bên nếu không thoả
thuận được?
BATNA (thay thế tốt nhất cho một hiệp định đàm phán) của
khách hàng của bạn là gì?
BATNA của bên kia là gì?
Có thể khó để ước tính giá trị BATNA
Các mặt có liên quan trong quá trình đàm phán, mặt phức tạp
hơn và không chắc chắn là quá trình thiết lập các BATNA.
Một BATNA yếu = vị thế yếu
Tuy nhiên, bạn có thể cải thiện vị trí của bạn
Cải thiện BATNA của bạn:
+ Đẩy mạnh lựa chọn thay thế hiện tại của bạn
+ Xác định các lựa chọn khác
Cải thiện vị trí của bạn bằng cách xác định BATNA của bên kia:s
+ Nguồn công việc và những người có thể biết
+ Kiểm tra các ấn phẩm liên quan
+ Hãy hỏi các câu hỏi chính thức
- 106 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
Một phần quan trọng của kế hoạch đàm phán là phải rõ ràng về
những gì có thể bị đe dọa nếu một thỏa thuận không thể đạt được.
Đối với khách hàng của bạn và cho mỗi bên kia.
Họ sẽ làm gì nếu đàm phán không thành công?
Phạm vi trong đó một thỏa thuận có thể chấp nhận cho cả hai
bên có thể được thực hiện.
Về cơ bản, phạm vi giữa các điểm tương ứng.
Bước 6: Xác định điểm mạnh mỗi bên đều có và mục tiêu của họ:
+ Nguồn lực cá nhân
+ Năng lượng, tập trung, trí thông minh
+ Kỹ năng quản lý
+ Nguồn ngoại lực
+ Quyền lực (tiền, thông tin, chuyên môn)
+ Liên minh - người nào khác có thể tham gia?
Bước 7: Xây dựng kế hoạch của bạn:
Danh sách dự kiến mục tiêu và giới hạn
Sử dụng lợi ích thiết yếu của khách hàng của bạn như hướng
dẫn của bạn
Xác định từ khóa - làm thế nào bạn sẽ tổng kết những gì khách
hàng của bạn đang tìm kiếm?
Ngoài ra, cần chuẩn bị để có thể linh hoạt hơn
Chuẩn bị chương trình nghị sự
Sử dụng cả hai vấn đề tương ứng & tác động lẫn nhau
Những vấn đề đầu tiên? Tạo đà là rất quan trọng
Làm thế nào bạn muốn cuộc đàm phán được bắt đầu?
Hỗ trợ tài liệu
Sự kiện quan trọng là gì?
Những sự kiện này có được chấp nhận bởi người khác không?
Lập luận để hỗ trợ giải thích những sự kiện
Các câu hỏi chính
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 107
Sự kiện gì và nhận thức gì mà bạn cần phải xác nhận?
Các chi tiết nào khác nào bạn cần?
Cần giữ lại điều gì? Chia sẻ điều gì?
Danh sách thông tin mà bạn cần chia sẻ
Bạn sẽ xử lý câu hỏi trực tiếp hoặc tìm kiếm thông tin như thế nào?
Trong trường hợp nào bạn có thể chia sẻ thông tin cho bên kia?
4.2. Hợp tác về biến đổi khí hậu trong việc thích ứng và giảm nhẹ
4.2.1. Kết nối với các chương trình thương mại khí thải liên minh châu Âu
• Bối cảnh
Khi thảo luận sự kết nối của hệ thống kinh doanh khí thải là
phải làm rõ các giả định về các kịch bản chính sách có thể xảy ra
trong tương lai. Bên cạnh đó, một số rào cản tiềm ẩn trong việc liên
kết các chương trình thương mại khí thải là các sự khác nhau đáng
kể về quy định đo đạc, đánh giá và kiểm tra. Song vấn đề quan
trọng hơn cả là các mục tiêu sẽ được giải quyết thông qua quyết
định chia sẻ gánh nặng dựa trên sự đồng thuận quốc tế. Mặc dù
vậy, thị trường các-bon trong khu vực có thể được kết nối ngay cả
khi không đạt sự thỏa thuận giai đoạn 2 của Nghị định thư Kyoto,
cho phép những người tiên phong hợp tác thông qua chính sách khí
hậu và giữ vững quan điểm chính trị.
Điều quan trọng hiện nay là kết nối mục tiêu quốc gia và toàn
cầu. Bởi vì, các nước nhằm giảm thiểu chi phí xử lý nhưng vẫn đáp
ứng được chỉ tiêu phát thải, đồng thời giảm tính không minh bạch
trong cạnh tranh và các mối đe dọa phát sinh từ các mức giá các-bon
khác nhau. Hiện nay, các cuộc đàm phán khí hậu quốc tế mang tính
phổ quát hơn và quyết định được đưa ra dựa trên sự đồng thuận; Các
bên đưa ra các hoàn cảnh quốc gia rất khác nhau và thông thường
được ưu tiên trong bàn đàm phán. Tuy nhiên, các cuộc đàm phán
song phương giữa EU, Mỹ và Nhật Bản tập trung lồng ghép các
chương trình thương mại quốc gia và tăng khả năng thương lượng
trong các cuộc đàm phán (Tuerk., A. và các cộng sự, 2009).
- 108 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
Tính đến ngày 31/8/2015, 39 quốc gia và địa phương đã đưa ra
mức giá các-bon thông qua ETSS và thuế. Trong đó, Trung Quốc và
Mỹ là hai quốc gia có lượng khí thải lớn nhất (World Bank, 2015) [4.19].
• Triển vọng kết nối tại Việt Nam
Các nước đang phát triển như Việt Nam đang được khuyến
khích để “xây dựng chiến lược hoặc kế hoạch để phát triển nền kinh
tế các-bon thấp trong bối cảnh phát triển bền vững” (Thỏa thuận
Cancun, 2010) [4.8].
Trong khi các cuộc đàm phán trong khuôn khổ của Liên hợp
quốc hướng tới hình thành các chương trình phát thải toàn cầu, ở cấp
quốc gia tùy thuộc vào nhu cầu và mục đích, sẽ có sự hỗ trợ quốc tế.
Điều này thực sự cần thiết để xây dựng và triển khai thực hiện các
nội dung cơ bản của chương trình giảm khí thải toàn cầu. Tuy nhiên,
thách thức của các nước là làm thế nào để đáp ứng các mục tiêu giảm
phát thải KNK trên toàn cầu và tiếp tục thực hiện các ưu tiên phát
triển đất nước. Để làm được điều này cần phải thực hiện đồng thời
các chính sách, chiến lược quốc gia về phát triển bền vững, giảm phát
thải các KNK và tận dụng cơ hội do nó mang lại. Đó chính là mô hình
phát triển bền vững toàn diện dựa trên tăng trưởng các-bon thấp
đang được xây dựng và phát triển ở cấp quốc gia và khu vực.
Nghị định thư Kyoto (1997) đã tạo điều kiện cho sự hình thành
và phát triển một thị trường kinh doanh khí thải. Thị trường các-bon
hiện nay được xem là công cụ chính để giảm phát thải KNK. Đối
với các nước đang phát triển như Việt Nam, việc tham gia vào thị
trường các-bon thế giới, không chỉ đạt mục tiêu giảm phát thải KNK
mà còn là cơ hội để tạo ra thu thập, tiếp cận công nghệ hiện đại và
hướng tới phát triển bền vững.
Hiện nay, ở nước ta, các nguồn tài chính thu từ “kinh doanh
khí thải” không nhiều. Thương mại các-bon theo Nghị định thư
Kyoto tại Việt Nam gặp một số hạn chế mà các nhà đầu tư vẫn do
dự như: Những bất cập trong quá trình phê duyệt, các phân bổ tài
chính không minh bạch .v.v. (Linh và cộng sự, 2013) [4.6]. Vì vậy,
Việt Nam cần tạo ra một cơ sở pháp lý thuận lợi và minh bạch cho
thị trường các-bon quốc gia.
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 109
4.2.2. Mối liên hệ giữa Nghị định thư Kyoto và chính sách quốc gia
• Bối cảnh
Trong UNFCCC (1992) đã quyết định rằng mỗi bên tham gia
Công ước khung của Liên hiệp quốc sẽ cung cấp thông tin lượng
khí thải từ các các hoạt động của con người, các bước thực hiện mục
tiêu của Công ước và xu hướng phát thải toàn cầu. Thông tin này sẽ
là cơ sở cho việc lập kế hoạch và hành động ở cấp quốc gia và giám
sát tác động của biến đổi khí hậu ở cấp độ toàn cầu.
Các nước cam kết theo Nghị định thư Kyoto để hạn chế hoặc
giảm phát thải KNK phải đáp ứng mục tiêu giảm phát thải tại quốc
gia. Để đạt được điều này, Nghị định thư Kyoto đã đưa ra ba cơ chế
thị trường các-bon bao gồm:
- Cơ chế thương mại quyền phát thải (ET)
- Cơ chế phát triển sạch (CDM)
- Cơ chế đồng thực hiện (JI)
Để tham gia vào các cơ chế, các nước thuộc Phụ lục I phải đáp
ứng trong số các yêu cầu và đủ điều kiện sau đây:
- Họ phải phê chuẩn Nghị định thư Kyoto.
- Họ phải ước tính số tiền phát thải KNK theo một tấn khí CO2
tương đương.
- Họ phải có sẵn một hệ thống quốc gia ước tính lượng khí thải
và xử lý các KNK trong lãnh thổ của họ.
- Họ phải là một cơ quan cấp quốc gia để ghi lại và theo dõi
sự thay đổi của giá ERUs, CERs, AAUs, và Remus và phải báo cáo
thường niên thông tin đó cho Ban thư ký.
- Hàng năm phải báo cáo thông tin về khí thải và chuyển đến
Ban thư ký (KP, 1997).
• Triển vọng kết nối tại Việt Nam
JI và CDM là hai cơ chế mềm dẻo đối với thị trường các-bon.
JI cho phép các nước đáng phát triển thực hiện các dự án chung với
các nước phát triển khác, trong khi CDM (quy định tại Điều 12 của
- 110 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
KP) liên quan đến việc đầu tư vào các dự án phát triển bền vững
nhằm giảm lượng khí thải ở các nước đang phát triển.
Ba cơ chế của Nghị định thư Kyoto, JI và ET cơ chế liên quan
chủ yếu giữa các Bên trong Phụ lục I. CDM liên quan đến cả các bên
ở Phụ lục I và không thuộc Phụ lục I. Vì vậy, CDM là quan trọng
nhất và thiết thực cho các nước đang phát triển, nên Việt Nam cần
tận dụng cơ hội để phát triển và thực hiện hiệu quả các dự án CDM.
4.2.3. Mối tương tác giữa chính sách giảm nhẹ biến đổi khí hậu và
thương mại
• Những tác động có thể có của biến đổi khí hậu đối với thương mại
Mối liên hệ giữa thương mại và biến đổi khí hậu không chỉ
theo một hướng, bởi lẽ các quá trình vật lý liên quan đến biến đổi
khí hậu ảnh hưởng tới khối lượng giao dịch quốc tế với những lý
do sau:
Thứ nhất, biến đổi khí hậu có thể làm thay đổi lợi thế giữa các
nước và dẫn đến những thay đổi trong thương mại quốc tế. Ảnh
hưởng này sẽ mạnh hơn khi so sánh giữa các quốc gia về khí hậu
và địa lý. Đối với quốc gia hoặc khu vực phụ thuộc nhiều vào nông
nghiệp có thể giảm xuất khẩu sản phẩm nông nghiệp, nếu khí hậu
toàn cầu ấm lên trong tương lai và giảm năng suất cây trồng do các
hiện tượng thời tiết cực đoan thường xuyên xảy ra.
Thứ hai, biến đổi khí hậu có thể làm tăng TDBTT của các chuỗi
cung ứng, vận chuyển và phân phối. Vấn đề này đã được đề cập
trong Báo cáo lần thứ 4 của IPCC, là các hiện tượng thời tiết cực
đoan (như bão) có thể làm đóng cửa các cảng, tuyến đường giao
thông và làm hư hỏng cơ sở hạ tầng phục vụ cho thương mại, làm
gián đoạn chuỗi cung ứng, vận chuyển và phân phối, đồng thời làm
tăng chi phí thực hiện thương mại quốc tế (WTO, 2009) [4.16].
• Đóng góp của thương mại đối với nỗ lực giảm nhẹ
Theo Chương trình Môi trường Liên hợp quốc và Báo cáo của
Tổ chức Thương mại Thế giới về thương mại và biến đổi khí hậu
trong năm 2009 [4.15] chỉ ra rằng tác động kỹ thuật là cơ chế chính,
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 111
qua đó giao dịch mở cửa để dẫn đến giảm nhẹ BĐKH. Thương mại
mở cửa làm gia tăng hàng hóa và dịch vụ tiêu tốn nhiều năng lượng.
Thông qua thương mại mở cửa có thể giúp tăng thu nhập, nâng
cao chất lượng môi trường và giảm lượng KNK, đồng thời khuyến
khích sự phát triển và mở rộng giữa các nước do đổi mới công nghệ
và có lợi trong giảm nhẹ BĐKH. Hơn nữa, thương mại mở cửa giúp
các quốc gia thích nghi với những gián đoạn do biến đổi khí hậu
gây ra như thiếu nguồn cung ứng lương thực.
Thứ nhất, thay đổi công nghệ từ thương mại quốc tế là một
cách để sử dụng công nghệ mới (Grossman và Helpman, 1991)
[4.21]. Sự đa dạng của công nghệ quốc tế là rất quan trọng, vì nó chỉ
ra sự phân bố sai lệch giữa nghiên cứu và phát triển (R&D). Keller
(2004) chỉ ra rằng các nước G7 (các nước công nghiệp phát triển
hàng đầu thế giới) đã chi 84% cho R&D toàn cầu trong năm 1995,
song Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) toàn cầu chỉ chiếm 64%. Sau
Solow (1956), các nhà kinh tế học đã hiểu được tầm quan trọng của
sự thay đổi công nghệ trong việc nâng cao hiệu suất và thúc đẩy sự
tăng trưởng kinh tế (Helpman, 1997).
Thứ hai, thương mại như một phương tiện thích ứng BĐKH:
BĐKH đe dọa phá vỡ hàng loạt các hàng hóa và dịch vụ quan trọng
đối với nền kinh tế. Thương mại làm tăng TDBTT do BĐKH ở một
số nước, cụ thể có sự so sánh giữa hàng hóa sản xuất trong nước
với hàng hóa nhập khẩu. Song thương mại cũng là phương tiện để
khắc phục những khác biệt trong cung và cầu, do BĐKH dẫn đến
tình trạng khan hiếm hàng hóa và dịch vụ tại một số quốc gia. Như
vậy, ngoài việc giảm nhẹ phát thải KNK, thương mại đóng một vai
trò quan trọng trong việc giúp con người thích ứng với BĐKH.
4.2.4. Đóng góp dự kiến do quốc gia tự quyết định của Việt Nam
Ý tưởng về INDC được hình thành từ COP 15 ở Copenhagen
để chuẩn bị cho một quá trình đàm phán cho một Thỏa thuận khí
hậu toàn cầu mới sau 2020. INDC là “đóng góp” của các Bên nhằm
đạt được mục tiêu cuối cùng của Công ước Khí hậu.
- 112 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
Hiện nay, chưa có hướng dẫn rõ ràng về phạm vi INDC, tuy
nhiên, các quốc gia đều hiểu rằng INDC sẽ bao gồm mục tiêu giảm
nhẹ phát thải KNK của quốc gia để góp phần vào sự “ổn định nồng
độ KNK trong khí quyển ở mức có thể ngăn ngừa được sự can thiệp
nguy hiểm đến hệ thống khí hậu” (Điều 2, mục tiêu của Công ước
Khí hậu). Nhiều nước đang phát triển muốn bao gồm cả các thông
tin về thích ứng, tài chính và các vấn đề khác trong INDC.
NAMA:
Hành động
NAMA được
giảm nhẹ phát thải
thực hiện
KNK trong bối cảnh NAMA sử dụng
theo cách có thể
PTBV và được hỗ trợ nguồn trong nước
MRV. Ý tưởng Sự kiến xây dựng
tài chính, công nghệ (NAMA quốc gia tự
về INDC dự thảo văn bản
và tăng cường thực hiện) INDC được áp
đàm phán để có
năng lực dụng cho tất cả
trước tháng 6/2015
các bên
Hình 4.2. Lộ trình hình thành INDC [4.9]
Như vậy, INDC sẽ là một đầu vào quan trọng cho quá trình
chuẩn bị đàm phán về Thỏa thuận khí hậu toàn cầu mới sau 2020
tại Pháp. Thuật ngữ “đóng góp” có thể được hiểu như một sự thỏa
hiệp cho “cam kết”, được sử dụng cho các nước phát triển và “hành
động giảm nhẹ phát thải KNK phù hợp điều kiện quốc gia” vẫn
đang được sử dụng cho các nước đang phát triển. COP 20 (2014) đã
xác định đây là nghĩa vụ của các Bên, theo nguyên tắc trách nhiệm
chung nhưng có phân biệt và tuỳ thuộc vào năng lực và hoàn cảnh
quốc gia. Về tổng thể, INDC sẽ là các nỗ lực của cộng đồng quốc tế
nhằm giải quyết vấn đề BĐKH, đảm bảo mục tiêu 2oC.
• INDC trong Thỏa thuận khí hậu toàn cầu mới sau năm 2020
Thỏa thuận mới về BĐKH sẽ “áp dụng cho tất cả các Bên”.
Điều này có nghĩa là, không giống như Nghị định thư Kyoto với
các cam kết giảm nhẹ phát thải KNK cho các Bên thuộc Phụ lục I,
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 113
các quy định của Thoả thuận khí hậu toàn cầu mới sau 2020 sẽ áp
dụng cho tất cả các Bên tham gia Công ước Khí hậu.
Các yếu tố giảm nhẹ phát thải KNK trong INDC sẽ được xem là
các cam kết quốc gia nhằm giảm nhẹ phát thải KNK trong khoảng
thời gian xác định. Mặc dù thỏa thuận mới được áp dụng cho tất cả
các Bên, tuy nhiên, các Bên sẽ có những hành động giảm nhẹ phát
thải KNK phù hợp với nguyên tắc “Trách nhiệm chung nhưng có
phân biệt và tuỳ thuộc vào năng lực và hoàn cảnh quốc gia”.
Tại COP 20, các quốc gia đã thống nhất về nội dung cơ bản
của INDC và thời hạn đệ trình INDC trong quý I năm 2015 đối với
các quốc gia “sẵn sàng làm việc này”; các quốc gia khác sẽ đệ trình
INDC “sớm nhất có thể” trước khi COP 21 diễn ra (tại Paris, năm
2015). Tuy nhiên, việc triển khai xây dựng INDC của nhiều nước
đang phát triển phụ thuộc vào hỗ trợ quốc tế.
Có thể thấy, INDC đã tạo được bước đột phá trong đàm phán
về BĐKH. Đây là lần đầu tiên trong quá trình đàm phán toàn cầu về
BĐKH, hầu như tất cả các Bên đã dự kiến đóng góp giảm nhẹ phát
thải KNK. Mức đóng góp là tích cực hơn so với các cam kết cũng
như thông báo trước đây của các Bên.
• INDC ở Việt Nam
Ngày 22 tháng 01 năm 2015, Bộ TNMT đã ban hành Quyết định
số 119/QĐ-BTNMT về việc thành lập Tổ công tác xây dựng INDC
của Việt Nam, bao gồm 16 thành viên, đại diện từ các Bộ TNMT,
NNPTNT, KHĐT, Tài chính, Ngoại giao và Công thương. Hoạt động
xây dựng INDC của Việt Nam đã nhận được hỗ trợ tài chính và kỹ
thuật từ dự án CBICS cho việc xây dựng hợp phần thích ứng và từ
dự án NAMA cho việc xây dựng hợp phần giảm nhẹ phát thải KNK.
Việc hoàn thành xây dựng INDC thể hiện các cam kết của Việt
Nam, một Bên không thuộc Phụ lục 1 của Công ước Khí hậu trong
việc triển khai các hoạt động ứng phó với BĐKH. INDC của Việt
Nam trình bày mục tiêu, phạm vi và các thành phần của INDC; các
mục tiêu giảm nhẹ phát thải KNK và thích ứng với BĐKH giai đoạn
2021 - 2030 và một số thông tin liên quan khác.
- 114 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
INDC của Việt Nam gồm hợp phần giảm nhẹ phát thải KNK và
hợp phần thích ứng với BĐKH. Hợp phần giảm nhẹ phát thải KNK
bao gồm các đóng góp vô điều kiện và đóng góp có điều kiện. Các
đóng góp vô điều kiện là các hoạt động sẽ được thực hiện bằng nguồn
lực trong nước, trong khi đó các đóng góp có điều kiện là những hoạt
động có thể được thực hiện nếu nhận được nguồn hỗ trợ tài chính mới
và bổ sung, chuyển giao công nghệ và tăng cường năng lực từ quốc tế.
INDC của Việt Nam xác định lộ trình giảm nhẹ phát thải KNK
trong giai đoạn 2021 - 2030. Bằng nguồn lực trong nước, đến năm
2030 sẽ giảm 8% lượng phát thải KNK so với kịch bản phát triển
thông thường. Đóng góp nêu trên có thể tăng lên thành 25% nếu
nhận được hỗ trợ quốc tế.
Hợp phần thích ứng với BĐKH trình bày các hoạt động thích
ứng với BĐKH hiện tại đang được thực hiện; những thiếu hụt so với
nhu cầu thích ứng về thể chế, chính sách, tài chính, nguồn nhân lực
và công nghệ và các biện pháp thích ứng ưu tiên cho giai đoạn 2021
- 2030. Ước tính rằng ngân sách quốc gia có thể đóng góp khoảng
một phần ba nhu cầu tài chính để thực hiện các giải pháp thích ứng
với BĐKH giai đoạn này và sẽ tìm kiếm sự hỗ trợ từ cộng đồng quốc
tế và đầu tư tư nhân đối với phần còn lại.
Các Bộ, các tổ chức phi Chính phủ, các cơ quan nghiên cứu, đại
diện các doanh nghiệp cũng như các đối tác phát triển quốc tế đã
tham gia và có những đóng góp chi tiết trong quá trình xây dựng
và hoàn thiện INDC.
Thông qua INDC, Việt Nam tái khẳng định đóng góp của quốc
gia nhằm ứng phó với BĐKH, góp phần thực hiện mục tiêu của
Công ước Khí hậu. Việt Nam tin rằng đóng góp này là công bằng,
thể hiện nỗ lực cao nhất, khả thi, có thể đạt được và cam kết tiếp tục
giải quyết vấn đề BĐKH dựa trên các nguồn lực trong nước và với
sự hỗ trợ của cộng đồng quốc tế.
4.2.5. Hành động giảm nhẹ KNK phù hợp với điều kiện quốc gia
• Tổng quan về NAMA
Các hành động giảm nhẹ phát thải KNK phù hợp với điều kiện
quốc gia là cơ chế giảm phát thải KNK mới đối với các nước đang
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 115
phát triển được hình thành tại Hội nghị lần thứ 13 các Bên tham
gia UNFCCC (COP 13) tại Bali, Indonesia và được nêu trong Kế
hoạch hành động Bali. Đến COP 17 tại Durban, Nam Phi, quy chế
đăng ký NAMA được thiết lập. COP 17 cũng yêu cầu các nước đang
phát triển gửi các BUR với các thông tin về NAMA cho Ban Thư ký
UNFCCC.
Một số nước đang phát triển đã đệ trình kế hoạch giảm phát
thải KNK, với sự hỗ trợ từ các nước phát triển theo các hình thức
hợp tác công nghệ, cung cấp tài chính và tăng cường năng lực. Các
kế hoạch giảm nhẹ phát thải KNK này cũng có thể coi là NAMA.
Hiện nay, một số đề xuất NAMA đã được công bố.
Thỏa thuận Cancun đề xuất thiết lập một hệ thống đăng ký
quốc tế chính thức cho NAMA và các giải pháp để thực hiện thành
công NAMA. Các NAMA yêu cầu hỗ trợ quốc tế được đưa vào hệ
thống đăng ký để tìm kiếm hỗ trợ từ các nước phát triển. Những
NAMA không yêu cầu hỗ trợ quốc tế được đăng ký riêng. Hệ thống
đăng ký này được Ban Thư ký UNFCCC quản lý và vận hành từ
năm 2013.
Các nước đang phát triển cung cấp thông tin về NAMA trong
khi các nước phát triển cung cấp thông tin về hỗ trợ dành cho
NAMA. Hoạt động hỗ trợ phải được đo đạc, báo cáo và thẩm định
quốc tế. Đối với các NAMA không yêu cầu hỗ trợ quốc tế phải được
MRV ở trong nước.
• NAMA ở Việt Nam
Ngày 21 tháng 11 năm 2012, Thủ tướng Chính phủ ban hành
Quyết định số 1775/QĐ-TTg phê duyệt Đề án quản lý phát thải khí
gây hiệu ứng nhà kính, quản lý các hoạt động kinh doanh tín chỉ
các-bon ra thị trường thế giới. Mục tiêu tổng thể của Đề án là quản
lý phát thải KNK nhằm thực hiện UNFCCC và các điều ước quốc tế
mà Việt Nam tham gia, đồng thời tận dụng các cơ hội để phát triển
nền kinh tế các-bon thấp, tăng trưởng xanh và cùng cộng đồng quốc
tế nỗ lực giảm nhẹ phát thải KNK, góp phần thực hiện mục tiêu
phát triển bền vững đất nước.
- 116 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
Hộp 4.1. Sáu mục tiêu cụ thể của Đề án
- Tăng cường năng lực kiểm kê quốc gia KNK cho các Bộ, ngành, địa
phương có liên quan trong hệ thống kiểm kê quốc gia KNK. Thiết lập, vận
hành hệ thống quốc gia kiểm kê KNK và thực hiện kiểm kê định kỳ hai năm
một lần;
- Phổ biến, áp dụng các công nghệ giảm phát thải và tăng khả năng hấp
thụ KNK tiềm năng tại Việt Nam;
- Xây dựng khung chương trình NAMA của Việt Nam và đăng ký, triển
khai rộng các NAMA;
- Hình thành và đưa vào hoạt động hệ thống MRV cấp quốc gia;
- Nâng cao nhận thức, trách nhiệm của các cấp, các ngành, các địa
phương, doanh nghiệp, cộng đồng;
- Tăng cường hợp tác quốc tế nhằm tranh thủ sự hỗ trợ về tài chính và
chuyển giao công nghệ của quốc tế trong việc thực hiện Chiến lược quốc gia
về biến đổi khí hậu.
Thực hiện Đề án nêu trên, ngày 21 tháng 02 năm 2013, Bộ TNMT
đã ban hành Quyết định số 187/QĐ-BTNMT thành lập Tổ công tác
chuẩn bị lồng ghép các NAMA với nhiệm vụ tham mưu và đề xuất
với Bộ trưởng TN&MT và các Bộ, ngành, cơ quan liên quan về các
biện pháp thiết lập khung thể chế bao gồm chính sách, văn bản tạo
điều kiện lồng ghép các NAMA vào các chương trình, quy hoạch, kế
hoạch phát triển bền vững của các Bộ, ngành, cơ quan, địa phương.
Ngày 04 tháng 3 năm 2013, Chính phủ ban hành Nghị định số
21/2013/NĐ-CP quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ
cấu tổ chức của Bộ TNMT, theo đó Bộ TNMT chịu trách nhiệm:
- Xây dựng và triển khai hệ thống MRV trong nước; tổ chức
kiểm kê quốc gia KNK; đề xuất, kiến nghị các chính sách, biện pháp
giảm nhẹ phát thải KNK của Việt Nam phù hợp với sự phát triển
kinh tế - xã hội trong từng giai đoạn;
- Hướng dẫn, kiểm tra, tổ chức thực hiện biện pháp quản lý các
hoạt động kinh doanh tín chỉ các-bon theo quy định của pháp luật
và các điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia, cấp chứng thư xác
nhận đối với dự án đầu tư theo Cơ chế phát triển sạch và các cơ chế
quốc tế khác về giảm phát thải KNK của các thành phần kinh tế.
- Chương 4. Hợp tác quốc tế và đóng góp của các quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ trong biến đổi khí hậu 117
Hiện nay, Cục Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu, Bộ
TNMT là cơ quan đầu mối quốc gia đăng ký NAMA với Ban Thư
ký UNFCCC.
4.2.6. Mối liên hệ giữa NAMA và INDC
Mối liên hệ giữa NAMA và INDC có thể được tóm tắt như sau:
- NAMA có thể là các hành động thực hiện INDC.
- NAMA có thể là điểm khởi đầu để xác định INDC.
- NAMA có thể được coi là “đóng góp” (như vậy có thể làm
giảm tính chất tự nguyện, nếu INDC trở thành cam kết).
- Các Bên đã đệ trình mục tiêu giảm nhẹ phát thải KNK trong
NAMA theo Thỏa thuận Copenhagen có thể đổi thành INDC.
INDC và NAMA có mối liên kết mật thiết. Tuy nhiên, NAMA
không phải là INDC. Cụ thể là do tính chất tự nguyện của NAMA
(một trong những bí quyết thành công của NAMA) và tính chất ràng
buộc ngầm của INDC (đặc biệt là nếu sau này chuyển đổi thành
các cam kết), đó chính là khác biệt then chốt. Mặt khác, NAMA và
INDC đều cung cấp khuôn khổ linh hoạt để có thể đa dạng hóa các
hành động giảm nhẹ phát thải KNK, trong khi đó, vẫn đảm bảo các
định hướng phát triển của quốc gia.
Bên cạnh đó, NAMA có một vai trò trong sự hình thành và phát
triển của INDC. NAMA có thể được xem là một phần của INDC và
có thể là điểm khởi đầu để xác định INDC từ dưới lên. Với mục tiêu
rõ ràng, NAMA có thể trở thành một trong những công cụ quan
trọng để thực hiện INDC. Theo đó, INDC sẽ là mục tiêu tổng thể và
NAMA sẽ là các hành động để đạt được mục tiêu đó. INDC có thể
thúc đẩy việc xây dựng và thực hiện NAMA.
Hình 4.3. Các hành động giảm nhẹ phát thải KNK [4.11]
- 118 GIÁO TRÌNH THÍCH ỨNG VÀ GIẢM NHẸ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
4.2.7. NAMA và CDM
Có thể nhận thấy sự khác biệt giữa NAMA và CDM. Đối với
CDM là một hình thức để các nước phát triển đạt được mục tiêu
giảm phát thải KNK theo cam kết của Nghị định thư Kyoto, thông
qua việc mua lượng giảm phát thải KNK từ các dự án CDM của các
nước đang phát triển. Song đối với NAMA là cơ chế để các nước
đang phát triển với sự hỗ trợ tài chính và công nghệ từ cộng đồng
quốc tế nhằm cắt giảm KNK cho bản thân quốc gia đó từ một hoặc
nhiều lĩnh vực (Bảng 4.1).
Bảng 4.1. Sự khác biệt giữa NAMA và CDM [4.11]
Tiêu chí NAMA CDM
Bản chất Là một cơ chế để các nước Là một cơ chế để các nước
đang phát triển với sự hỗ trợ đang phát triển với sự hỗ trợ
tài chính và công nghệ từ cộng tài chính và công nghệ từ cộng
đồng quốc tế nhằm cắt giảm đồng quốc tế nhằm cắt giảm
phát thải KNK cho bản thân phát thải KNK cho bản thân
quốc gia đó từ một hoặc nhiều quốc gia đó từ một hoặc nhiều
lĩnh vực lĩnh vực
Quy mô Cấp quốc gia, cấp ngành và Cấp quốc gia, cấp ngành và
cấp dự án Cấp dự án cấp dự án Cấp dự án
Loại hoạt động Chiến lược, chính sách, Chiến lược, chính sách,
chương trình và dự án quốc chương trình và dự án quốc
gia dài hạn gia dài hạn
Lĩnh vực Tất cả lĩnh vực có thể. Lĩnh vực Tất cả lĩnh vực có thể. Lĩnh vực
nhận số lượng đề xuất NAMA nhận số lượng đề xuất NAMA
nhiều nhất là giao thông và nhiều nhất là giao thông và
năng lượng năng lượng
Dòng tiền Cho Chính phủ và chủ dự án Cho Chính phủ và chủ dự án
Cho chủ dự án Cho chủ dự án
Tín chỉ các-bon Có hoặc không có Có
Tính bổ sung Phụ thuộc vào nhà tài trợ Bắt buộc
Các lợi ích phát Phù hợp với các quốc gia Đặc quyền nước chủ nhà
triển bền vững
nguon tai.lieu . vn
