- Trang Chủ
- Vật lý
- Giáo trình hướng dẫn phân tích hệ ghi đo phóng xạ trong y học theo định luật IRMA p8
Xem mẫu
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
Y Häc H¹t Nh©n 2005
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
chÈn ®o¸n hoÆc cã thÓ dïng ®iÒu trÞ mét sè bÖnh ¸c tÝnh. VÝ dô: keo v ng phãng x¹
(198Au colloid) dïng trong ghi h×nh l¸ch, hÖ b¹ch m¹ch, ®iÒu trÞ ung th− b¹ch m¹ch ...
2.5. § o th¶i
Trong c¬ thÓ cã hai c¬ quan l m chøc n¨ng ® o th¶i lín nhÊt l gan v thËn. Dùa
v o chøc n¨ng n y, y häc h¹t nh©n dïng nh÷ng thuèc phãng x¹ th¶i qua gan ®Ó chÈn
®o¸n chøc n¨ng gan nh− Rosebengal - 131I. Nh÷ng thuèc phãng x¹ th¶i qua thËn ®Ó
chÈn ®o¸n chøc n¨ng thËn nh− Hippural - 131I.
2.6. Thùc b o
C¸c tæ chøc liªn vâng néi m« trong c¬ thÓ cã nhiÖm vô thùc b o. Khi cã c¸c chÊt
l¹ x©m nhËp v o gian b o, c¸c tÕ b o liªn vâng gi÷ c¸c chÊt l¹ l¹i v ¨n theo c¬ chÕ tù
tiªu. Y häc h¹t nh©n ® sö dông c¬ chÕ n y ®Ó ghi h×nh chÈn ®o¸n chøc n¨ng, vÞ trÝ,
kÝch th−íc v c¸c tæn th−¬ng cña gan, l¸ch b»ng microaggregates - 131I hoÆc
microspheres - 99mTc.
2.7. T¾c nghÏn vi m¹ch t¹m thêi
Trong ghi h×nh t−íi m¸u phæi ®Ó th¨m dß vÞ trÝ t¾c nghÏn ®éng m¹ch phæi, t¾c
nghÏn hÖ vi m¹ch phæi b»ng macroaggregates-131I. ThÓ tô tËp macroaggregates ®−îc
®iÒu chÕ tõ albumine huyÕt thanh víi kÝch th−íc h¹t kh¸ lín (kho¶ng trªn 20 µm). Khi
c¸c ®¸m h¹t n y v o hÖ vi m¹ch trong phæi l m t¾c nghÏn t¹m thêi hÖ vi ®éng m¹ch
phæi, do ®ã cã thÓ ghi h×nh phæi b»ng Scanner, SPECT trªn phæi b×nh th−êng v bÖnh
lý. Do hiÖn t−îng c¸c ®¸m h¹t protein l m nhåi, t¾c vi m¹ch phæi nªn khi ghi h×nh
bÖnh phæi nÆng ph¶i chuÈn bÞ cÊp cøu h« hÊp, phßng khi bÖnh nh©n bÞ ng¹t thë.
2.8. ChØ l−u th«ng trong m¸u tuÇn ho n
§Ó ghi h×nh c¸c khèi u m¸u, c¸c khoang, vòng m¸u lín, y häc h¹t nh©n dïng c¸c
thuèc phãng x¹ chØ l−u th«ng trong hÖ m¹ch m¸u tuÇn ho n. C¬ chÕ n y rÊt cã hiÖu
qu¶ trong chÈn ®o¸n ph©n biÖt víi u ngo i m¹ch, kh«ng ph¶i u m¸u. C¸c thuèc phãng
x¹ th−êng dïng l albumin - 131I ( hoÆc 99mTc ), hång cÇu ®¸nh dÊu 51Cr ...
2.9. ChØ l−u th«ng trong dÞch n o tuû, dÞch sinh häc
C¸c thuèc phãng x¹ cã kÝch th−íc ph©n tö lín hoÆc nhá ®Òu cã thÓ dïng ®−îc nÕu
nh− chóng kh«ng tho¸t ra ngo i hÖ dÞch cÇn ghi h×nh. VÝ dô: ghi h×nh dÞch n o tuû ®Ó
chÈn ®o¸n t¾c hay b¸n t¾c do u, chÌn Ðp kh¸c, ng−êi ta tiªm thuèc phãng x¹ v o vÞ trÝ
thÝch hîp ®Ó th¨m dß. VÝ dô: dïng dung dÞch Na131I tiªm buång n o thÊt th¨m dß chÈn
®o¸n n o óng thuû. HoÆc albumin - 131I ghi h×nh n o tuû cét sèng.
2.10. MiÔn dÞch
Mét sè bÖnh tù miÔn hoÆc mét sè khèi u cã c¸c kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu, ta cã thÓ
®¸nh dÊu h¹t nh©n phãng x¹ v o c¸c kh¸ng thÓ t−¬ng øng dïng trong ghi h×nh chÈn
®o¸n. C¬ chÕ n y dùa trªn ph¶n øng kÕt hîp ®Æc hiÖu gi÷a kh¸ng nguyªn kh¸ng thÓ
trªn bÒ mÆt cña khèi u, do ®ã ta cã ®−îc h×nh ¶nh d−¬ng tÝnh h¬n c¸c ph−¬ng ph¸p ghi
h×nh kh¸c.
VÝ dô: dïng kh¸ng thÓ CEA ®¸nh dÊu phãng x¹ ghi h×nh ung th− trùc tr ng.
2.11. ChÊt nhËn ®Æc hiÖu (receptor)
Dùa theo c¬ chÕ chÊt nhËn ®Æc hiÖu cña c¸c ph©n tö sinh häc trong c¬ thÓ m d−îc
häc phãng x¹ ® ®¸nh dÊu phãng x¹ v o mét sè hormon l m thuèc phãng x¹ ghi h×nh
®Æc hiÖu. Mçi lo¹i tÕ b o ®Òu cã c¸c receptor trªn bÒ mÆt cña chóng ®Ó nhËn tÊt c¶
nh÷ng vËt chÊt chuyÓn ho¸ hoÆc thùc hiÖn chøc n¨ng cña tÕ b o. HiÖn nay, ng−êi ta ®
tæng hîp ®−îc mét chÊt cã cÊu tróc peptid, chÊt n y v dÉn chÊt cña nã cã thÓ kÕt hîp
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
Y Häc H¹t Nh©n 2005
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
®−îc víi c¸c receptor cña rÊt nhiÒu lo¹i khèi u. §ã l octreotid v dÉn xuÊt ®−îc ®¸nh
dÊu víi mét sè h¹t nh©n phãng x¹ dïng trong ghi h×nh chÈn ®o¸n v ®iÒu trÞ khèi u.
2.12. TËp trung ®Æc hiÖu kh«ng râ c¬ chÕ
Cã mét sè chÊt tËp trung v o khèi u kh«ng theo c¬ chÕ ®Æc hiÖu n o m l¹i rÊt ®Æc
hiÖu ®Ó ph¸t hiÖn khèi u ®ã. Nh÷ng ph¸t hiÖn n y ®Òu l do t×nh cê thùc nghiÖm v
thùc h nh, vÒ c¬ chÕ vÉn ch−a gi¶i thÝch ®−îc.
VÝ dô: mét sè ion kim lo¹i nh− 67Ga, 201Tl hoÆc mét sè hîp chÊt h÷u c¬ nh− DMSA-
99m
Tc, MIBG -131I ghi h×nh thËn v ung th− gi¸p thÓ tuû ...
3. KiÓm tra chÊt l−îng d−îc chÊt phãng x¹
ChÊt l−îng thuèc phãng x¹ quyÕt ®Þnh chÊt l−îng chÈn ®o¸n v ®iÒu trÞ trong y
häc h¹t nh©n. ChÊt l−îng thuèc phãng x¹ phô thuéc chñ yÕu v o mét sè ®Æc tr−ng cña
thuèc nh− tinh khiÕt ho¸ phãng x¹, tinh khiÕt h¹t nh©n phãng x¹, tinh khiÕt ho¸ häc,
ho¹t tÝnh riªng (chÝnh l hiÖu suÊt ®¸nh dÊu). Do ®ã, tr−íc khi dïng thuèc phãng x¹
trong chÈn ®o¸n hay ®iÒu trÞ ph¶i tiÕn h nh kiÓm tra chÊt l−îng cña thuèc phãng x¹.
Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra th«ng th−êng v ®¬n gi¶n l ph−¬ng ph¸p s¾c ký giÊy, s¾c
ký líp máng l m kiÓm tra tinh khiÕt ho¸ phãng x¹, tinh khiÕt h¹t nh©n phãng x¹, tinh
khiÕt ho¸ häc. Muèn kiÓm tra tinh khiÕt ho¸ häc ®èi víi ph©n tö v« c¬ cã träng l−îng
ph©n tö, ®é tÝch ®iÖn gÇn gièng nhau th× ph¶i kiÓm tra b»ng ®iÖn di cao ¸p. §Ó kiÓm tra
tinh khiÕt h¹t nh©n phãng x¹ ph¶i dïng m¸y ®a kªnh ®Ó ®o c¸c phæ bøc x¹ ®Æc tr−ng
cña tõng lo¹i h¹t nh©n phãng x¹ cã trong thuèc phãng x¹ cÇn ®Þnh l−îng.
§èi víi c¸c hÖ generator cÇn ph¶i kiÓm tra l−îng h¹t nh©n mÑ tho¸t ra trong dÞch
chiÕt ë mÎ chiÕt ®Çu tiªn. NÕu cã di chuyÓn generator ®i n¬i kh¸c th× còng ph¶i ®Þnh
l−îng l¹i nh− mÎ chiÕt ban ®Çu. VÝ dô generator Mo-99/Tc-99m, tr−íc khi sö dông
ph¶i ®Þnh l−îng Mo-99 tho¸t ra trong mÎ chiÕt ®Çu tiªn. NÕu l−îng Mo-99 tho¸t ra
v−ît qu¸ 5% tæng ho¹t tÝnh phãng x¹ cña lÇn chiÕt th× kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc.
C¸c lo¹i thuèc phãng x¹ d¹ng h¹t keo (colloid) hay thÓ tô tËp (aggregate), tr−íc
khi dïng cÇn ph¶i kiÓm tra kÝch th−íc h¹t. KiÓm tra ®é ®ång ®Òu v cÇn ph¶i lo¹i bá
nh÷ng côc ®«ng vãn lín. Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra th−êng l soi trªn kÝnh hiÓn vi sau ®ã
dïng m ng läc nÕu cÇn.
Ngo i ra cÇn ph¶i kiÓm tra c¸c chÊt gi¸ hÊp phô c¸c h¹t nh©n phãng x¹ mÑ bÞ tho¸t
ra khái cét s¾c ký trong mçi lÇn chiÕt. C¸c ion n y nÕu nhiÒu cã thÓ g©y nhiÔm ®éc
hoÆc l m ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng ®¸nh dÊu. §é pH cña c¸c generator trong cïng
mét lo¹i còng cã thÓ thay ®æi theo tõng l« s¶n xuÊt. pH cã thÓ thay ®æi tõ 4 ÷ 8, do ®ã
ph¶i kiÓm tra ngay ë mÎ chiÕt ®Çu tiªn.
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
Y Häc H¹t Nh©n 2005
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
C©u hái «n tËp:
01. Nguyªn lý ®iÒu chÕ h¹t nh©n phãng x¹ tõ m¸y gia tèc ?
02. Nguyªn lý ®iÒu chÕ h¹t nh©n phãng x¹ tõ Generator v tiªu chuÈn cña mét
Generator lý t−ëng ?
03. Nguyªn lý ®iÒu chÕ h¹t nh©n phãng x¹ tõ lß ph¶n øng h¹t nh©n ?
04. ThÕ n o l mét hîp chÊt ®¸nh dÊu h¹t nh©n phãng x¹ ? VÝ dô øng dông mét sè
HC§D th−êng dïng ?
05. Tr×nh b y nguyªn lý ph−¬ng ph¸p ®¸nh dÊu tæng hîp ho¸ häc ? Cho vÝ dô.
06. §Þnh nghÜa thuèc phãng x¹, ph©n tÝch sù kh¸c biÖt thuèc phãng x¹ víi thuèc
th−êng ?
07. Tr×nh b y c¸c kh¸i niÖm tinh khiÕt ho¸ phãng x¹, tinh khiÕt h¹t nh©n phãng x¹,
tinh khiÕt ho¸ häc, c¸ch tÝnh c¸c ®é tinh khiÕt v cho vÝ dô ?
08. C¸c ®Æc tr−ng chung cña thuèc phãng x¹ ? Cho vÝ dô.
09. C¬ chÕ tËp trung thuèc phãng x¹ trong YHHN chÈn ®o¸n v ®iÒu trÞ ?
10. C¸c chØ tiªu kiÓm tra chÊt l−îng DCPX v c¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm tra th«ng
th−êng?
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
Y Häc H¹t Nh©n 2005
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
Ch−¬ng 4:
Y häc h¹t nh©n chÈn ®o¸n
C¸ch ®©y gÇn 60 n¨m, c¸c ®ång vÞ phãng x¹ (§VPX) ® ®−îc sö dông cho môc
®Ých chÈn ®o¸n v ®iÒu trÞ. HiÖn nay c¸c nghiÖm ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh b»ng §VPX
®−îc chia th nh 3 nhãm chÝnh:
- C¸c nghiÖm ph¸p th¨m dß chøc n¨ng.
- Ghi h×nh nhÊp nh¸y c¸c c¬ quan, tæ chøc hoÆc to n c¬ thÓ.
- C¸c nghiÖm ph¸p in vitro (kh«ng ph¶i ®−a c¸c §VPX v o c¬ thÓ).
Nguyªn t¾c chung cña chÈn ®o¸n bÖnh b»ng ®ång vÞ phãng x¹ nh− sau:
§Ó ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng chøc n¨ng cña mét c¬ quan, phñ t¹ng n o ®ã ta cÇn ®−a v o
mét lo¹i §VPX hoÆc mét hîp chÊt cã g¾n §VPX thÝch hîp, chóng sÏ tËp trung ®Æc
hiÖu t¹i c¬ quan cÇn kh¶o s¸t. Theo dâi qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸, ®−êng ®i cña §VPX n y
ta cã thÓ ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng chøc n¨ng cña c¬ quan, phñ t¹ng cÇn nghiªn cøu qua viÖc
®o ho¹t ®é phãng x¹ ë c¸c c¬ quan n y nhê c¸c èng ®Õm ®Æt ngo i c¬ thÓ t−¬ng øng
víi c¬ quan cÇn kh¶o s¸t. VÝ dô ng−êi ta cho bÖnh nh©n uèng 131I råi sau nh÷ng
kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh ®o ho¹t ®é phãng x¹ ë vïng cæ bÖnh nh©n, tõ ®ã cã thÓ
®¸nh gi¸ ®−îc t×nh tr¹ng chøc n¨ng cña tuyÕn gi¸p ...
§Ó ghi h×nh nhÊp nh¸y (x¹ h×nh) c¸c c¬ quan ng−êi ta ph¶i ®−a c¸c §VPX v o c¬
thÓ ng−êi bÖnh. X¹ h×nh (Scintigraphy) l ph−¬ng ph¸p ghi h×nh ¶nh sù ph©n bè cña
phãng x¹ ë bªn trong c¸c phñ t¹ng b»ng c¸ch ®o ho¹t ®é phãng x¹ cña chóng tõ bªn
ngo i c¬ thÓ. Ph−¬ng ph¸p x¹ h×nh ®−îc tiÕn h nh qua hai b−íc:
- §−a d−îc chÊt phãng x¹ (DCPX) v o c¬ thÓ v DCPX ®ã ph¶i tËp trung ®−îc ë nh÷ng m«,
c¬ quan ®Þnh nghiªn cøu v ph¶i ®−îc l−u gi÷ ë ®ã mét thêi gian ®ñ d i.
- Sù ph©n bè trong kh«ng gian cña DCPX sÏ ®−îc ghi th nh h×nh ¶nh. H×nh ¶nh n y
®−îc gäi l x¹ h×nh ®å, h×nh ghi nhÊp nh¸y (Scintigram, Scanogram, Scan).
X¹ h×nh kh«ng chØ l ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n h×nh ¶nh ®¬n thuÇn vÒ h×nh th¸i m
nã cßn gióp ta hiÓu v ®¸nh gi¸ ®−îc chøc n¨ng cña c¬ quan, phñ t¹ng v mét sè biÕn
®æi bÖnh lÝ kh¸c.
§Ó ghi h×nh c¸c c¬ quan, cã thÓ sö dông 2 lo¹i m¸y x¹ h×nh: x¹ h×nh víi m¸y cã
®Çu dß (detector) di ®éng (hay cßn gäi l m¸y Scanner) v x¹ h×nh víi m¸y cã ®Çu dß
kh«ng di ®éng (Gamma Camera). Víi c¸c m¸y Scanner, ng−êi ta c¨n cø v o ®é mau
th−a cña v¹ch ghi v sù kh¸c nhau cña m u s¾c ®Ó cã thÓ nhËn ®Þnh ®−îc c¸c vïng, c¸c
vÞ trÝ ph©n bè nhiÒu hoÆc Ýt phãng x¹. §èi víi c¸c m¸y Gamma Camera do cã ®Çu dß
lín, bao qu¸t ®−îc mét vïng réng lín cña c¬ thÓ nªn cã thÓ ghi ®ång thêi ho¹t ®é
phãng x¹ cña to n phñ t¹ng cÇn nghiªn cøu, kh«ng ph¶i ghi dÇn dÇn tõng ®o¹n nh− víi
m¸y Scanner (®Çu dß di ®éng). ViÖc ghi h×nh l¹i ®−îc thùc hiÖn víi c¸c thiÕt bÞ ®iÖn tö
nªn nhanh h¬n ghi h×nh b»ng m¸y c¬ cña c¸c m¸y x¹ h×nh (Scanner).
HiÖn nay, ngo i Gamma Camera, SPECT, ng−êi ta cßn dïng kü thuËt PET
(Positron Emission Tomography) ®Ó ghi h×nh.
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
Y Häc H¹t Nh©n 2005
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
PhÇn I:
Th¨m dß chøc n¨ng vµ ghi h×nh b»ng ®ång vÞ
phãng X¹
Môc tiªu:
1. HiÓu ®−îc nguyªn t¾c chung cña chÈn ®o¸n bÖnh b»ng ®ång vÞ phãng x¹.
2. N¾m ®−îc mét sè ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chøc n¨ng v ghi h×nh b»ng ®ång vÞ
phãng x¹ ®èi víi c¸c c¬ quan nh−: tuyÕn gi¸p, thËn, tiÕt niÖu, n o, tim m¹ch, phæi,
x−¬ng..
1. chÈn ®o¸n c¸c bÖnh tuyÕn gi¸p
ViÖc sö dông ièt phãng x¹ ®Ó th¨m dß chøc n¨ng tuyÕn gi¸p ®−îc coi l mét trong
nh÷ng øng dông sím nhÊt vÒ ®ång vÞ phãng x¹ trong y häc. Thùc tÕ ® trë th nh mét
nghiÖm ph¸p kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ®Ó chÈn ®o¸n, ®iÒu trÞ c¸c bÖnh tuyÕn gi¸p, còng
nh− nghiªn cøu sinh lý tuyÕn gi¸p.
1.1. Mét sè ®Æc ®iÓm cÊu t¹o, sinh lý tuyÕn gi¸p
TuyÕn gi¸p l mét tuyÕn néi tiÕt n»m ë d−íi thanh qu¶n v tr−íc khÝ qu¶n, gåm
hai thuú tr¸i v ph¶i, ®«i khi cã thªm thuú th¸p cã mét eo, nhiÒu khi kh«ng thÊy ®−îc
trªn x¹ h×nh. Träng l−îng tuyÕn ë ng−êi tr−ëng th nh nÆng kho¶ng 12 ÷ 20g, vÒ gi
tuyÕn gi¸p cã xu h−íng nhá h¬n so víi tuæi tr−ëng th nh.
TuyÕn gi¸p ®−îc ph©n bè nhiÒu m¹ch m¸u, l mét trong nh÷ng n¬i ®−îc cung cÊp
m¸u nhiÒu nhÊt. C¸c tÕ b o nang gi¸p tiÕt ra hai hormon l T3 (triiodothyronin) v T4
(tetraiodothyronin). C¸c tÕ b o c¹nh nang tiÕt ra hormon calcitonin.
H×nh 4.1: H×nh ¶nh gi¶i phÉu tuyÕn gi¸p ng−êi b×nh th−êng
Ièt trong thøc ¨n, n−íc uèng v o c¬ thÓ b»ng bÊt kú con ®−êng n o ®Òu ®−îc hÊp
thu v o m¸u d−íi d¹ng iodua (I−) sau ®ã theo m¸u tuÇn ho n tíi tuyÕn gi¸p v bÞ gi÷
l¹i trong nh÷ng tÕ b o tuyÕn. Qu¸ tr×nh b¾t ièt tõ huyÕt t−¬ng v o tuyÕn gi¸p l mét
qu¸ tr×nh vËn chuyÓn tÝch cùc ng−îc gradient nång ®é v tuyÕn gi¸p ®−îc coi nh− mét
c¸i b¬m ièt. Do ®ã nång ®é iodua ë tuyÕn gi¸p cã thÓ ®¹t tíi 250 ÷ 10.000 lÇn cao h¬n
nång ®é cña nã trong m¸u, tuú thuéc v o t×nh tr¹ng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.
nguon tai.lieu . vn
