Xem mẫu
- Chæång II: Låïp Truìng baïnh...
Træïng nghé (2n NST) Con âæûc (n NST)
Riãng Asplanchna con âæûc coï thãø thu tinh cho con meû træåïc khi noï thoaït ra
ngoaìi. Chu trçnh sinh saín cuía Truìng baïnh xe âæåüc diãùn giaíi theo så âäö trãn.
Mäüt daûng kyì laû khaïc cuía Truìng baïnh xe laì loaûi træïng nghé nhæng chæa thuû
tinh (pseudosexual resting egg) âæåüc phaït hiãûn trong quáön âaìn nuäi maì khäng coï
con âæûc. Loaûi træïng naìy cuîng seî phaït triãøn tæång tæû nhæ loaûi træïng nghé coï thuû
tinh.
Con âæûc trong quáön xaî Truìng baïnh xe laì mäüt daûng suy thoaïi, coï âåìi säúng
ngàõn thæåìng chè chiãúm säú læåüng khoaíng 1/3 so våïi con caïi. Hãû tiãu hoaï khäng coï
hay chè coìn laûi dáúu vãút màûc duì vaìi loaìi coìn coï haìm nghiãön vaì daû daìy. Chuïng
khäng coï hãû thäúng voí hay gai phaït triãøn, voìng tiãm mao luän åí phêa træåïc vaì váûn
âäüng täút, chuïng di âäüng nhanh vaì khäng bao giåì baïm. Hãû sinh duûc âån giaín vaì
chiãúm háöu hãút xoang cå thãø. Tinh hoaìn coï daûng viãn hay thuìy vaì nàòm trong cå
thãø âæåüc giæî chàûc nhåì vaìo såüi dáy âoï laì dáúu vãút cuía hãû tiãu hoaï.
Con âæûc coï khaí nàng tham gia sinh saín ngay sau khi væìa nåí ra 1 giåì,
chuïng ráút hoaût âäüng nháút laì trong khu væûc coï nhiãöu con caïi täön taûi, chuïng båi läüi
khäng âënh hæåïng cho âãún khi gàûp âæåüc 1 caï thãø caïi thiïch håüp. Sæû giao phäúi vaì
chuyãøn tinh truìng coï thãø thäng qua läø huyãût hay vaïch cå thãø, con âæûc chãút ngay
khi âaî tham gia sinh saín, nãúu khäng gàûp con caïi thç con âæûc coï thãø täön taûi 4-7
ngaìy.
Ráút khoï coï thãø tháúy âæåüc sæû khaïc nhau vãö khêa caûnh tæû nhiãn hay mæïc âäü
sinh thaïi maì coï thãø aính hæåíng âãún thåìi kyì sinh saín hæîu tênh. Hån næîa theo táûp
tênh cuía vaìi loaìi coï thãø coï thãø täön taûi trong thuíy væûc naìy hay thuíy væûc khaïc vaì
47
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
thåìi gian naìy hay thåìi gian khaïc trong nàm. Thê duû nhæ trong häö, mäüt loaìi coï thãø
taûo ra con âæûc vaìo muìa thu, mäüt häö khaïc coï thãø coï con âæûc vaìo caí hai muìa laì
muìa thu vaì muìa xuán nhæng mäüt häö khaïc laûi coï thãø xuáút hiãûn con âæûc laïc âaïc
trong suäút caí nàm.
Nhçn chung, trong quáön thãø Truìng baïnh xe, thæåìng thç åí daûng sinh saín
âån tênh nhæng hiãûn tæåüng sinh saín hæîu tênh xaíy trong thåìi kyì quáön thãø âang
tàng. Nhæîng nhán täú bãn ngoaìi seî laì nhán` chênh aính hæåíng âãún sæû sinh saín hæîu
tênh hån laì yãúu täú di truyãön. Nhæîng nhán chênh âoï coï thãø laì (1) sæû thay âäøi vãö
loaûi thæïc àn (tæì taío sang vi khuáøn hay ngæåüc laûi) (2) nguäön thæïc àn gia tàng (3)
hay laì sæû giaîm thæïc àn. Nhæîng nhán täú khaïc coï thãø aính hæåîng chuí yãúu âãún sæû
xuáút hiãûn con âæûc laì máût âäü cao, mäi træåìng täút chuyãøn sang nhiãöu kiãöm, nhiãût
âäü biãún âäøi hay âoïi. Nãúu âiãöu kiãûn äøn âënh thç sæû xuáút hiãûn con âæûc khoï coï thãø
giaíi thêch âæåüc.
12. Phaït triãøn vaì tuäøi thoü.
Háöu hãút nhæîng loaìi säúng träi näøi vaì säúng åí vuìng triãöu phaït triãøn nhanh
trong vaìi giåì sau khi nåí nhæng sau âoï thç cháûm dáön laûi. Nhiãöu loaìi säúng boì phaït
triãøn khäng giåïi haûn chuí yãúu laì sæû phaït triãøn cuía pháön sau cå thãø. Màûc duì Truìng
baïnh xe khäng coï hiãûn tæåüng läüt xaïc nhæng con træåíng thaình cuîng låïn gáúp 3-10
láön so våïi caï thãø måïi nåí. Tuy váûy nhæng säú tãú baìo trong tæìng caï thãø træåíng thaình
tæång tæû nhau trong cuìng loaìi, thê duû nhæ Epiphanes senta coï 959 nhán. Mäùi cå
quan coï cuìng säú læåüng nhán træì mäüt vaìi mä nháút laì mä chæaï noaîn hoaìng coï sæû
khaïc biãût mäüt êt vãö säú læåüng nhán.
Tuäøi thoü tênh tæì luïc måïi nåí cho âãún chãút ráút biãún âäüng nhæ Epiphanes senta
laì 8 ngaìy, Lecane inermis laì 7.4 ngaìy, Brachionus calyciflorus laì 6 ngaìy.
13. Chu kyì cuía quáön thãø.
48
- Chæång II: Låïp Truìng baïnh...
Cuîng giäúng nhæ nhiãöu loaìi sinh váût näøi khaïc, Truìng baïnh xe chiãúm æu thãú
háöu nhæ suäút nàm. Nhæng cuîng xaïc âënh âæåüc laì âoï laì loaìi mäüt chu kyì, hai chu
kyì, âa chu kyì hay phaït triãøn khäng coï qui luáût vç thãú noï seî taûo ra mäüt, hai hay
nhiãöu âènh cao säú læåüng trong mäüt nàm. Nhæîng loaìi nhæ Kellicottia longispina vaì
Conochilus unicornis coi nhæ laì loaìi mäüt chu kyì màûc duì luïc naìo chuïng váùn âæåüc
tháúy trong häö. Brachionus angularis vaì Keratella cochlearis laì nhæîng loaìi hai chu kyì
nhæng váùn tháúy âæåüc quanh nàm.
Toïm laûi, chu kyì cuía quáön thãø khi âaût âènh cao biãún âäüng theo loaìi vaì theo
nàm trong mäüt thuíy væûc nháút âënh hay biãún âäüng theo thuíy væûc.
14. Biãún daûng vaì chu kyì biãún daûng.
Cuîng giäúng nhæ nhiãöu loaìi sinh váût näøi khaïc, nhiãöu loaìi trong låïp Truìng
baïnh xe coï sæû biãún âäøi hçnh daûng nhæ vãö kêch thæåïc, vãö voí khi säúng tæì vuìng naìy
âãún vuìng khaïc. Dáúu hiãûu thãø hiãûn roí nháút laì sæû xuáút hiãûn thãm gai nhæ åí Keratella
vaì Brachionus. Thê duû nhæ Brachionus calyciflorus mäùi luïc âãöu coï 4 gai åí âáöu
nhæng noï biãún âäüng tæì daìi cho âãún ngàõn vaì coï khi biãún máút. Sæû xuáút hiãûn gai åí
nhæîng caï thãø trong quáön thãø laì chuïng âang åí tçnh traûng âoïi, nhiãût âäü tháúp vaì cháút
lå læîng phæïc taûp.
Toïm laûi sæû biãún daûng vaì hçnh thæïc biãøn âäøi theo muìa cuía nhæîng loaìi riãng
biãût khäng thãø cho âoï laì âàûc tênh riãng cuía tæìng loaìi vaì sæû biãún âäøi âån âäüc cuía
mäi træåìng maì âoï chênh laì sæû tæång taïc phæïc taûp giæîa sinh váût vaì mäi træåìng.
15. Sinh thaïi vaì phán bäú.
- Truìng baïnh xe laì nhoïm sinh váût phán bäú ráút räüng nhæng noï cuîng bë haûn chãú
båíi vuìng coï nhiãût âäü quaï noïng hay quaï laûnh, næåïc chaíy maûnh hay nhæîng
vuìng màûn. Chuïng coï thãø täön taûi trong mäüt thuíy væûc nhiãöu nàm nhæng cuîng
49
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
khäng thãø giaíi thêch taûi sao chuïng vàõng màût mäüt thåìi gian daìi räöi laûi xuáút hiãûn
cuîng trãn thuíy væûc âoï.
- Coï khoaíng 75% säú loaìi âæåüc biãút säúng åí vuìng triãöu vaì häö ao, khoaíng 100 loaìi
næåïc tènh hay phuì du. Âa säú loaìi trong bäü Bdelloidea säúng åí vuìng rãu áùm, chè
coï vaìi loaìi åí vuìng triãöu nhæ Rotaria, Embata, Philodina. Vaìi loaìi trong bäü
Ploimate thæåìng xuáút hiãûn trong âaïm rãu nãúu giæî ráút áùm.
- Nhæîng loaìi säúng tæû do thç ráút thêch nghi våïi nhiãöu mäi træåìng säúng nhæ
Acyclus inquietus Sinantherina,
thæåìng tháúy trong táûp âoaìn cuía
Collothecaalgicola thæåìng tháúy trong táûp âoaìn taío såüi Gloeotrichia. Brachionus
plicatilis vaì B. pterodinoides thåìng säúng åí vuìng coï âäü kiãöm cao. Proales
rheinardti säúng åí suäúi trãn nuïi. Synchaeta thæåìng âæåüc tháúy åí vuìng næåïc låü vaì
cæía säng.
- Nhæîng loaìi kyï sinh nhæ Notommata trypeta säúng kyï sinh trãn taío
Gomphosphaeria, Proales parasitica säúng trãn táûp âoaìn taío Volvox, Albertia ng
ngoaûi hay näüi kyï sinh trãn quáön thãø giun êt tå thuíy sinh
Trong tæû nhiãn, máût âäü cuía truìng baïnh xe xuáút hiãûn coï liãn quan âãún nguäön thæïc
àn. Máût âäü täúi âa liãn quan nhiãöu âãún giaï thãø vaì bãö màût tiãúp xuïc, thæåìng thç cåí
5800 caï thãø/lêt cho sinh váût phuì du, 25000 caï thãø/lêt cho boün boì baïm hay 1155000
caï thãø/lêt trong baîi caït áøm.
Nhæîng loaìi boì baïm khäng bao giåì xuáút hiãûn khi nhiãût âäü dæåïi 15OC, thäng
thæåìng thç xuáút hiãûn nhiãöu åí nhiãût âäü trãn 20OC.
Cuîng coï mäúi quan hãû máût thiãút giæîa pH cuía thuíy væûc vaì thaình pháön loaìi
cuía Truìng baïnh xe, thäng thæåìng næåïc coï pH>7 thç coï êt loaìi nhæng säú læåüng cuía
chuïng cao, caïc loaìi thêch nghi âiãöu kiãûn naìy laì Asplanchna, Asplanchnopus,
Mytilina, Brachionus, Filinia, Lacinularia, Sinantherina, Eosphora vaì Notholca nhæng
50
- Chæång II: Låïp Truìng baïnh...
khi mäi træåìng chuyãøn sang acid thç nhiãöu loaìi xuáút hiãûn nhæng säú læåüng khäng
cao nhæ Cephalodella, Lepadella, Lecane, Monostyla, Trichocera vaì Dicranophorus.
Pháön coìn laûi laì nhæîng loaìi phán bäú räüng cho caí hai mäi træåìng.
Træïng nghè (cyst) hay caïc âäúi tæåüng bë sáúy khä seî âæåüc phán bäú räüng khàõp
trãn màût âáút nhåì gioï, âäüng váût khaïc mang âi do âoï chuïng noï laì nhæîng sinh váût
phán bäú räüng tæïc laì nhæîng loaìi säúng åí vuìng næåïc tènh, trong rong rãu, trong baîi
caït, trong âáöm láöy coï thãø tháúy trong ao nuäi caï vaì nhæ thãú coï thãø tçm tháúy chuïng
khàõp nåi trãn thãú giåïi tháûm chê ngay caí nhæîng loaìi hiãúm hay êt gàûp cuîng âæåüc
phaït hiãûn nhæîng nåi coï âiãöu kiãûn säúng thêch håüp.
16. Thu máùu vaì nuäi.
Duìng læåïi phiãu sinh âãø thu máùu, nhæîng vuìng coï thæûc váût næåïc phaït triãøn
seî dãù daìng thu âæåüc nhoïm naìy, nhæng læåïi phiãu sinh khoï thu âæåüc nhæîng caï
thãø non.
Coï thãø duìng loü thuíy tinh âãø våït nhæîng máùu váût coìn säúng trong nhæîng
âaïm thuíy sinh thæûc váût. Khi oxy trong loü giaím dáön thç Truìng baïnh xe näøi lãn,
chuïng ta seî huït chuïng ra bàòng pipet.
Coï ráút nhiãöu phæång phaïp âãø nuäi truìng baïnh xe, mäùi âäúi tæåüng coï mäüt
cäng thæïc riãng vaì tuìy vaìo âiãöu kiãûn cuû thãø tæìng vuìng maì ngæåìi ta coï thãø sæía âäøi
cho thêch håüp, sau âáy laì mäüt vaìi cäng thæïc thê duû
- Nuäi nhæîng loaìi thuäüc giäúng Lecane: (1) duìng dung dëch cuía 0.1% bäüt sæía vaì
næåïc ao, dung dëch naìy âæåüc thay haìng ngaìy; (2) láúy 20 haût luïa mç, nghiãön
nhoí vaì âung säi trong 100 ml næåïc trong 20 phuït, cho Truìng baïnh xe vaìo
dung dëch naìy, thay måïi dung dëch mäùi ngaìy (3) baïnh mç khä láúy náúu nhæì våïi
næåïc theo tè lãû 8-30 maính vuûn trong 100 ml næåïc, loüc vaì duìng trong 24 giåì.
51
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
- Nhæîng loaìi thuäüc giäúng Epiphanes hay nhæîng loaìi säúng trong ao coï thãø nuäi
bàòng næåïc coí khä våïi viãûc taûo taío hay protozoa laìm thæïc àn.
- Coï thãø duìng 800 ml phán ngæûa tæåi hoaì våïi 1000 ml næåïc vaì dung säi trong 1
giåì, âãø nguäüi räöi hoaì våïi hai pháön næåïc mæa, uí 1 tuáön âãún 10 ngaìy træåïc khi
duìng nuäi truìng baïnh xe.
- Nhæîng loaìi trong bäü noaîn saìo chàón coï thãø nuäi trong dung dëch 0.1% sæía
khäng beïo våïi næåïc maïy hay næåïc ao.
- Nhæîng loaìi säúng boì baïm ráút khoï nuäi.
Nguyãn tàõc chung cuía viãûc nuäi Truìng baïnh xe laì thay âäøi dung dëch nuäi haìng
ngaìy vaì ngàn caín hoaût âäüng quaï mæïc cuía vi khuáøn.
17. Cäú âënh máùu.
- Duìng formol 10% âãø cäú âënh máùu, khi âoï con váût co laûi laìm cho voí thãø hiãûn
hçnh ráút roí maì quan saït.
- Nhæîng loaìi khäng coï voí thç phaíi coï kyî thuáût tinh xaío maì quan saït, luïc naìy tuìy
vaìo nhu cáöu thê nghiãûm maì quan saït con váût coìn tæåi hay bë co laûi, nhæ thãú
cáön laìm mã con váût træåïc khi giãút. Cháút gáy mã coï thãø laì Chloretone vaì
2%benzamine hay 2% butyn vaì 2% hydroxylamine hydrochloride.
- Sau khi âaî laìm chãút con váût thç coï thãø cäú âënh chuïng trong dung dëch 2-5%
formalin coï chæaï 2% glycerin, coï thãø thãm mäüt êt eosin âãø taûo maìu cho dãù
quan saït.
- Coï thãø duìng caïch nhæ sau âãø taïch haìm nghiãön cuía con váût maï quan saït: (1)
cho mäüt gioüt 1:10 dung dëch Clorox hay suït àn da trong loîm cuía lame vaì cho
thãm mäüt gioüt bãn ngoaìi loîm, láúy lammelle 22 mm2 phuî láúy gioüt bãn ngoaìi vaì
âáøy cho âãún loîm vaì chaûm vaìo dung dëch trong loîm. Kãú âãún cho truìng baïnh xe
vaìo dung dëch trong loîm vaì tiãúp tuûc âáøy. Nhæï thãú truìng baïnh xe bë nghiãön vaì
52
- Chæång II: Låïp Truìng baïnh...
pháön trong loîm seî chæaï haìm nghiãön. Láúy pháön âoï laìm khä vaì sån bàòng dëch
dëch dáöu nhåìn hay Murrayite. Trong khoaíng 1/2 giåì con váût bë hoaì tan chè coìn
laûi haìm nghiãön, pháön máùu naìy coï thãø læu giæî vaìi thaïng.
II. Hãû Thäúng Phán Loaûi vaì Caïc Giäúng Loaìi Thæåìng Gàûp åí ÂBSCL.
Sæû sàõp xãúp caïc giäúng loaìi vaì hoü duìng trong hãû thäúng naìy laìtheo Remane
trong Das Tierreich (1929-1933), dæûa chuí yãúu vaìo cáúu taûo cå baín vaì sæû biãún âäøi
cuía haìm nghiãön.
1. Bäü noaîn saìo chàón (Bdelloidea hay Digononta).
Nhæîng sinh váût trong bäü naìy coï hai buäöng træïng, haìm nghiãön daûng
ramate, khäng coï voí hay äúng bao. Mäùi buäöng træïng âãöu coï noaîn hoaìng, khäng coï
con âæûc. Sinh saín chuí yãúu laì âån tênh. Voìng tiãm mao phaït triãøn maûnh. Cå thãø
hçnh truû, âäü co giaín cuía cå thãø låïn, gäöm nhiãöu âoaûn läöng vaìo nhau, båi läüi tæû do
hay boì kiãøu con âèa. Coï ngoïn thæåìng co ruït trong chán, coï 2 ngoïn khäng co vaìo
âæåüc.
a. Hoü philodinidae: voìng tiãm mao phaït triãøn, coï thãø co vaìo trong miãûng,
daû daìy coï lumen thæûc sæû, coï läng ruäüt, âeí træïng hay âeí con. Coï mäüt
giäúng laì Philodina vaì khoaíng 20 loaìi våïi âàûc tênh laì chán coï 4 ngoïn
phàón våïi 2 ngoïn åí màût læng vaì hai ngoïn cuäúi cuìng thán. Låïp chitin boüc
quanh thán moíng. Phán bäú chuí yãúu åí vuìng næåïc thaíi.
b. Habrotrochidae: voìng tiãm mao phaït triãøn, coï thãø co vaìo trong miãûng, daû
daìy khäng coï lumen, thæïc àn âi vaìo khäng baìo cuía nguyãn sinh cháút
cuía daû daìy, khäng coï läng ruäüt, âeí træïng.
c. Philodinavidae: coï chuíy hoaìn chènh, khäng coï voìng tiãm mao, chán coï 4
ngoïn chè coï mäüt giäúng laì Philodinavus vaì mäüt loaìi nhæng khäng phäø
biãún laì Philodinavus paradoxus.
53
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
d. Adinetidae: Chuíy chæa hoaìn thiãûn, voìng tiãm mao khäng thãø co ruït vaìo
trong miãûng khäng coï tå quanh nhæng coï tå raíi raïc trãn voìng tiãm
mao, coï hai giäúng laì Adineta våïi âàûc tênh laì chán mong manh, coï hai
vuäút vaì 3 ngoïn; coï khoaíng 10 loaìi säúng trong rong rãu vaì caït. Giäúng
Bradyscela våïi chán to khoeí, khäng coï vuäút nhæng thay vaìo âoï laì
nhæîng thuìy läöi xãúp thaình haìng, chè coï mäüt loaìi trong giäúng naìy laì
Bradyscela clauda.
2. Bäü noaîn saìo leî (Monogononta).
Nhæîng sinh váût trong bäü naìy coï mäüt buäöng træïng, haìm nghiãön khäng coï
ramate, coï voí hay khäng coï voí. Con caïi êt biãún âäøi, voìng tiãm mao khäng låïn,
chán coï 2 ngoïn hay coï déa baïm. Säúng âån âäüc hay táûp âoaìn.
a. Täøng hoü Flosculariacea
Haìm nghiãön daûng malleoramate, voìng tiãm mao gäöm hai voìng tå bao
phuí, voìng tå ngoaìi ngàõn hån voìng tå trong, miãûng khäng nàòm åí giæîa. Coï
mäüt âãún hai tå caîm giaïc.
*. Hoü Flosculariidae: Voìng tiãm mao coï läø håí åí læng hay khäng coï läø håí,
miãûng åí màût buûng cuía voìng tiãm mao, khäng coï âiãøm màõt. Säúng boì baïm.
* Hoü Conochilidae: Coï khe håí åí pháön buûng, trong voìng tiãm mao, miãûng
trãn voìng tiãm mao, gáön goïc læng.
* Hoü Hexarthridae:Våïi 6 pháön phuû daûng läng cæïng, khoeí, cå thãø hçnh noïn,
coï nhæîng voìng tå âäi vaì tå trãn båì cuía vaình, âáy laì nhoïm truìng baïnh xe
nhaíy, thæåìng säúng åí vuìng coï âäü kiãöm cao. Giäúng Hexarthra coï nhiãöu loaìi.
*. Hoü Testudinellidae: Cå thãø khäng coï voí, nhæng coï 3-4 gai daìi âãø váûn
âäüng. Giäúng phäø biãún laì Filinia.
b. Täøng hoü Collothecacea
54
- Chæång II: Låïp Truìng baïnh...
Haìm nghiãön daûng uncinate, voìng tiãm mao ráút låïn, nhæng khäng phán
thaình hai voìng, khäng coï tå caîm giaïc låïn, miãûng nàòm åí giæîa. Khoang
miãûng coï hçnh moïng ngæûa, nàòm åí âaïy hçnh phãøu hay loìng chaío.
*. Hoü Collothecidae: coï nhiãöu giäúng nhæ Stephanoceros, Collotheca,
Acyclus, Cupolopagis, Atrochus.
c. Täøng hoü Ploima
Haìm nghiãön daûng virgate hay virgate forcipate, khäng coï voí hay keïm phaït
triãøn, daûng mãöm deío.
*. Hoü Notomatidae: Voìng tiãm mao khäng coï ngoïn åí phiaï træåïc nhæng coï
hai u läöi gáön miãûng, chán coï hai âäút co ruït vaìo âæåüc vaì áön trong voí, haìm
nghiãön khäng bàõt vaì giæî mäöi âæåüc. Æa säúng trong mäi træåìng acid.
*. Synchaetidae: Coï 4 tå daìi trãn voìng tiãm mao, cå thãø hçnh noïn, ngoïn
chán nhoí.
*. Microcodonidae: Chán ráút daìi chiãúm khoaíng bàòng chiãöu daìi thán, coï
mäüt ngoïn, voìng tiãm mao phàóng vaì troìn.
*. Ploesomatidae: voìng tiãm mao coï ngoïn åí phêa træåïc, chán åí cuäúi cuía
háûu män, voí måí ra doüc theo giæîa buûng. Haìm nghiãön thêch nghi bàõt mäöi.
Âaûi diãûn laì Ploesoma.
*. Gastropodidae: Cå thãø hçng tuïi, coï voí moíng hay khäng coï voí, daû daìy
daûng thuìy låïn chiãúm caí xoang cå thãø, khäng coï háûu män, maìu âáûm täúi hay
âuûc.
*. Hoü Trichocercidae: Voí gäöm håüp pháön cuía mäüt maính hçnh truû, coï 3 thuìy
vaì pháön hçnh læåîi liãöm måí ra åí phêa sau cuía caûnh traïi.
*. Hoü Asplanchnidae: Hçnh tuïi, voìng tiãm mao phaït triãøn maûnh, khäng coï
ruäüt vaì háûu män, tuyãún noaîn hoaìng hçnh moïng ngæûa hay hçnh cáöu.
55
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
Thæåìng thç âeí con, àn thët, hçnh daûng ráút biãún âäøi. Âaûi diãûn laì
Asplanchna.
*. Hoü Brachionidae:Voí coï gai, noï gäöm hai maính khäng âäüng näúi laûi åí pháön
sau. Coï ráút nhiãöu giäúng nhæ Kellicottia, Keratella, Brachionus, Platyias...
C
D
A B
E
Hçnh 3.5: Hçnh daûng cuía mäüt säú hoü trong låïp Truìng baïnh xe. A: Philodinidae; B: Trichocercidae;
C: Synchaetidae; D: Asplanchnidae; E: Brachionidae.
Taìi Liãûu Tham Khaío
1. Thaïi Tráön Baïi, Hoaìng Âæïc Nhuáûn, Nguyãùn vàn Khang. 1970. Âäüng váût khäng
xæång (táûp 1). Nhaì xuáút baín Giaïo duûc - Haì näüi.
2. Edmondson. W.T. 1959. Freshwater Biology (second edition). University of
Washinton, Seattle
3. Robert W. Pennak. 1978. Fresh-water invertebrates of the United states. A
wiley-interscience publication.
Shirota. A and T. D. An. 1966. Plankton of south Vietnam. Nhatrang
Oceangraphy Institute.
56
- Chæång III
BÄÜ GIAÏP XAÏC RÁU NGAÌNH (CLADOCERA)
Âáy laì mäüt nhoïm sinh váût phán bäú räüng trong táút caí caïc loaûi hçnh thuíy
væûc, nhæng laûi dãù daìng quan saït vaì phán loaûi nãn chuïng laì âäúi tæåüng nghiãn
cæïu ráút thêch håüp cho caïc nhaì thuíy sinh hoüc vaì sinh thaïi hoüc thuíy væûc.
Phán bäú räüng khàõp caïc vuìng trãn traïi âáút vaì thæåìng tháúy åí caïc thuíy
væûc taûm thåìi vaì coï nhiãöu cháút hæîu cå.
I. Âàûc Âiãøm Chung
1. Hçnh thaïi
Háöu hãút caïc sinh váût thuäüc bäü Cladocera coï chiãöu daìi tæì 0.2 - 0.3 mm.
Cå thãø khäng phán âäút roí raìng nhæng háöu hãút âãöu coï pháön voí giaïp bao láúy
âáöu vaì ngæûc. Pháön ngæûc âæåüc bao bàòng mäüt táúm voí gáúp laûi åí læng träng giäúng
nhæ hai maînh voí. Nhçn màût sau cuía voí ráút âa daûng, coï thãø coï hçnh oval, hçnh
troìn hay hçnh keïo daìi hoàûc hçnh coï goïc caûnh.
Trãn màût voí coï hçnh hay chaûm träø hçnh maûng læåïi hay hçnh keí soüc hoàûc
nhæîng daûng khaïc.
Nhiãöu loaìi åí pháön sau coï gai vaì caûnh buûng coï tå, màût trong cuía caûnh
buûng coï nhæîng âæåìng veî maînh mai.
a. Âáöu: laì mäüt khäúi chàõc chàõn, kên. Cong vãö dæåïi vaì phêa læng vaì
âäi khi taûo ra vãút måì giæîa âáöu vaì thán taûo nãn cäø. Cáúu truïc dãù tháúy
nháút åí pháön âáöu laì màõt keïp ráút låïn âoï laì mäüt daûng giäúng nhæ tháúu
kênh trong suäüt bao láúy mäüt khäúi maìu. Màõt coï thãø xoay quanh vaì
nhaïy âæåüc nhåì ba âäi cå nhoí. Màõt âån (sàõc âiãøm) nhoí nàòm åí phêa
sau hay dæåïi màõt keïp.
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
b. Ráu A1: dênh åí caûnh buûng gáön meïp sau cuía âáöu. Ráu naìy nhoí, êt
âæåüc chuï yï, khäng phán âäút vaì coï tå caîm nháûn âæåüc muìi.
c. Ráu A2: ráút låïn, dênh vaìo bãn gáön caûnh sau cuía âáöu. Mäùi ráu âãöu
coï âäút gäúc chàõc vaì khoeí, nhaïnh læng vaì nhaïnh buûng âãöu phán âäút.
Hai nhaïnh naìy âãöu mang nhiãöu tå hçnh läng chim, Cäng thæïc tå
thæåìng duìng âãø phán loaûi âãún giäúng vaì loaìi thê duû nhæ åí Daphnia
0 − 0 −1− 3
laì ; âiãöu naìy cho biãút ràòng nhaïnh læng coï 4 âäút coï säú tå
1−1− 3
láön læåüt laì
0, 0, 1 vaì 3,
nhaïnh
buûng coï 3
âäút våïi säú
tå trãn tæìng
âäút láön læåüt
laì 1, 1 vaì 3.
Ngoaìi ra
coìn coï cäng
thæïc âäút
ráu kyï hiãûu Hçnh 3.1: Hçnh thaïi cuía Cldocera (Daphnia pulex). B: naîo; BC:
buäöng phäi; C: nhaïnh ruäüt; CE: màõt keïp; F: gäúc ráu; FA: ráu
bàòng caïc säú
A1; H: tim; INT: ruäüt; O: màõt âån; OV: buäöng træïng; R: chuíy;
SG: tuyãún voí. (theo Storch, 1925).
caïch råìi
nhau thê duû nhæ cäng thæïc âäút ráu cuía Daphnidae laì 4 - 3, cuía
Chydoridae laì 3 - 3. Caïc ráu naìy hoaût âäüng âæåüc nhåì vaìo hoaût
âäüng cuía cå læng åí vuìng cäø. Ngoaìi ra cuîng coï nhæîng båì hay gäúc tå
khoeí.
58
- Chæång II: Bäü giaïp xaïc...
d. Chuíy hay moí: coï thãø phaït triãøn hay khäng phaït triãøn, noï nàòm
giæîa âáöu phêa træåïc ráu A1.
e. Pháön miãûng: nhoí nàòm gáön pháön näúi giæîa âáöu vaì thán. Pháön ngoaìi
cuía miãûng gäöm coï (i) mäi trãn; (ii) mät âäi haìm dæåïi våïi ràng cæïng
vaì khoeí; (iii) mät âäi haìm trãn nhoí nhàòm âæa thæïc àn vaìo haìm
dæåïi; vaì (iv) mäüt mäi dæåïi. Mäi dæåïi cuía caïc loaìi trong hoü
Macrothricidae vaì Chydoridae coï daûng hçnh muäùng.
f. Chán: hçnh thuìy hay hçnh laï coï nhiãöu tå gäöm 5 hay 6 âäi. Chán
phán chia thaình hai
nhaïnh nhæng
khäng roí raìng. ÅÍ
hoü Sididae vaì
Holopedidae caïc
âäi chán âãöu giäúng
nhau nhæng âäúi våïi
caïc hoü khaïc thç hai Hçnh 3.2: Caïc âäi chán ngæûc. A: chán thæï1; B: chán
thæï 2; C: chán thæï 3; D: chán thæï 4; E: chán thæï 5.
âäi âáöu tiãn coï
daûng ngoïn coï thãø giuïp con váût baïm vaìo giaï thãø.
g. Âuäi buûng: pháön buûng tiãu giaím nhæng coìn laûi pháön âuäi buûng
nàòm åí pháön cuäúi cå thãø, thæåìng gáúp vaìo trong, trãn âoï coï 2 tå daìi vaì
táûn cuìng laì vuäút ngoün, trãn caûnh cuía âuäi buûng coìn coï mäüt haìng
ràng meïp. Nhiãûm vuû chuí yãúu cuía âuäi buûng laì âuäøi nhæîng sinh váût
hay cháút hæîu cå baïm vaìo chán ngæûc, ngoaìi ra coï thãø laìm con váût di
chuyãøn âæåüc.
2. Cáúu taûo trong
59
- DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000
a. Hãû tiãu hoaï: ráút âån giaín, åí pháön âáöu coï mäüt thæûc quaín ngàõn vaì
heûp âäø vaìo daû daìy, tuy váûy khäng phán biãût âæåüc pháön naìo laì daû
daìy vaì pháön naìo laì ruäüt. Ruäüt coï thãø thàóng hay xoàõn, nhçn vaìo âáy
coï thãø biãút con váût säúng hay chãút vç khi chãút thæïc àn trong ruäüt coï
maìu sáùm.
b. Hãû tuáön hoaìn: tim coï hçnh traïi banh nàòm phiaï sau âáöu gáön caûnh
læng, maïu âi vaìo tim nhåì hai meïp sau miãûng vaì chaíy vãö phiïa træåïc.
Khäng coï maûch maïu, maïu chaíy trong xoang nhåì hãû thäúng maìng
treo cuía ruäüt, tãú baìo maïu khäng coï maìu hay maìu håi vaìng.
c. Hãû hä háúp: con váût láúy O2 vaì thaíi CO2 thäng qua bãö màût cå thãø
nhæng chuí yãúu laì màût trong cuía voí vaì nháút laì åí caïc âäi chán.
d. Hãû baìi tiãút: caïc tuyãún voí nàòm gáön pháön âáöu cuía voí coï chæïc nàng
baìi tiãút, hoaût âäüng cuía noï chæa âæåüc biãút roí.
e. Hãû tháön kinh vaì caïc giaïc quan: gäöm hai dáy tháön kinh buûng vaì
trãn âoï coï nhiãöu haûch näúi våïi caïc âäi dáy tháön kinh. Naío nàòm træåïc
thæûc quaín. Màõt coï nhiãûm vuû âënh hæåïng vaì caím nháûn aïnh saïng. Tå
caîm nháûn muìi nàòm åí meïp cuía voí, trãn ráu A1 vaì vuìng quanh
miãûng. Tå caîm giaïc laì pháön chênh vaì nàòm åí gäúc cuía âäút ráu A2.
f. Hãû sinh duûc: tuyãún sinh duûc dãù nháûn khi con váût thaình thuûc, hai
buäön træïng låïn nàòm åí pháön læng, âäi khi åí pháön buûng cuía ruäüt
trong vuìng ngæûc. Tuìy vaìo giai âoaûn sinh saín maì buäöng træïng âáöy
træïng våïi nhiãöu noaîn baìo coï nhán låïn hay âáöy noaîn hoaìn. Voìi træïng
nàòm åí pháön læng vãö phêa cuäúi, nhoí nhàõn thanh maính ráút khoï nháûn
træì khi âang coï træïng âi qua. Tuïi tinh nàòm åí pháön sau cuía voí, noï seî
âäø vaìo ruäüt vaì chaíy ra ngoaìi qua âuäi buûng gáön háûu män hay vuäút
ngoün. Âäi khi âuäi buûng biãún thaình cå quan giao phäúi.
60
- Chæång II: Bäü giaïp xaïc...
3. Váûn âäüng
Cladocera váûn âäüng theo kiãøu giáût tæìng cån, ráu A2 laì cå quan váûn
âäüng chênh, âa pháön chuïng di chuyãøn bàòng caïch nhaíy liãn tuûc taûo ra caïc bæåïc
nhaíy nhanh hay cháûm. Viãûc cho ràòng Cladocera coï khaí nàng båi laì chæa coï cå
såí khoa hoüc.
Caïc loaìi xuáút hiãûn åí vuìng giaìu thæïc àn coï caïch váûn âäüng theo kiãøu båi
nhåì vaìo ráu A2, caïch naìy coï liãn quan våïi viãûc láúy thæïc àn.
Nhæîng loaìi säúng âaïy coï thãø duìng âuäi buûng âãø di chuyãøn .
4. Dinh dæåîng
Kãút håüp våïi sæû váûn âäüng cuía caïc chán ngæûc coï tå cæïng, váût cháút tæì
trong næåïc seî âi vaìo voí. Caïc cæí âäüng seî âæa pháön thæïc àn loüc âæåüc âi vaìo
meïp buûng cäø gäúc chán, luïc naìy noï seî läi cuäún thæïc àn âi vaìo pháön miãûng.
Thæïc àn chênh cuía chuïng laì taío vaì nguyãn sinh âäüng váût, cuîng coï thãø
coï pháön thæïc àn khaïc nhæng biãút roí raìng nháút laì cháút hæîu cå âang phán huíy
(detritus) caïc loaûi. Nhæng thæûc tãú cho tháúy våïi pháön thæïc àn coï kêch cåí thêch
håüp seî âæåüc âæa vaìo äúng tiãu hoaï maì khäng cáön coï sæû læûa choün naìo. Thæïc àn
coï kêch thæåïc låïn khi âæa vaìo miãûng thç noï seî bë âáøy ra ngoaìi bàòng caïc såüi tå åí
gäúc chán ngæûc säú 1, sau âoï bë âuäi buûng âaï ra ngoaìi.
Cuîng coï viãûc tháøm tháúu qua thaình cå thãø nhæng chæa thãø hiãûn roí raìng.
Mäüt vaìi loaìi nhæ Polyphemus vaì Leptodora laì váût dæî, coï chán biãún âäøi âãø láúy
thæïc àn, thæïc àn cuía chuïng laì entomostraca vaì truìng baïnh xe.
5. Sinh saín
Hçnh thæïc sinh saín âån tênh xuáút hiãûn trong suäút qua trçnh säúng vaì
xuáút hiãûn quanh nàm, våïi hçnh thæïc naìy chè sinh ra con caïi. Caïc noaîn nguyãn
baìo âæåüc giaím phán mäüt láön trong buäöng træïng vaì sau âoï theo äúng dáùn træïng
âi vaìo buäöng phäi. Buäöng phäi laì mäüt khoang träúng nàòm åí pháön læng, noï
âæåüc âoïng hay måí nhåì vaìo âuäi buûng. Tuìy theo loaìi vaì âiãöu kiãûn mäi træåìng
61
nguon tai.lieu . vn
