Xem mẫu
- 8. C¸c kiÓu bê biÓn
8.1 Më ®Çu
T rong c¸c ch ¬ ng tr í c, chóng ta ®· nghiªn cøu sù h×nh thμnh bê biÓn do c¸c
qu¸ tr×nh ®Þa chÊt vμ hiÓu ® î c d íi t¸c ®éng th êng xuyªn cña c¸c ®iÒu kiÖn
khÝ hËu, sãng vμ thuû triÒu mμ h×nh d¹ng ban ®Çu cña ® ê ng bê bÞ biÕn d¹ng do
xãi hoÆc båi trong qu¸ tr×nh chuyÓn vËn cña bïn c¸t. MÆc dÇu ë mçi ®Þa ®iÓm
trªn tr¸i ®Êt ® ê ng bê cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng do lÞch sö h×nh thμnh vμ c¸c ®iÒu
kiÖn ®Þa ph ¬ ng qui ®Þnh, nh ng mét c¸ch tæng qu¸t ta cã thÓ nhËn thÊy cã mét
sè kiÓu c¬ b¶n ë nh÷ng ®Þa ph ¬ng cô thÓ. Trong ch ¬ ng nμy sÏ tr×nh bμy nghiªn
cøu mét c¸ch hÖ thèng viÖc ph©n lo¹i c¸c kiÓu ® ê ng bê.
Néi dung chÝnh ®Ó hiÓu ® îc sù thay ®æi cña ® êng bê biÓn chÝnh lμ 2 qu¸ tr×nh: BiÓn
tiÕn vμ biÓn lïi. Trong c¸c qu¸ tr×nh nμy, h×nh d¹ng cña ® êng bê sÏ t ¬ng øng víi qu¸
tr×nh cung cÊp c¸t trong mèi quan hÖ víi qu¸ tr×nh n íc biÓn d©ng. NÕu mùc n íc biÓn
t¨ng cao, l îng bïn c¸t cung cÊp nhá th× qu¸ tr×nh biÓn lÊn x¶y ra. NÕu n íc biÓn t¨ng
thÊp, l îng bïn c¸t cung cÊp ®ñ lín, th× qu¸ tr×nh båi x¶y ra. H×nh 8-1 biÓu diÔn qu¸
tr×nh båi, xãi cña ® êng bê.
PhÝa tr¸i cña h×nh 8-1 biÓu diÔn qu¸ tr×nh biÓn lïi, ®iÒu nμy ®ång nghÜa víi qu¸ tr×nh
tiÕn ra biÓn, l îng bïn c¸t ® îc bæ sung cho vïng nghiªn cøu. PhÝa ph¶i lμ qu¸ tr×nh
biÓn lÊn hay l îng bïn c¸t bæ sung thiÕu, bê bÞ xãi vμ biÓn lÊn vμo ®Êt liÒn.
Trong tr êng hîp biÓn lïi, l îng bïn c¸t tõ s«ng t¶i ra båi l¾ng ë cöa s«ng h×nh thμnh
d¹ng delta. Khi n¨ng l îng sãng vμ thuû triÒu nhá, bïn c¸t tõ s«ng mang ra sÏ båi däc
hai bªn l¹ch triÒu. Do ®é dèc mÆt n íc s«ng, mùc n íc t¨ng dÇn khi ®i tõ cöa s«ng vμo
phÝa trong. T¹i thêi ®iÓm khi l u l îng trong s«ng lín, cã hiÖn t îng trμn b·i, vμ dßng
n íc sÏ ®μo xãi mÆt b·i, n¬i vËt chÊt vèn lμ c¸c thμnh t¹o mÞn, bë rêi vμ míi h×nh
thμnh ®Ó thμnh c¸c l¹ch míi. Qu¸ tr×nh nμy x¶y ra liªn tôc ®Ó h×nh thμnh tam gi¸c ch©u
h×nh thon dμi hoÆc h×nh ch©n chim. Sãng lín víi dßng ven bê m¹nh sÏ t¹o xu thÕ cho
® êng bê cña vïng tam gi¸c ch©u cã h íng gÇn víi h íng chung cña ® êng bê khu
vùc, trong khi nh÷ng n¬i dßng triÒu chiÕm u thÕ sÏ t¹o ra c¸c d¹ng ® êng bê vu«ng
gãc víi ® êng bê biÓn chung. Ngoμi ¶nh h ëng cña dßng ch¶y s«ng, ®ång b»ng ven
biÓn cßn ph¸t triÓn khi t¸c dông cña sãng mang tÝnh tréi vμ c¸c b·i triÒu h×nh thμnh khi
¶nh h ëng cña triÒu lμ m¹nh nhÊt.
Trong tr êng hîp biÓn tiÕn, cöa ra còng xung quanh vÞ trÝ nh trong tr êng hîp biÓn
lïi, tuy nhiªn do l îng bïn c¸t bæ sung kh«ng t ¬ng xøng víi sù t¨ng cña mùc n íc
biÓn. Bïn c¸t t¹i khu vùc cöa s«ng kh«ng cßn mang nguån gèc phï sa s«ng n÷a mμ cã
nguån gèc biÓn do dßng triÒu hoÆc sãng mang ®Õn. Bïn c¸t ®Çm ph¸ mang nguån gèc
biÓn m¹nh h¬n nguån gèc s«ng.
173ttp://www.ebook.edu.vn
h
- Sù ph¸t triÓn c¸c vïng cöa s«ng vμ b i triÒu
H×nh 8-1: C¸c d¹ng ® êng bê h×nh thμnh do qu¸ tr×nh biÓn tiÕn vμ biÓn lïi (Boyd et al,
1992)
174ttp://www.ebook.edu.vn
h
- Dùa trªn c¸c qu¸ tr×nh h×nh th¸i kh¸c nhau, h×nh 8-2 ® a ra c¸ch ph©n lo¹i c¸c ® êng
bê do c¸c qu¸ tr×nh biÓn tiÕn, biÓn lïi h×nh thμnh. BiÓu ®å 3 chiÒu, trong ®ã ¶nh h ëng
cña s«ng ® îc thÓ hiÖn trªn trôc th¼ng ®øng, cña b¶n th©n ® êng bê trªn ® êng n»m
ngang, vai trß cña sãng ë phÝa bªn tr¸i, cña thuû triÒu ë bªn ph¶i. §Ønh cña tam gi¸c
biÓu diÔn tam gi¸c ch©u, ®¸y biÓu diÔn ®ång b»ng s«ng hoÆc hçn hîp s«ng, biÓn hoÆc
c¸c b·i triÒu, trong khi cöa s«ng lμ d¹ng trung gian gi÷a s«ng vμ biÓn. Trong biÓu ®å
nμy, ®Çm ph¸ ® îc liÖt kª nh lμ lo¹i cuèi cïng trong hä cöa s«ng. Kh¸i niÖm
"depth" trong h×nh biÓu diÔn sù ph¸t triÓn theo thêi gian cã liªn quan ®Õn sù thay ®æi
cña mùc n íc biÓn vμ l îng bïn c¸t bæ sung. Khi mùc n íc biÓn t¨ng, th× c¸c tam
gi¸c ch©u trë thμnh c¸c cöa s«ng vμ ng îc l¹i. §ång b»ng ven biÓn vμ b·i triÒu sÏ biÕn
mÊt vμ thay vμo ®ã lμ vïng thÒm khi mùc n íc biÓn t¨ng.
H×nh 8-2: BiÓu ®å 3 chiÒu ph©n lo¹i ® êng bê (Boyd et al, 1992 and Dalrymple et al, 1992)
Trong môc tiÕp theo, c¸c lo¹i ® êng bê h×nh thμnh d íi quan niÖm do bïn c¸t ® îc
th¶o luËn. C¸c lo¹i ® êng bê nμy, hoÆc thuéc lo¹i biÓn tiÕn hoÆc thuéc lo¹i biÓn lïi. Cã
mét sè tr êng hîp, khã ph©n biÖt mét c¸ch râ rμng nÕu nh kh«ng cã c¸c kh¶o s¸t cô
thÓ.
Môc 8-3 tr×nh bμy mét sè lo¹i ® êng bê h×nh thμnh mμ ¶nh h ëng cña c¸c yÕu tè sinh
häc chiÕm u thÕ. Nh©n tè nμy bao gåm c¶ hÖ thùc vËt vμ ®éng vËt.
PhÇn cuèi cïng th¶o luËn ®Õn c¸c lo¹i ® êng bê ®¸
175ttp://www.ebook.edu.vn
h
- 8.2 §Æc ®iÓm bê biÓn c¸t
8.2.1 Vïng cöa s«ng
Vïng cöa s«ng lμ nh¸nh cña hÖ thèng s«ng hoÆc phÇn cña con s«ng chÞu ¶nh h ëng
triÒu. Nã ® îc x¸c ®Þnh lμ vïng gi¸p ranh gi÷a n íc ngät vμ n íc biÓn. Cöa s«ng h×nh
thμnh do c¸c nh©n tè ®éng lùc, nhËn n íc ngät tõ s«ng mang xuèng vμ n íc mÆn tõ
biÓn mang vμo. NÕu nh×n tõ phÝa biÓn vμo th× cöa s«ng lμ phÇn mμ c¸c ¶nh h ëng cña
biÓn tÊn c«ng vμo s«ng vμ phÇn cuèi cña con s«ng d íi ¶nh h ëng cña triÒu. Mçi cöa
s«ng ®Òu cã thÓ chia thμnh 3 phÇn: (i) phÇn ®Ønh lμ phÇn tiÕp gi¸p víi s«ng, (ii) phÇn
gi÷a lμ phÇn chÞu ¶nh h ëng trén lÉn gi÷a s«ng vμ biÓn vμ phÇn cöa tiÕp gi¸p víi biÓn
trong ®ã bao gåm c¶ cöa tho¸t ra biÓn vμ c¸c ®Æc ®iÓm biÓn chiÕm u thÕ.
Vïng cöa s«ng víi phÇn ®Ønh hÑp vμ phÇn cöa réng th êng cã biªn ®é triÒu lín. Sãng
triÒu mang mét l îng n íc x¸c ®Þnh ®i vμo vïng ®Ønh hÑp vμ sÏ t¹o ra mét biªn ®é
triÒu ®¸ng kÓ khi ®i s©u vμo trong s«ng. VÝ dô ®iÓn h×nh cña ¶nh h ëng nμy lμ cöa s«ng
h×nh loa trªn s«ng Lawrence (Canada). T¹i ®©y ®é lín triÒu t¹i cöa s«ng lμ 0.2 m, ®·
t¨ng lªn 5 m khi vμo ®Õn thμnh phè Quebec, mét ®iÓm kh¸ xa cöa s«ng.
¥ ViÖt nam, biªn ®é triÒu khi truyÒn vμo c¸c cöa s«ng ch¾c ch¾n còng cã sù thay ®æi
nh ng ch a cã c¸c sè liÖu thèng kª vÒ sù thay ®æi nμy.
N íc biÓn th êng cã ®é muèi kho¶ng 3.5%. N íc ngät coi nh ®é muèi b»ng kh«ng.
Sù kh¸c nhau vÒ ®é muèi ®Én ®Õn sù kh¸c nhau vÒ mËt ®é cña 2 khèi n íc: 1000 kg
/m3 ®èi víi n íc ngät vμ 1025 kg/m3 ®èi víi n íc biÓn. Quan hÖ gi÷a ®é muèi vμ mËt
®é ®· tr×nh bμy ë ch ¬ng 4. Sù kh¸c nhau vÒ mËt ®é dÉn tíi c¸c kiÓu dßng ch¶y kh¸c
nhau vïng cöa s«ng vμ ®Æc tÝnh cña bïn c¸t. C¬ chÕ h×nh thμnh dßng mËt ®é sÏ ® îc
tr×nh bμy trong c¸c ch ¬ng sau, ë ®©y chØ nªu vÒ mÆt nguyªn t¾c lμ n íc ngät nhÑ
h¬n sÏ ch¶y ra biÓn ë gÇn trªn mÆt vμ n íc biÓn cã mËt ®é cao h¬n n»m d íi vμ lÊn
vμo trong s«ng ë líp ®¸y. Nh vËy, d íi t¸c dông cña thuû triÒu, nªm mÆn lªn xuèng
vïng cöa s«ng. Gãc gi÷a mÆt ng¨n c¸ch gi÷a n íc ngät vμ n íc mÆn thay ®æi. Khi
gãc nhá, gÇn nh n»m ngang ta gäi lμ líp ph©n tÇng, cßn khi mÆt ng¨n c¸ch gÇn
th¼ng ®øng th× gäi lμ qu¸ tr×nh trén lÉn. H×nh 8-3 biÓu diÔn hiÖn t îng ph©n tÇng t¹i
vïng cöa s«ng.
Ph©n bè 3 chiÒu cña ®é muèi vïng cöa s«ng rÊt biÕn ®éng vμ thay ®æi liªn tôc theo
thêi gian, thËm chÝ trong mét chu kú triÒu, ®Æc biÖt thay ®æi khi gÆp c¸c sù kiÖn bÊt
th êng nh b·o, n íc d©ng, l u l îng trong s«ng lín.
Cöa s«ng míi ph¸t triÓn trong thêi gian ng¾n do qu¸ tr×nh båi tô cña phï sa. Mét sè
cöa s«ng ® îc båi tô trong thêi gian rÊt ng¾n. Ch¼ng h¹n, vμo cuèi thÕ kû 13, c¶ng
Hμng Ch©u trªn cöa Chinn-tang, ®«ng b¾c Trung Quèc lμ mét th ¬ng c¶ng víi trªn 1
triÖu d©n, nh ng 200 n¨m sau, b·i nμy bÞ båi hoμn toμn vμ c¶ng ph¶I di chuyÓn sang
mét ®Þa ®iÓm kh¸c.
176ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-3: Sù ph©n tÇng trong cöa s«ng; Sù thay ®æi cña mËt ®é vμ l u tèc dßng ch¶y
Bïn c¸t mang tõ s«ng ra cã xu thÕ trén lÉn vμo bïn c¸t mang ®Õn tõ biÓn bao gåm c¸t
biÓn lÉn vá sß vμ x¸c ®éng vËt. Trong vïng cöa s«ng, c¸c m¶nh vì nhá ® îc mang
theo nh lμ c¸c chÊt l¬ löng, trong khi c¸c h¹t c¸t ®¸y ® îc vËn chuyÓn nh bïn c¸t
®¸y l¨n hoÆc nh¶y trªn ®¸y biÓn.
Trong vïng cöa s«ng, cã kh¶ n¨ng chia thμnh 3 vïng víi ®Æc ®iÓm riªng dùa trªn lùc
kÐo lμ nguyªn nh©n t¹o ra ph©n bè cña bïn c¸t vμ qu¸ tr×nh båi l¾ng cña nã. Cã thÓ
nãi ®ã lμ c¸c vïng mang tÝnh chÊt s«ng, vïng chÞu ¶nh h ëng triÒu vμ vïng chÞu ¶nh
h ëng cña sãng lμ chñ yÕu. C¸c qu¸ tr×nh kh¸c nhau ë vïng cöa s«ng ph©n bè ë c¸c
vÞ trÝ kh¸c nhau ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 8-4. H×nh 8-5 biÓu diÔn c¸c qu¸ tr×nh tréi
trong vïng cöa s«ng . H×nh 8-6 lμ qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng trung b×nh thêi gian trªn c¸c
mÆt c¾t vïng cöa s«ng.
177ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-4: MÆt b»ng ph©n bè n¨ng l îng vμ c¸c qu¸ tr×nh vËt lý vïng cöa s«ng
H×nh 8-5: S¬ ®å ho¸ 3 vïng ¶nh h ëng tréi t¹i cöa s«ng theo Dalrymple, Zaitlin and Boyd
(1992)
H×nh 8-6: QuÜ ®¹o chuyÓn ®éng trung b×nh thêi gian cña bïn c¸t
C¸c h¹t th« nh c¸t, sái chuyÓn ®éng nh bïn c¸t ®¸y. C¸c h¹t mÞn bao gåm c¸t mÞn,
h¹t sÐt chuyÓn ®éng d íi d¹ng bïn c¸t l¬ löng. V× tèc ®é l¾ng ch×m kh¸c nhau, sù ph©n
líp x¶y ra víi c¸c vËt liÖu th« n»m d íi cïng, c¸c h¹t mÞn chØ l¾ng ch×m ë nh÷ng vïng
n íc Ýt x¸o ®éng. ¥ vïng cã sù trén lÉn gi÷a n íc ngät vμ n íc mÆn, c¸c h¹t sÐt nhá
liªn kÕt víi nhau h×nh thμnh c¸c h¹t lín h¬n. D íi ¶nh h ëng cña ®é muèi t¨ng lªn, lùc
178ttp://www.ebook.edu.vn
h
- ®iÖn ho¸ còng g¾n kÕt c¸c h¹t sÐt l¹i víi nhau. V× kÝch th íc cña chóng, c¸c h¹t liªn
kÕt cã tèc ®é l¾ng ch×m lín h¬n c¸c h¹t sÐt riªng rÏ vμ ®iÒu nμy ®Èy nhanh qu¸ tr×nh
båi tô. C¸c båi tô h¹t mÞn th êng thÊy ë vïng gi÷a cña b·i, n¬i n íc ngät vμ n íc mÆn
gÆp nhau. Ban ®Çu, tØ khèi cña n íc ë ®¸y kh¸ cao nªn bïn c¸t kh¸ linh ®éng vμ tÝnh
chÊt cña nã gièng víi n íc nÆng h¬n lμ c¸c vËt chÊt ®¸y.
Vïng cöa s«ng cßn cã c¸c lo¹i bïn c¸t cã nguån gèc h×nh thμnh kh¸c, nã ® îc ®ãng
gãp tõ trong s«ng vμ ngoμi biÓn bao gåm c¸c vËt chÊt sinh häc cã t¹i vïng cöa s«ng vμ
c¸c quÇn thÓ ®éng thùc vËt kh¸c. C¸c sinh khèi th êng tån t¹i ë m«I tr êng tÜnh n¬i cã
nguån dinh d ìng th êng xuyªn ®Ó sèng qua mïa ®«ng hoÆc ®Ó ®Î trøng. C¸c ®éng vËt
nhá c tró trong vá c¸c ®éng vËt 2 m¶nh, c¸c loμi giun biÓn cã vá lç, c¸c loμi èc kh¸c
nhau, c¸c lo¹i gi¸p x¸c lμ nh÷ng ®éng vËt ®iÓn h×nh vïng cöa s«ng. Vá vμ c¸c phÇn
cøng cña nh÷ng sinh vËt sèng ®ãng vai trß quan träng cho viÖc cung cÊp bïn c¸t vïng
cöa s«ng. C¸c ®éng vËt cÊp cao h¬n nh t«m, c¸ vμ chim biÓn sèng t¹i vïng cöa còng
®Ó l¹i c¸c vËt chÊt vμ tÊt c¶ chóng lμ c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau t¹o nªn hÖ sinh th¸I
vïng ven biÓn.
Trong c¸c vïng ®«ng d©n hoÆc c¸c khu c«ng nghiÖp, s«ng vμ cöa s«ng lμ nh÷ng ®iÓm
®æ n íc th¶i. C¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp th êng cã nhiÒu nguyªn tè kim lo¹i nÆng vμ
c¸c hîp chÊt ho¸ dÇu, c¸c c¸c nguyªn tè kh¸c tËp hîp l¹i víi nhau d íi d¹ng lùc ®iÖn
ho¸ vμ b¸m vμo c¸c h¹t sÐt ch×m l¾ng xuèng ®¸y. Do vËy, bïn c¸t ë vïng cöa th êng
kh¸ bÈn vμ rÊt nguy hiÓm cho c¸c quÇn thÓ sèng t¹i vïng cöa. V× chu tr×nh thøc ¨n
trong vïng cöa, ®iÒu nμy t¹o ra nguy hiÓm kh«ng chØ cho c¸c tæ chøc sèng cÊp thÊp mμ
thËm chÝ cho c¶ con ng êi.
Trong vïng b·i, chóng ta th êng ph©n biÖt kh¸ râ c¸c lo¹i kªnh, l¹ch n»m trong hÖ
thèng l¹ch triÒu. C¸c l¹ch s©u th êng xuyªn lμ ph ¬ng tiÖn chñ yÕu chuyÓn n íc tõ
s«ng ra biÓn vμ ng îc l¹i, trong khi c¸c l¹ch nhá chØ dÉn n íc vμ liªn kÕt víi nhau
thμnh m¹ng trong tr êng hîp triÒu lªn hoÆc thuû triÒu cao.
8.2.2 B·i triÒu.
PhÇn lín vïng cöa s«ng lμ c¸c b·i triÒu hoÆc vïng ®Êt ngËp n íc - vïng ®Êt lé ra khi
triÒu thÊp vμ ngËp khi triÒu lªn. Ph¹m vi më réng cña nã phô thuéc vμo h×nh d¹ng cña
cöa s«ng vμ ®é lín thuû triÒu. Râ rμng r»ng nÕu thuû triÒu lín th× ph¹m vi cña vïng sÏ
t¨ng lªn trong bÊt kú hoμn c¶nh nμo. Còng ph¶I kÓ tíi ¶nh h ëng cña ®é dèc b·i tíi sù
ph¸t triÓn cña b·i, nh ng kh«ng râ rμng. NÕu b·i tho¶i th× vïng b·i triÒu më réng cμng
nhanh. Tuy nhiªn, khi b·i cã ®é dèc lín th× diÖn tÝch b·i triÒu hÑp, thËm chÝ khi ®é lín
triÒu ®¸ng kÓ. PhÇn lín c¸c cöa s«ng trªn thÕ giíi ® îc h×nh thμnh bëi nhiÒu b·i triÒu
víi hÖ thèng l¹ch triÒu dμy ®Æc trong ®ã.
Dßng ch¶y mang bïn c¸t tõ lôc ®Þa vμ tõ bê biÓn ®i qua vïng cöa s«ng vμ båi l¾ng trªn
b·i triÒu. Sãng côc bé còng gióp mét phÇn, nh ng dßng triÒu th× ®ãng vai trß ®¸ng kÓ
trong viÖc h×nh thμnh b·i triÒu. VËt chÊt l¾ng ®éng trªn b·i triÒu gåm bïn, c¸c h¹t c¸t
mÞn, vá c¸c ®éng vËt gi¸p x¸c. C¸c vËt liÖu cã ® êng kÝnh lín h¬n th êng båi tô ë l¹ch
triÒu. Khi lé ra trong thêi gian triÒu thÊp, bÒ mÆt cña b·i triÒu phÇn lín lμ bïn lÉn c¸t
hoÆc c¸t lÉn bïn.
179ttp://www.ebook.edu.vn
h
- Khi triÒu lªn, xuèng c¸c h¹t cã ® êng kÝnh kh¸c nhau tù s¾p xÕp theo mét qui luËt nhÊt
®Þnh. Th«ng th êng chóng båi tô thμnh c¸c líp máng, h×nh thμnh tÇng kh¸ râ. Mçi líp
cã ®é dμy tõ vμi milimet tíi vμi centimÐt. Mçi chu kú triÒu ®Ó l¹i c¸c vËt chÊt mμ
chóng mang theo lÉn lén víi bïn, c¸t trªn mÆt b·i. NÕu trªn mÆt b·i cã 2 líp c¸t liªn
tiÕp th× cã thÓ dù ®o¸n lμ chu kú triÒu ®ã dßng triÒu cã l u tèc ®¸ng kÓ. Nh÷ng líp bïn
máng vμ mÞn h¬n båi tô gi÷a c¸c líp c¸t trong giai ®o¹n dõng n íc (mùc n íc ®¹t tíi
®Ønh), khi l u tèc dßng ch¶y gÇn nh b»ng kh«ng. VËt chÊt cña nh÷ng sù kiÖn ®Æc biÖt
nh triÒu rÊt lín, rÊt nhá, b·o v.v… còng ® îc l u gi÷ trªn mÆt b·i vμ cã thÓ t¸i hiÖn l¹i
lÞch sö ph¸t triÓn cña b·i th«ng qua mÆt c¾t ®Þa chÊt mμ nã ®Ó l¹i. C¸c nhμ ®Þa chÊt
nghiªn cøu vÒ c¸c trÇm tÝch cæ cã thÓ nhËn biÕt ® îc b·i triÒu vμ l¹ch triÒu th«ng qua
c¸c vËt chÊt trªn b·i vμ tõ ®ã cã thÓ t¸i hiÖn l¹i ®Æc ®iÓm cña thuû triÒu.
8.2.3 §ång b»ng ven biÓn
a. Ph©n lo¹i c¸c ®ång b»ng ven biÓn
C¸c ®ång b»ng ven biÓn th êng cã quan hÖ chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh biÓn lïi, trong khi
qu¸ tr×nh h×nh thμnh vïng cöa s«ng l¹i g¾n víi qu¸ tr×nh biÓn tiÕn. Tuy nhiªn, cã thÓ
thÊy sù tån t¹i kÕt hîp cña 2 qu¸ tr×nh nμy khi cã sù ph¸t triÓn xen kÏ gi÷a chóng. Cöa
Ba L¹t (Nam ®Þnh-Th¸i B×nh), cöa Nam TriÖu (H¶i Phßng), cöa s«ng Sμi Gßn v.v… lμ
nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ sù h×nh thμnh cña c¸c b·i triÒu vμ cöa s«ng.
C¸c ®ång b»ng ven biÓn h×nh thμnh do vËt chÊt tõ s«ng mang ra vμ c¸c vËt chÊt tõ biÓn
mang ®Õn, do vËy ®ång b»ng ven biÓn lμ mét m«i tr êng võa mang ®Æc tÝnh s«ng, võa
mang ®Æc tÝnh biÓn vμ rÊt khã ph©n biÖt ®©u lμ ¶nh h ëng cña s«ng vμ ®©u lμ ¶nh
h ëng cña biÓn, nh ng cã mét ®iÒu râ rμng nã ® îc b¾t ®Çu tõ biÓn vμ dÇn dÇn trë
thμnh mét vïng ®Êt. §iÓm b¾t ®Çu cña ®ång b»ng ven biÓn lμ n¬i c¸c vËt chÊt trong
s«ng, xãi mßn tõ bÒ mÆt l u vùc mang theo dßng n íc vμ l¾ng ®äng l¹i ngoμi cöa s«ng
gi¸p biÓn. Do nguån gèc ban ®Çu tõ s«ng, nã b¾t ®Çu h×nh thμnh khi nh÷ng vËt chÊt
mang ra tõ ®Êt liÒn lín h¬n l îng bÞ kÐo ®i d íi t¸c dông cña sãng, giã vμ dßng triÒu.
Dï nguån gèc h×nh thμnh tr¸i ng îc víi cöa s«ng, nh ng ®ång b»ng ven biÓn chÞu t¸c
®éng trùc tiÕp cña s«ng, thuû triÒu vμ sãng biÓn. ¶nh h ëng cña c¸c nh©n tè nμy quyÕt
®Þnh h×nh d¹ng, ®Æc tÝnh cña mçi cöa s«ng tíi sù ph¸t triÓn cña nã. BiÓu ®å tam gi¸c
cña William Galloway cho ta biÕt ph©n lo¹i c¸c ®ång b»ng ven biÓn theo 3 nh©n tè ¶nh
h ëng chÝnh vμ ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8-7.
180ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-7: BiÓu ®å William Galloway ph©n lo¹i ®ång b»ng ven biÓn
b. H×nh d¹ng cña ®ång b»ng
Sù h×nh thμnh ®ång b»ng phô thuéc vμo t ¬ng t¸c gi÷a dßng ch¶y trong s«ng, dßng
triÒu, sãng vμ bïn c¸t. Dßng ch¶y tõ trong s«ng ra cã l u tèc gi¶m dÇn nªn søc t¶i c¸t
còng gi¶m, do vËy bïn c¸t sÏ båi l¾ng ë vïng cöa s«ng. C¸c h¹t th« l¾ng ch×m tr íc
tiªn, tiÕp theo lμ c¸c h¹t mÞn. T¹i ch©n phÝa biÓn cña ®ång b»ng, bïn c¸t l¬ löng mang
ra tõ s«ng l¾ng ®äng. Líp l¾ng ®äng nμy theo thêi gian sÏ dμy lªn vμ ph¸t triÓn ra phÝa
thÒm lôc ®Þa.
Tæng l îng bïn c¸t l¾ng ®äng t¹i mÆt tr íc ®ång b»ng phô thuéc vμo t ¬ng t¸c gi÷a
dßng ch¶y trong s«ng, dßng triÒu vμ sãng. D¹ng phæ th«ng lμ c¸c b·i c¸t ngÇm h×nh
thμnh ngay phÝa tr íc cöa ch¶y ra biÓn vμ lμ nguyªn nh©n t¹o nh¸nh trong hÖ thèng
l¹ch triÒu, tiÕp theo bïn c¸t l¾ng ®äng hai bªn b·i däc theo l¹ch triÒu. Do c¸c b·i c¸t
ngÇm ch¾n ngang cöa s«ng g©y hiÖn t îng d©ng n íc tr íc khi ch¶y ra biÓn. Khi
l îng n íc v ît bê, ch¶y trμn trªn b·i th× bïn c¸t còng ® îc ph©n t¸n theo c¸c nh¸nh
cña l¹ch triÒu vμ bao giê c¸c h¹t mÞn còng ch×m l¾ng cuèi cïng t¹i cöa cña c¸c l¹ch
triÒu ch¶y trùc tiÕp vμo biÓn. Khi c¸c ®ång b»ng nμy h×nh thμnh trong m«i tr êng triÒu
nhá vμ sãng yÕu, th× cã thÓ nãi ®ång b»ng nμy mang tÝnh lôc ®Þa u thÕ. Nã cã thÓ ph¸t
triÓn thμnh ®ång b»ng d¹ng h×nh ch©n chim. VÝ dô cña d¹ng ®ång b»ng nμy lμ c¸c
181ttp://www.ebook.edu.vn
h
- ®ång b»ng s«ng Mississippi (h×nh 8-8) vμ s«ng Danube, Rumani (h×nh 8-9) hay ®ång
b»ng s«ng Cöu long (ViÖt Nam)
H×nh 8-8: §ång b»ng s«ng Mississippi
182ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-9: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®ång b»ng Danube, Romania (Bird, 1984)
C¸c ®ång b»ng chÞu ¶nh h ëng tréi cña thuû triÒu h×nh thμnh trong ®iÒu kiÖn ®é lín
triÒu lín hay dßng triÒu lμ ®¸ng kÓ. § êng bê lo¹i nμy, sãng th êng tõ trung b×nh ®Õn
nhá vμ dßng ven bê kh¸ yÕu. C¸c ®ång b»ng lo¹i nμy t ¬ng ®ång víi vïng cöa s«ng v×
chóng t¹o nªn c¸c vïng ®Çm ph¸, ®Çm lÇy vμ b·i triÒu. VÝ dô ®iÓn h×nh cña lo¹i ®ång
b»ng nμy lμ ®ång b»ng s«ng Fly thuéc bê biÓn nam Papua New Guinea (h×nh 8-10).
Khi sãng trong n¨m lín, c¸c b·i c¸t ngÇm bÞ ¶nh h ëng cña sãng. Do ¶nh h ëng cña
sãng, c¸t t¹i ® êng bê sÏ tù s¾p xÕp l¹i d íi ¶nh h ëng dßng ven vμ dßng vu«ng gãc
víi bê. Tuú thuéc vμo h íng sãng ®Õn mμ quyÕt ®Þnh h×nh d¹ng cña ®ång b»ng lμ ®èi
xøng hay bÊt ®èi xøng. Tr êng hîp ®èi xøng x¶y ra khi h íng sãng vu«ng gãc víi
® êng bê (h×nh 8-11).
183ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-10: §ång b»ng s«ng Fly, Papua New Guinea
H×nh 8-11: Sù h×nh thμnh c¸c ®ång b»ng do sãng chiÕm u thÕ
C¸c ®ång b»ng h×nh thμnh do sãng th êng cã ® êng bê kh¸ b»ng ph¼ng víi c¸c bê c¸t
lμ chñ yÕu vμ th êng cã rÊt Ýt nh¸nh s«ng ch¶y ra, nhiÒu ®ång b»ng chØ cã duy nhÊt
mét s«ng ch¶y ra. §ång b»ng do sãng t¹o ra th êng nhá h¬n ®ång b»ng do c¸c nguyªn
nh©n kh¸c t¹o thμnh v× n¨ng l îng sãng t¸c ®éng vμo mÆt tr íc cña ®éng b»ng m¹nh
h¬n n¨ng l îng mang ®Õn tõ dßng s«ng. Khi sãng t¸c ®éng vμo ®ång b»ng ®ñ lín th×
bïn c¸t tõ s«ng mang ra bÞ ®Èy hÕt khái cöa s«ng vμ ®ång b»ng sÏ ch×m dÇn vμ cuèi
cïng biÕn mÊt.
Cã 2 h×nh d¹ng ®iÓn h×nh cho lo¹i ®ång b»ng nμy. Lo¹i phæ biÕn nhÊt lμ h×nh nhän ®èi
xøng. VÝ dô ®iÓn h×nh lo¹i nμy lμ ®ång b»ng Sao Francisco ë Brazil (h×nh 8-12). Lo¹i
184ttp://www.ebook.edu.vn
h
- cßn l¹i ®Æc tr ng cho dßng ven bê kh¸ m¹nh. B·i c¸t ngÇm h×nh thμnh, ph¸t triÓn
ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn cña dïng ®Êt ngËp n íc, bao phñ trªn ®ång b»ng. VÝ dô ®iÓn
h×nh lo¹i nμy lμ ®ång b»ng s«ng Senegal River trªn h×nh 8-13 hay ®ång b»ng s«ng
Ebro, T©y Ban Nha (h×nh 8-14).
H×nh 8-12: §ång b»ng Sao Francisco, Brazil (Wright and Coleman, 1972)
H×nh 8-13: §ång b»ng s«ng Senegan.
185ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8.14: §ång b»ng Ebro, T©y Ban Nha (Wright and Coleman, 1972)
c. H×nh th¸i ®Þa m¹o ®ång b»ng
PhÇn phÝa trong vμ phÇn ph¼ng chÝnh lμ ®ång b»ng ch©u thæ (h×nh 8-15). PhÇn trªn chØ
®¬n thuÇn më réng thªm trªn phÇn ®Êt n¬i c¸c nh¸nh cña dßng s«ng tõ lôc ®Þa ®æ ra
biÓn. Khi n íc trμn bê, bïn c¸t, ®Æc biÖt lμ nh÷ng h¹t th« sÏ trμn vμo vμ l¾ng ch×m t¹o
nªn d¶i ®Êt cao ven s«ng. D¶i ®Êt nμy gièng nh con ®ª tù nhiªn cã cao tr×nh cao h¬n
tõ 1-2 m so víi xung quanh. Vμo thêi kú lò, ®o¹n bê cao nμy hoÆc vì tù nhiªn do trμn
n íc t¹i nh÷ng ®iÓm cao tr×nh thÊp hoÆc do con ng êi chñ ®éng ®μo ra cho n íc trμn
vμo vμ bïn c¸t mang theo dßng n íc ®i vμo vμ mét líp bïn c¸t h×nh nan qu¹t l¾ng ®äng
t¹i khu vùc bÞ vì. D¹ng ®Þa h×nh nμy cã thÓ ph¸t triÓn réng tíi hμng chôc km ë phÇn
trªn cña ®ång b»ng.
D¹ng ®Þa m¹o chñ yÕu cña ®ång b»ng ch©u thæ nh d¶i ®Êt cao tù nhiªn, dèc tho¶i vμ
më réng, c¸c ®Çm ph¸ vμ c¸c hè tròng côc bé ® îc ph©n biÖt dùa trªn cao tr×nh, ®Æc
tÝnh cña bïn c¸t vμ hÖ thùc vËt tån t¹i trªn ®ã. Thêi gian tr«i ®i, lò lôt vμ c¸c qu¸ tr×nh
tù nhiªn kh¸c tiÕp tôc mang bïn c¸t båi ®¾p lªn vïng ®Êt thÊp ®Ó nã trë thμnh ®ång
b»ng ch©u thæ víi nh÷ng d¶i ®Êt b»ng ph¼ng xen kÏ víi c¸c hå ao, ®Çm lÇy, ®Êt ngËp
n íc. PhÝa trong cña nh÷ng ®o¹n cong cña s«ng líp phï sa s«ng biÓn dμy h¬n, nh ng
vËt chÊt båi ®¾p còng ®a d¹ng h¬n gåm c¸t, sái vμ c¸c h¹t mÞn. Nh÷ng ®iÓm nμy
th êng cao h¬n xung quanh vμ ® îc gäi lμ sèng ®Êt cao. N¬i tr íc kia, kªnh r¹ch ch¹y
qua vïng ®ång b»ng ch©u thæ th êng lμ nh÷ng d¶i ®Êt thÊp h¬n vμ dÔ nhËn biÕt trªn
®ång b»ng
186ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-15: D¹ng ®Þa m¹o c¬ b¶n cña ®ång b»ng ch©u thæ
§©y lμ vïng ®Êt hoμ quyÖn gi÷a phï sa, n íc ngät vμ n íc mÆn ®· t¹o nªn mét hÖ sinh
th¸i ®a d¹ng vμ phong phó. Nguån lîi tù nhiªn phong phó vμ ®a d¹ng lμ ®iÒu kiÖn ®Ó
n¬i ®©y trë thμnh miÒn ®Êt mμ c d©n ®Õn sinh sèng vμ trë thμnh vïng ®Êt ®«ng d©n
nhÊt. Tuy nhiªn, vïng ®Êt ®«ng d©n nμy còng lμ nh©n tè tiÒm Èn cho viÖc tμn ph¸ tù
nhiªn.
d. Quan hÖ víi ®Þa chÊt
§ång b»ng ch©u thæ h×nh thμnh ë mäi lôc ®Þa, trong c¸c ®iÒu kiÖn thêi tiÕt kh¸c nhau,
nh ng ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt th× l¹i gÇn nh gièng nhau. Bê biÓn víi c¸c thμnh t¹o cña nã
sÏ cho ta biÕt ®iÒu kiÖn h×nh thμnh cña nã. Dßng s«ng chë bïn c¸t tõ bÒ mÆt ®Êt trong
lôc ®Þa mang ra biÓn. R×a phÝa biÓn, thÒm lôc ®Þa réng lín vμ b»ng ph¼ng lμ ®iÒu kiÖn
tèt ®Ó bïn c¸t l¾ng ®äng, vμ ®ã lμ ®iÒu kiÖn gi¶m n¨ng l îng vμ ®é lín cña sãng tíi.
§ång b»ng Sao Francisco ë Nam Mü vμ Senegal ë ch©u Phi ph¸t triÓn d¹ng ® êng bê
mμi mßn. BiÓn víi ®Æc tÝnh mμi mßn t¹o ra thÒm lôc ®Þa do sãng vμ thñy triÒu. C¸c
®ång b»ng réng lín ph¸t triÓn trªn c¸c vËt chÊt kiÕn t¹o. C¸c vÝ dô ®iÓn h×nh lμ ®ång
b»ng s«ng Mississippi trong vÞnh Mexico; §ång b»ng s«ng Rhone, Nile, Po vμ Ebro
ë biÓn §Þa Trung H¶i vμ c¸c ®ång b»ng rÊt lín ë nam Trung quèc.
HÇu hÕt c¸c ®ång b»ng ch©u thæ ®ang ph¸t triÓn hiÖn nay lμ ®ång b»ng trÎ cã khi chØ
vμi tr¨m tuæi. V× ®ång b»ng ph¸t triÓn ven biÓn nªn sù tån t¹i cña nã mét phÇn phô
thuéc vμo mùc n íc biÓn, v× vËy mùc n íc biÓn t¨ng lμ rñi ro. Trong thêi kú b¨ng hμ,
mùc n íc biÓn rÊt thÊp vμ s«ng ngßi c¾t qua vïng thÒm lôc ®Þa hiÖn t¹i vμ bïn c¸t
187ttp://www.ebook.edu.vn
h
- ® îc båi tô ë cöa hoÆc l©n cËn ®iÓm cuèi cña thÒm lôc ®Þa. L îng bïn c¸t l¬ löng nμy
ch¶y xuèng s ên d íi d¹ng dßng rèi, mËt ®é cao gäi lμ dßng bïn. §ång b»ng ch©u
thæ míi kh«ng h×nh thμnh trong thêi kú nμy vμ ®ång b»ng h×nh thμnh trong thêi kú
tr íc chØ cßn thÊy dÊu vÕt cña nh÷ng con s«ng cò ch¶y trªn vïng thÒm lôc ®Þa gÇn
víi vÞ trÝ cña ® êng bê hiÖn t¹i.
B¨ng tan lμm mùc n íc biÓn t¨ng nhanh vμ cöa s«ng më trë l¹i lμm c¶n trë viÖc ph¸t
triÓn cña ®ång b»ng. Cuèi cïng kho¶ng 7000 n¨m tr íc, mùc n íc biÓn ë kû
Holocene t¨ng mét c¸ch chËm ch¹p vμ ë mét sè n¬i trªn thÕ giíi gÇn nh æn ®Þnh nh
hiÖn nay. ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn thÝch hîp, ®ång b»ng ch©u thæ ph¸t triÓn m¹nh
mÏ do l îng bïn c¸t tõ s«ng mang ra lín.
Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c ®ång b»ng hiÖn nay cã vμi ngh×n n¨m tuæi mμ rÊt nhiÒu ®ång
b»ng ®· h×nh thμnh trong thêi kú b¨ng hμ vμ cã mét sè ®ång b»ng hiÖn t¹i, ch¼ng h¹n
®ång b»ng Mississippi (h×nh 8-8) vμ ®ång b»ng Niger h×nh thμnh trªn ®ång b»ng bÞ
vïi lÊp cã ®é tuèi hμng chôc triÖu n¨m. Vïng th îng nguån cña ®ång b»ng nμy rÊt
cæ, nh ng nh÷ng phÇn gÇn biÓn chØ cã ®é tuæi tõ 3000 ®Õn 6000 n¨m tuæi. PhÇn h¹
l u ®ång b»ng s«ng Mississippi gåm 16 phÇn kh¸c nhau, phÇn míi nhÊt chØ kho¶ng
600 n¨m tuæi ® îc båi ®¾p tõ nguån s«ng, sãng vμ dßng triÒu.
8.2.4 B·i biÓn
C¸c vËt chÊt kh«ng dÝnh ® îc mang vμo bê do sãng h×nh thμnh nªn b·i biÓn. B·i biÓn
® îc tÝnh tõ ® êng mÐp n íc triÒu thÊp nhÊt ®Õn ®iÓm trong ®Êt liÒn, t¹i ®©y c©y cá
tån t¹i th êng xuyªn hoÆc chuyÓn sang mét kiÓu ®Þa m¹o kh¸c. Trong vïng b·i tån
t¹i c¸c b·i c¸t, v¸ch ®¸ vμ t êng b¶o vÖ bê. §é dèc b·i biÓn phô thuéc vμo l îng bïn
c¸t ® îc cung cÊp, sãng, ®é dèc cña thÒm lôc ®Þa, ®é lín triÒu vμ c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa
ph ¬ng kh¸c. B·i c¸t bao gåm b·i tr íc vμ b·i sau (h×nh 8-16).
ë nhiÒu vÞ trÝ, nhiÒu b·i c¸t ngÇm tån t¹i vÜnh viÔn song song víi ® êng bê lμm vì
sãng khi truyÒn vμo bê. PhÇn b·i sau ® îc kÓ tõ phÇn c¬ b·i vμo bªn trong ®Õn ®iÓm
hÕt c¸t hoÆc chuyÓn sang d¹ng ®Þa m¹o kh¸c.
PhÇn b·i cã sái, cuéi, x¸c ®éng vËt hoÆc ®¸ vì vôn th êng ® îc vun thμnh luèng vμ
n»m lïi vμo phÝa trong cña b·i. ThØnh tho¶ng thÊy nh÷ng luèng nμy cao h¬n mùc n íc
triÒu lín nhÊt tíi vμi mÐt vμ cã thÓ thay thÕ bê ch¾n c¸t phÝa trong.
188ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-16: S¬ ®å b·i biÓn c¸t (kh«ng tØ lÖ)
Trong ch ¬ng 10, c¸c qu¸ tr×nh h×nh th¸i g©y ra sù thay ®æi bê biÓn ® îc tr×nh bμy.
NhiÒu qu¸ tr×nh mang tÝnh chÊt tuÇn hoμn, Ph¹m vi kh«ng thêi gian cña chóng thay ®æi
lín tõ qu¸ tr×nh nμy sang qu¸ tr×nh kh¸c. C¸c chu tr×nh nμy cã thÓ rÊt dμi nh ng còng
cã thÓ rÊt ng¾n. Sù thay ®æi ® êng bê chÞu t¸c ®éng lín cña khÝ hËu. §iÒu kiÖn khÝ hËu
b×nh th êng, n¨ng l îng sãng nhá b·i sÏ båi vμ ng îc l¹i. Sù thay ®æi cña b·i tõ mïa
hÌ sang mïa ®«ng gäi lμ b·i theo mïa.
D¹ng b·i ®Æc biÖt lμ Tombola vμ d¶i c¸t ngÇm nh« ra biÓn. Chóng ® îc h×nh thμnh do
vËn chuyÓn bïn c¸t ven bê. Khi lùc dÉn h íng phÝa sau cña c¸c vËt ch¾n (®¶o xa bê
hoÆc ®ª ph¸ sãng nh©n t¹o ngoμi bê) bÞ chia c¾t sÏ h×nh thμnh d¹ng b·i gäi lμ
Tombola. Do gi¶m kh¶ n¨ng tμi c¸t, nªn bïn c¸t mang theo dßng n íc ® îc båi l¹i ë
phÝa khuÊt cña vËt ch¾n h×nh thμnh b·i nh« ra biÓn. L©u ngμy b·i nμy ph¸t triÓn nèi víi
®¶o ch¾n ngoμi kh¬i. (h×nh 8-17)
D¹ng ch÷ S h×nh thμnh ë cuèi b·i, n¬i dßng ven bê yÕu dÇn vμ v× vËy bïn c¸t còng l¾ng
®äng tõ tõ ngoμi n íc s©u ®Ó råi h×nh thμnh nªn b·i ngÇm nh« ra so víi ® êng bê
chung (h×nh 8-18).
H×nh 8-17: D¹ng b·i Tombola h×nh thμnh sau 2 ®ª ph¸ sãng ë Almanzora, T©y Ban Nha
189ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-18: B·i biÓn vμ b·i ngÇm h×nh thμnh ë c¶ 2 qu¸ tr×nh biÓn tiÕn, biÓn lïi
8.2.4 Cån c¸t, ®ôn c¸t
Cån c¸t, ®ôn c¸t lμ tõ chung chØ phÇn nh« lªn khái mÆt b»ng chung. Nã lμ d¹ng ®iÓn h×nh
cña ®¸y biÓn vμ th êng lín h¬n c¸c sãng c¸t, nh ng nhá h¬n c¸c b·i c¸t ngÇm. Khi tån t¹i
trªn mÆt n íc (d¹ng b·i) th× th êng bÞ xãi do giã. C¶ hai lo¹i næi hoÆc ngÇm ®Òu ® îc c¸c
nhμ khoa häc quan t©m nghiªn cøu. HiÖn nay, phÇn lín c¸c c¸ch ph©n lo¹i ®Òu thõa nhËn
r»ng giíi h¹n phÝa trong cña b·i chÝnh lμ c¸t bÞ giã mang ®Õn tõ c¸c ®ôn c¸t, cån c¸t. §ôn
c¸t chÝnh lμ kho dù tr÷ vËt chÊt cho phÐp b·i thay ®æi theo mïa tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn khÝ
hËu. Khi ®iÒu kiÖn khÝ hËu thuËn hoμ, b·i b»ng ph¼ng vμ tho¶i, nh ng khi gÆp b·o, n íc
d©ng, hoÆc giã mïa ®ét ngét mÆt b·i sÏ thay ®æi lín theo kh«ng gian.
Giã mïa hoÆc giã biÓn lμ nguyªn nh©n ph¸t triÓn c¸c cån c¸t. Thùc vËt lμ thùc thÓ ®Èy
nhanh qu¸ tr×nh h×nh thμnh cån c¸t. C¸c d¹ng kh¸c nhau cña cån c¸t ® îc biÓu diÔn trªn
h×nh 8-19 víi d¹ng khèi hoÆc ph©n bè réng trªn chiÒu ngang (h×nh 8-20).
Cån c¸t th êng ch¹y dμi theo h íng song song víi bê n»m s©u trong b·i nh ng còng cã
tr êng hîp n»m phÝa ngoμi vËt ch¾n.
Cån c¸t lμ mét kho c¸t lín vμ chÞu t¸c ®éng m¹nh cña sãng, giã, n íc d©ng, trong ®ã giã
cã vai trß rÊt lín. Chóng cã thÓ chuyÓn c¶ mét ®ôn c¸t tõ vÞ trÝ nμy sang vÞ trÝ kh¸c. ChØ cã
c©y cá, h×nh thμnh vμ tån t¹i trªn ®ôn c¸t míi cã kh¶ n¨ng cè ®Þnh c¸c ®ôn c¸t . ChÝnh v×
vËy, trång rõng ven biÓn lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu nhÊt lμm gi¶m hiÖu øng
chuyÓn c¸t mμ ta cßn gäi lμ hiÖn t îng c¸t bay, c¸t nh¶y.
190ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-19: C¸c d¹ng cån c¸t (Carter, 1988, Reading, 1986 and Flint, 1971)
191ttp://www.ebook.edu.vn
h
- H×nh 8-20: Cån c¸t 2 hoÆc 3 chiÒu (Theo Reineck and Singh)
VÊn ®Ò quan träng cña sù hiÖn diÖn cña c¸c ®ôn c¸t trong vïng ven biÓn lμ kh¶ n¨ng
chuyÓn vμ tr÷ n íc ngät. V× c¸c ®ôn c¸t cã mét cao tr×nh x¸c ®Þnh, nªn nã cã thÓ gi÷
l¹i n íc m a do giã biÓn mang vμo ng ng tô r¬i xuèng mμ ch¶y qua bÒ mÆt. Do n íc
m a mμ mùc n íc ngÇm t¨ng lªn gi¸ trÞ H so víi mùc biÓn trung b×nh. ¸p suÊt ë ®é
s©u H d íi mùc n íc biÓn trung b×nh lμ g(H+ H), víi lμ mËt ®é n íc ngät (=1000
kg/m3). ¸p suÊt trong líp n íc muèi ë cïng ®é s©u ph¶i c©n b»ng víi gi¸ trÞ trªn hay,
g (H + H) = gH (8.1)
fresh salt
B»ng c¸c biÕn ®æi to¸n häc, biÓu thøc trªn trë thμnh:
fresh
(8.2)
H H 40 H
sea fresh
§iÒu ®ã cã nghÜa lμ thÊu kÝnh n íc ngät trong ®ôn c¸t ph¸t triÓn s©u tíi 40 lÇn chiÒu
cao cña nã trªn mùc n íc tÜnh vμ nh vËy thÊu kÝnh n íc ngät ph¸t triÓn ra s¸t bê biÓn.
ë nhiÒu n¬i, n íc ngät ch¶y ra tõ trong ®ôn c¸t cã chÊt l îng rÊt tèt sö dông cho sinh
ho¹t b»ng viÖc b¬m n íc lªn. Khi b¬m n íc lªn, mùc n íc ngÇm h¹ thÊp vμ mÆt ng¨n
c¸ch gi÷a n íc mÆn vμ n íc ngät d©ng lªn gÇn mÆt ®Êt. §iÒu nμy x¶y ra 2 hËu qu¶ (i)
thÊu kÝnh n íc ngät trë lªn mÆn vμ (ii) hÖ thùc vËt trªn ®ôn c¸t sÏ bÞ ®e däa. ViÖc biÕn
mÊt hÖ thùc vËt trªn ®ôn c¸t thóc ®Èy qu¸ tr×nh xãi bÒ mÆt ®ôn c¸t do c¸t bay, c¸t nh¶y.
VÊn ®Ò nμy sÏ ® îc tr×nh bμy kü trong phÇn 8-3.
192ttp://www.ebook.edu.vn
h
nguon tai.lieu . vn
