Xem mẫu
- Ch ¬ng II
Tõ sù ra ®êi cña vò trô tíi viÖc h×nh thμnh ® êng bê biÓn
2.1 Më ®Çu
§ êng bê biÓn hiÖn t¹i ®· h×nh thμnh nh thÕ nμo? BÊt cø mét bê biÓn nμo còng lμ kÕt qu¶
cña qu¸ tr×nh thay ®æi theo thêi gian cña c¸c qu¸ tr×nh kh¸c nhau:
- Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®Þa chÊt cña c¸c d·y nói vμ xãi mßn cña chóng hμng triÖu n¨m
- Sù thay ®æi cña mùc n íc biÓn hμng ngμn n¨m
- Thay ®æi h×nh th¸i ® êng bê do sù thay ®æi thêi tiÕt mïa vμ n¨m
- Thªm vμo ®ã lμ t¸c ®éng th êng xuyªn cña sãng, giã, thuû triÒu vμ dßng ch¶y
- NÕu xÐt trong mét thêi kho¶ng ng¾n th× ¶nh h ëng cña con ng êi lμ rÊt ®¸ng kÓ. Con
ng êi t¸c ®éng lªn mét phÇn rÊt nhá trªn b¶n ®å thÕ giíi, nh ng l¹i thÊy rÊt râ nÕu nh
nh×n tõ kh«ng gian vμo tr¸i ®Êt. Sù thay ®æi theo thêi gian cña c¸c c«ng tr×nh cμng lín
diÔn ra cμng dμi. Ch¼ng h¹n dù ¸n vïng ®Êt thÊp vμ dù ¸n Delta cña Hμ Lan cã thÓ ¶nh
h ëng tíi hÖ thèng tù nhiªn tõ 50 n¨m ®Õn hμng tr¨m n¨m.
Còng nh thêi gian, qu¸ tr×nh thay ®æi theo kh«ng gian còng rÊt ®¸ng kÓ. Chóng ta cã thÓ
nhËn thÊy t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sãng vμ c¸c h¹t c¸t (víi ®é lín cì mÐt) ë vïng sãng vì t¹o
nªn sù thay ®æi h×nh d¹ng bê biÓn theo c¶ mÆt c¾t däc vμ mÆt c¾t ngang (víi ®é lín hμng
vμi km); ¶nh h ëng cña thêi kú b¨ng hμ g¾n liÒn víi sù thay ®æi cña mùc n íc biÓn (trªn
ph¹m vi hμng tr¨m km); vÊn ®Ò tr«i d¹t cña c¸c lôc ®Þa víi ph¹m vi hμng chôc ngμn km.
§Ó hiÓu bøc tranh toμn c¶nh ® êng bê biÓn thÕ giíi hiÖn nay, cÇn thiÕt ph¶i t×m hiÓu sù
h×nh thμnh cña vò trô, th¶o luËn vÒ c¸c niªn ®¹i ®Þa chÊt chñ yÕu vμ cuèi cïng lμ lÞch sö ®Þa
chÊt cËn ®¹i h×nh thμnh nªn tr¸i ®Êt.
2.2 Sù h×nh thμnh cña vò trô, tr¸i ®Êt, ®¹i d ¬ng vμ khÝ quyÓn
Khi bμn luËn vÒ sù h×nh thμnh cña vò trô, hÖ mÆt trêi , sù h×nh thμnh cña tr¸i ®Êt chóng ta
thÊy cã nhiÒu gi¶ thuyÕt kh¸c nhau. Trong gi¸o tr×nh nμy, xin tr×nh bμy nh÷ng lý thuyÕt
phæ biÕn ® îc nhiÒu nhμ khoa häc thõa nhËn. LÞch sö l©u ®êi nhÊt thuéc vÒ lÜnh vùc thiªn
v¨n häc, m«n khoa häc dùa trªn c¸c quan s¸t c¸c sù kiÖn x¶y ra xung quanh ta mμ kho¶ng
c¸ch gi÷a chóng ta víi c¸c sù kiÖn ®ã qu¸ xa ® îc ®o ®Õn b»ng n¨m ¸nh s¸ng. LÜnh vùc
khoa häc nμy ph¸t triÓn rÊt nhanh, ® îc ®¸nh dÊu bëi sù ra ®êi cña c¸c thiÕt bÞ quan tr¾c
rÊt hiÖn ®¹i cho phÐp con ng êi kh¸m ph¸ vò trô.
PhÇn lín mäi ng êi thõa nhËn r»ng vò trô h×nh thμnh tõ c¸c vô næ ® îc gäi lμ “vô næ t¹o ra
vò trô”. Gi¶ thiÕt nμy trïng hîp víi quan tr¾c lÇn ®Çu tiªn vμo n¨m 1929 thÊy r»ng vËn tèc
chuyÓn ®éng cña c¸c hμnh tinh trong thiªn hμ tØ lÖ thuËn víi kho¶ng c¸ch tõ chóng tíi tr¸i
®Êt. N¨m 1948, George Gamow ®· dù ®o¸n r»ng c¸c nhμ du hμnh vò trô sÏ kh¸m ph¸ ra
c¸c bøc x¹ sãng ng¾n ph¸t ra tõ c¸c “vô næ t¹o ra vò trô”. N¨m 1965, Penzias vμ Wilson
®· chøng minh dù ®o¸n cña George Gamow lμ ®óng khi hä ph¸t hiÖn ra bøc x¹ nμy vμ c¸c
kÕt qu¶ ®o ®¹c sau ®ã còng ®· kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã. Còng cã nhiÒu gi¶ thuyÕt kh¸c vÒ sù
http://www.ebook.edu.vn
51
- h×nh thμnh cña vò trô, nh ng d êng nh thiÕu tÝnh thuyÕt phôc ® îc kiÓm tra l¹i b»ng c¸c
quan s¸t vμ ®o ®¹c vËt lý.
Tõ c¸c quan tr¾c vμ tÝnh to¸n, ®· ® a ra kÕt luËn r»ng sù tån t¹i cña c¸c thiªn hμ trong hÖ
mÆt trêi cña chóng ta ®· h×nh thμnh tõ c¸c vô næ vò trô c¸ch ®©y 15 tØ n¨m. Tuy nhiªn sù
h×nh thμnh tr¸i ®Êt th× chØ cã lÞch sö kho¶ng 4 - 5 tØ n¨m. B¶ng 2.1 tãm l îc lÞch sö ra ®êi
cña hμnh tinh chóng ta tõ c¸c vô næ vò trô.
Sù kiÖn Thêi gian tÝnh tíi hiÖn nay
C¸c vô næ h×nh thμnh vò trô 20 tØ n¨m
H×nh thμnh c¸c h¹t 20 tØ n¨m
Vò trô d íi d¹ng c¸c vËt chÊt ®¬n gi¶n 20 tØ n¨m
Vò trô d íi d¹ng trong suèt 19.7 tØ n¨m
Sù h×nh thμnh vËt chÊt ®¬n gi¶n 18-19 tØ n¨m
Sù h×nh thμnh c¸c nhãm vËt chÊt 17 tØ n¨m
Qu¸ tr×nh kÕt hîp vμ ph¸ hñy 16 tØ n¨m
C¸c ng«i sao ®Çu tiªn h×nh thμnh 15.9 tØ n¨m
Sù h×nh thμnh m©y gi÷a c¸c v× sao 4.8 tØ n¨m
Sù ph¸ hñy c¸c tinh v©n nguyªn s¬ 4.7 tØ n¨m
Sù ra ®êi cña hμnh tinh: Qu¸ tr×nh ®«ng ®Æc cña ®¸ 4.6 tØ n¨m
B¶ng 2.1: LÞch sö ra ®êi cña hμnh tinh
2.3 CÊu t¹o ®Þa chÊt cña tr¸i ®Êt
Nh ®· tr×nh bμy th× sù h×nh thμnh tr¸i ®Êt cã lÞch sö 4 - 5 tØ n¨m tr íc ®©y trªn quan ®iÓm
thiªn v¨n häc. C¸c nhμ ®Þa chÊt nghiªn cøu sù h×nh thμnh cña tr¸i ®Êt kh«ng b¾t ®Çu tõ c¸c
vô næ h×nh thμnh vò trô mμ hä chia thμnh c¸c §¹i, Kû. RÊt nhiÒu n¨m c¸ch chia nμy ® îc
dùa trªn ph©n tÝch c¸c mÉu ®Êt ®¸ tõ líp vá tr¸i ®Êt vμ tõ c¸c hãa th¹ch ®Ó l¹i trªn ®Êt ®¸.
Tr íc gi÷a thÕ kû 20, chØ cã mét kü thuËt duy nhÊt lμ dùa trªn c¸c hãa th¹ch. Kü thuËt nμy
cho biÕt tuæi so s¸nh t ¬ng ®èi gi÷a c¸c líp ®Êt ®¸. Ph©n tÝch phãng x¹ lμ mét kü thuËt
t ¬ng ®èi míi ®Ó tÝnh tuæi. Kü thuËt hiÖn ®¹i nμy dùa trªn sù ph©n r· cña c¸c chÊt ®ång vÞ
phãng x¹ vμ cho kÕt qu¶ kh¸ chÝnh x¸c. Tuy nhiªn còng cÇn nhí r»ng sù ph©n r· ® îc thÓ
hiÖn b»ng sè n¨m ®ång vÞ (ch¼ng h¹n nh C14) kh«ng ph¶i lu«n lu«n t ¬ng tù víi tuæi
mÆt trêi.
Theo c¸ch nμy, ®Þa chÊt häc sÏ t¹o ra ® îc bøc tranh thêi gian kho¶ng 4-5 tØ n¨m tõ khi
h×nh thμnh hμnh tinh chóng ta. Thang thêi gian chia thμnh c¸c Kû vμ tiÕp tôc ® îc chia
nhá h¬n. Nh÷ng Kû gÇn ®©y ® îc m« t¶ tØ mØ h¬n rÊt nhiÒu thêi kú ®Çu h×nh thμnh tr¸i
®Êt.
Khi nghiªn cøu th«ng qua c¸c niªn ®¹i ®Þa chÊt, chóng ta nhËn thÊy viÖc chia c¸c Kû
thμnh c¸c thêi gian ng¾n h¬n ® îc tr×nh bμy trong b¶ng 2.2
http://www.ebook.edu.vn
52
- Mét vÝ dô vÒ ý nghÜa cña c¸c hãa th¹ch trong viÖc x¸c ®Þnh niªn ®¹i ®Þa chÊt lμ gianh
giíi gi÷a ®¹i trung sinh vμ kû thø ba. §iÒu ®ã ® îc ®¸nh dÊu b»ng sù biÕn mÊt cña hμng
tr¨m loμi kÓ c¶ khñng long vμ sù xuÊt hiÖn vμ sinh s«i n¶y në nhanh chãng cña rÊt nhiÒu
loμi míi (Stanley [1986]). §¹i trung sinh l¹i ® îc chia thμnh Kû thø 3 vμ Kû thø 4.
Trong kû thø 4 bao gåm kû Pleistocene vμ Kû Holocene
Kû cã quan hÖ gÇn nhÊt víi c¸c kü s vÒ kü thuËt bê biÓn lμ kû Pleistocene vμ Holocene
c¸ch thêi ®¹i chóng ta kho¶ng 1.8 triÖu n¨m. Trong kû Pleistocene sù thay ®æi cña khÝ hËu
x¶y ra. B¨ng tuyÕt bao phñ phÇn lín c¸c lôc ®Þa theo c¸c chu kú víi c¸i tªn lμ kû b¨ng hμ.
Ngμy nay, nhiÒu ®Æc ®iÓm nh h×nh th¸i, c¸c kho¸ng vËt t¹i thêi ®ã vÉn cßn dÔ dμng nhËn
ra ® îc. Kho¶ng 15 - 18 ngh×n n¨m tr íc ®©y, khÝ hËu toμn cÇu l¹i Êm lªn. Cïng lóc ®ã,
thêi kú biÓn tiÕn thuéc kû Holocene b¾t ®Çu víi sù t¨ng cña mùc n íc biÓn toμn cÇu. RÊt
nhiÒu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i liªn quan ®Õn m«i tr êng biÓn còng ®· h×nh thμnh trong kû nμy,
tuy nhiªn nh÷ng cÊu tróc ®Þa chÊt h×nh thμnh tr íc ®ã vÉn tån t¹i. LÞch sö cËn ®¹i cña tr¸i
®Êt ®· chøng tá sù tån t¹i cña loμi ng êi. Nã ph¶n ¸nh sù phô thuéc cña con ng êi vμo sù
thay ®æi mang tÝnh toμn cÇu.
Chøa ®ùng trong sù ph¸t triÓn ®Þa chÊt cña tr¸i ®Êt, cã 2 vÊn ®Ò ® îc ®Ò cËp ®Õn trong gi¸o
tr×nh nμy liªn quan ®Õn kü thuËt bê biÓn, ®ã lμ qu¸ tr×nh lôc ®Þa tr«i (nghiªn cøu cÊu tróc,
sù h×nh thμnh bÒ mÆt tr¸i ®Êt th«ng qua chuyÓn ®éng t ¬ng ®èi cña c¸c tÇng ®Êt ®¸) vμ sù
thay ®æi t ¬ng ®èi cña mùc n íc biÓn.
KiÕn t¹o ®Þa tÇng häc hay sù thay ®æi b¶n ®å tr¸i ®Êt
Lý thuyÕt kiÕn t¹o ®Þa tÇng cã lÞch sö kh¸ phøc t¹p mμ kÕt qu¶ cña sù t ¬ng t¸c cña c¸c
tÇng ®Êt ®¸ t¹o nªn bëi sù di chuyÓn cña biÓn ë thÕ kû 16, 17. Khi b¶n ®å trë thμnh mét
c«ng cô h÷u hiÖu th× ®Êt liÒn ® îc ph©n chia, nh ng còng lμ mét c©u hái h¾c bóa nhÊt vÒ
sù ph©n bè cña nã. Francis Bacon lμ t¸c gi¶ næi tiÕng ®Çu tiªn vÒ lÜnh vùc nμy. N¨m 1620
«ng viÕt r»ng ® êng bê biÓn Nam Mü vμ ch©u Phi bÞ c¾t ra khi xuÊt hiÖn ®¹i d ¬ng gi÷a
chóng.
N¨m 1912, Alfred Lothar Wegener ®· thiÕt lËp s¬ ®å toμn c¶nh gi¶i thÝch sù ph©n bè cña
c¸c lôc ®Þa. ¤ng tin r»ng c¸c lôc ®Þa bÞ t¸ch dÇn nhau ra mét c¸ch chËm ch¹p tõ siªu lôc
®Þa ban ®Çu mμ «ng gäi lμ sù hçn giao. ¤ng t ëng t îng ra mét ®¹i d ¬ng duy nhÊt hay
cßn l¹i lμ biÓn n«ng Tethys (theo thuËt ng÷ cæ Hy l¹p gäi lμ biÓn mÑ) n»m gi÷a Laurasia
vμ Gondwanaland, phÝa b¾c vμ phÝa nam cña siªu lôc ®Þa (h×nh 2-1). Sö dông c¸c sè liÖu
®Þa chÊt vμ cæ sinh häc ®· ® îc thõa nhËn, Wegener ® a ra c¸c sè liÖu ®¸ng tin cËy vÒ tÝnh
liªn tôc cña c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt c¾t qua c¸c lôc ®Þa réng lín ®ang tån t¹i hiÖn nay. Ba
n¨m sau, Wegener ®· xuÊt b¶n c«ng tr×nh cña m×nh mang tªn "Die Entstehung der
Kontinente and Ozeane", trong ®ã «ng ®· tr×nh bμy nh÷ng luËn ®iÓm ®¸ng tin cËy trong lý
thuyÕt cña m×nh.
http://www.ebook.edu.vn
53
- Sè n¨m tr íc thêi
C¸c mèc chÝnh Niªn ®¹i ®Þa chÊt Kû thø 1 Kû thø 2 Kû thø 3
®iÓm hiÖn t¹i
Fanerozoic Cenozoic Quartemary Holocene Sub-Atlanticum 2 900
(Tªn cò lμ Alluvium) Sub-Boreal
Atlanticum
Boreal
Pre-Boreal 10 000
Pleistocene Weichselian
(Tªn cò lμ Diluvium) glacial age
Eemian
Soalian glacial
(Thêi kú b¨ng hμ)
age
Holsteinian
Elsterian glacial
age
Cromerian
Menapian glacial
age
Waalian
Eburonian glacial
age
Tagline
1.8 * 108
Tertiary Pliocene
Miocene
Oligocene
Ch©u Mü vμ ch©u Phi
Eocene
t¸ch rêi nhau
65 * 108
End of dinosaurs Paleocene
Abundant life Mesozoic Cretaceous Late Cretaceous
Earl Cretaceous
Jurassic Maim
Dodger
Lias
Triassic
Muschelchalk
225 * 108
Bont sand stone
Paleozoic Permian Zechstein
Rotlie endes
Carboniferous Silesian
Start of reptiles Dinantian
Devonian Late Devonian
Middle Devonian
Earl Devonian
Silurian
Ordovician
600 * 108
Cambrian
Cryptozoic Precambrian
3.2 * 109
First primitive life
Formation of
4.75 * 109
planet
B¶ng 2-2: B¶ng niªn ®¹i ®Þa chÊt
http://www.ebook.edu.vn
54
- H×nh 2-1 Ph©n bè c¸c lôc ®Þa trong kû Triat sím(Davis, 1994)
C¸c lôc ®Þa h×nh thμnh trong siªu lôc ®Þa dÇn dÇn t¸ch khái vÞ trÝ ban ®Çu. Trong h×nh 2-2,
qu¸ tr×nh nμy ® îc m« t¶ kh¸ râ rμng. Nã ®¹t tíi c¸c vÞ trÝ trung b×nh kho¶ng 135 triÖu
n¨m tr íc ®©y gi÷a kû Jura vμ kû phÊn tr¾ng (hay kû creta). Vμ kho¶ng gÇn 200 triÖu
n¨m, vÞ trÝ c¸c lôc ®Þa gÇn nh hiÖn nay, mÆc dï chóng ta tiÕp tôc quan tr¾c nh ng chóng
vÉn tiÕp tôc tr«i.. HiÖn nay, ng êi ta biÕt ® îc r»ng thËm chÝ tr íc khi h×nh thμnh siªu lôc
®Þa th× c¸c lôc ®Þa vÉn tr«i. ThËm chÝ tr íc khi b¾t ®Çu kû Pecmi, biÓn Atlantic ®· tån t¹i.
Sù ra ®êi cña nã còng chÝnh lμ sù khëi ®Çu h×nh thμnh c¸c d·y nói ë Scotland, Na Uy vμ
B¾c Mü.
Lý thuyÕt kiÕn t¹o bÒ mÆt tr¸i ®Êt ®· chøng tá r»ng c¸c lôc ®Þa - mét phÇn cña th¹ch
quyÓn- phÇn trªn cïng bao gåm líp vá tr«i d¹t trªn c¸c vËt chÊt nãng ch¶y n»m phÝa d íi
mμ chóng ta gäi lμ líp nãng ch¶y s¸t mÆt. Vμo n¨m 1960, c¸c nhμ khoa häc ®· kÕt luËn
r»ng th¹ch quyÓn ® îc chia thμnh 12 phÇn lín vμ mét sè phÇn nhá. S¸u phÇn lμ c¸c lôc ®Þa
vμ s¸u cßn l¹i lμ ®¹i d ¬ng. Vμ theo Wegener tÊt c¶ c¸c phÇn ®ang dÞch chuyÓn (h×nh 2-3).
http://www.ebook.edu.vn
55
- H×nh 2.2: Lôc ®Þa tr«i ( Wegener, 1924)
http://www.ebook.edu.vn
56
- H×nh 2.3: ChuyÓn ®éng c¸c lôc ®Þa tr«i (Spectrum Atlas, 1973)
Liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh lôc ®Þa tr«i, ë nh÷ng vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, c¸c vËt chÊt nãng ch¶y cã thÓ
lμm thay ®æi bÒ mÆt tr¸i ®Êt. HiÖn t îng nμy liªn quan ®Õn c¸c d·y nói ngÇm. Theo ®ã c¸c
líp vá míi cña tr¸i ®Êt d íi lßng biÓn h×nh thμnh (h×nh 2-4). Qu¸ tr×nh liªn quan ®Õn hiÖn
t îng ph©n kú. Tuæi cña ®Êt ®¸ ë hai phÝa cña c¸c sèng cao t¨ng theo kho¶ng c¸ch tõ trung
t©m vμ phÇn h×nh thμnh sím nhÊt ë ch©n cña sèng cao ®ã (h×nh 2-4). Theo c¸c nhμ ®Þa
chÊt cã thÓ c¨n cø vμo ®Æc ®iÓm cña ®¸y biÓn ®Ó x¸c ®Þnh lÞch sö ph¸t triÓn cña líp vá tr¸i
®Êt.
H×nh 2-4: ChuyÓn ®éng cña líp vá tr¸i ®Êt
ë phÇn kh¸c, thay vμo qu¸ tr×nh ph©n kú lμ qu¸ tr×nh héi tô. C¸c ®iÓm thÊp nhÊt d íi ®¸y
biÓn lμ ®iÓm ph©n c¸ch c¸c d·y nói ngÇm. T¹i nh÷ng ®iÓm nμy, vá tr¸i ®Êt l¹i cã xu thÕ t¸i
hãa láng vμ mét phÇn chuyÓn sang d¹ng h¬i. Qu¸ tr×nh nμy th êng ®i liÒn víi ®éng ®Êt vμ
nói löa.
Gi¶ thôyÕt cña Wegener tån t¹i rÊt l©u vμ chØ ®Õn nh÷ng thËp kû gÇn ®©y lý thuyÕt vÒ
chuyÓn ®éng kiÕn t¹o míi ® îc ® a ra trªn c¬ së c¸c sè liÖu thu ® îc tõ c¸c ch ¬ng tr×nh:
Ch ¬ng tr×nh khoan biÓn (Ocean Drilling Programme ODP)
Ch ¬ng tr×nh l¾p ®Æt c¸c thiÕt bÞ cã ®é nh¹y cao ®Ó kiÓm so¸t c¸c vô thö h¹t nh©n
C¸c vÖ tinh quan s¸t tr¸i ®Êt
Ch ¬ng tr×nh khoan biÓn bao gåm c¸c nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ lÞch sö h×nh thμnh c¸c ®¹i
d ¬ng vμ b¶n chÊt cña líp vá tr¸i ®Êt l©n cËn ®¸y biÓn. RÊt nhiÒu n íc tham gia ch ¬ng
tr×nh nμy vμ thu ® îc nh÷ng kÕt qu¶ rÊt khÝch lÖ. C¸c thiÕt bÞ khoan ®Æc biÖt ® îc sö dông
®Ó lÊy mÉu ë nh÷ng ®é s©u kû lôc (s©u ®Õn 9 km d íi mÆt n íc). Hμng tr¨m hè khoan ®·
® îc dù ¸n hîp t¸c quèc tÕ nμy thùc hiÖn.
http://www.ebook.edu.vn
57
- Trong ch ¬ng tr×nh nμy, c¸c líp mÆt thuéc ®¸y biÓn ®· ® îc kiÓm tra, so s¸nh víi thμnh
t¹o gèc. B»ng c¸ch nμy, cã thÓ tÝnh to¸n ® îc tèc ®é di chuyÓn cña c¸c ch©u lôc. H¬n n÷a,
c¸c hãa th¹ch ®Ó l¹i trong c¸c líp ®Êt ®¸ còng cho ta biÕt sù thay ®æi cña nhiÖt ®é. Mét
®iÒu thó vÞ tõ viÖc nghiªn cøu c¸c vËt chÊt ®¸y biÓn lμ gióp x¸c ®Þnh ® îc tÝnh liªn tôc cña
lÞch sö tr¸i ®Êt dùa trªn c¸c líp vËt chÊt rÊt máng ®ã (so víi chiÒu dμy cña líp vá tr¸i ®Êt).
Th«ng th êng c¸c líp ®Êt ®¸ cæ bÞ vïi lÊp trong c¸c líp trÇm tÝch míi trong mét thêi gian
ng¾n.
Trong ch ¬ng tr×nh theo dâi c¸c ho¹t ®éng liªn quan ®Õn hiÖp íc cÊm thö vò khÝ h¹t
nh©n, c¸c thiÕt bÞ cã ®é nh¹y cao ®· ® îc l¾p ®Æt ë nhiÒu n¬i trªn tr¸i ®Êt ®Ó kiÓm so¸t c¸c
vô thö h¹t nh©n. C¸c thiÕt bÞ nμy còng cã thÓ kiÓm so¸t ®éng ®Êt. Tõ c¸c kÕt qu¶ thu ® îc,
ng êi ta thÊy r»ng hiÖn t îng ®éng ®Êt x¶y ra víi tÇn suÊt cao däc theo m¸ng cña c¸c lôc
®Þa chuyÓn ®éng vμ do vËy biªn giíi cña khu vùc nμy cÇn ph¶i ® îc quan t©m.
HiÖn nay, tèc ®é chuyÓn ®éng cña c¸c lôc ®Þa ® îc x¸c ®Þnh víi sù trî gióp cña c¸c vÖ
tinh cã hÖ thèng ®Þnh vÞ ®é chÝnh x¸c cao. KÕt qu¶ thÊy r»ng tèc ®é di chuyÓn tõ 1 cm/
n¨m ë gi÷a biÓn Atlantic ®Õn 10 cm/n¨m ë r·nh cao phÝa ®«ng thuéc ®«ng nam Th¸i
B×nh d ¬ng. Vμ ®iÒu cuèi cïng kh«ng kÐm phÇn quan träng lμ khe nøt gi÷a biÓn Atlantic
cã thÓ nh×n thÊy trªn bÒ mÆt cña ®Êt n íc Iceland mét c¸ch rÊt râ rμng (h×nh 2-5)
H×nh 2-5: Khe nøt t¹i khu vùc gi÷a Atlantic t¹i c«ng viªn Thingviller, Iceland
Sù thay ®æi mùc n íc biÓn
Tõ khi h×nh thμnh c¸c ®¹i d ¬ng ch a bao giê chÞu ®øng yªn. Qu¸ tr×nh h×nh thμnh c¸c
vïng n íc míi do ho¹t ®éng cña nói löa ®· t¹o nªn sù thay ®æi mùc n íc biÓn vμ chóng
ta nghiªn cøu nh©n tè nμo g©y t¸c ®éng m¹nh nhÊt lμm thay ®æi mùc n íc biÓn.
http://www.ebook.edu.vn
58
- Theo c¸c kÕt qu¶ nghiªn c ø th× nh©n tè quan träng nhÊt lμ sù thay ®æi nhiÖt ®é. Khi
nhiÖt ®é bÒ mÆt tr¸i ®Êt t¨ng sÏ dÉn tíi tan b¨ng ë 2 cùc kÐo theo sù t¨ng mùc n íc. §iÒu
nμy x¶y ra mét c¸ch th êng xuyªn trong lÞch sö h×nh thμnh cña tr¸i ®Êt vμ vÉn ®ang tiÕp
tôc x¶y ra. B¨ng tan ë vïng cùc lμm cho t¶i träng t¸c dông lªn vá tr¸i ®Êt t¹i c¸c vïng ®Êt
®ã gi¶m ®i, trong khi c¸c vïng ®Êt l©n cËn kh«ng bÞ b¨ng phñ kh«ng bÞ hiÖn t îng gi¶m
t¶i dÉn tíi hiÖn t îng ch×m do hiÖn t îng c©n b»ng trªn bÒ mÆt cña tr¸i ®Êt dÉn tíi sù
chuyÓn ®éng t ¬ng ®èi cña líp n íc ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt vμ lμ
nguyªn nh©n cña sù thay ®æi n íc biÓn.
Sù thay ®æi mùc n íc biÓn t¸c ®éng rÊt ®¸ng kÓ ®Õn vïng ven biÓn. N íc biÓn thay ®æi
phô thuéc vμo tõng vïng kh¸c nhau vμ sÏ lμm vïng biÓn nμo ®ã hoÆc nh« lªn hoÆc ch×m
xuèng dÉn tíi sù thay ®æi h×nh th¸i ® êng bê, kÐo theo sù thay ®æi c¸c qu¸ tr×nh bê biÓn
hay m«i tr êng vïng ven biÓn. HiÖn t îng ch×m dÇn cña ®Êt liÒn vïng ven biÓn gäi lμ
hiÖn t îng biÓn tiÕn hay hiÖn t îng suy tho¸i cña ®Êt liÒn.
C¸c qu¸ tr×nh sau ®©y (Davis, 1994) lμ nguyªn nh©n cña hiÖn t îng thay ®æi mùc n íc
biÓn:
Ho¹t ®éng kiÕn t¹o
Thay ®æi khÝ hËu (do tù nhiªn hoÆc do con ng êi)
Sôt lón ®Êt do chÊt t¶i vμ rót n íc ngÇm
Sôt lón vμ n©ng lªn cña th¹ch quyÓn
Thay ®æi cña khèi l îng n íc biÓn toμn cÇu
Sù dμy lªn hay máng ®i cña c¸c líp b¨ng
Sù n©ng lªn hay h¹ xuèng cña c¸c lôc ®Þa
Sù t¨ng lªn cña mùc n íc biÓn rÊt nguy hiÓm cho nhiÒu quèc gia vμ c«ng viÖc b¶o vÖ c¸c
vïng ®Êt ven biÓn rÊt tèn kÐm. C¸c n íc nghÌo sÏ gÆp rñi ro lín h¬n v× kh«ng ®ñ nh©n
tμi vËt lùc ®Ó gi¶m thiÓu t¸c ®éng cña hiÖn t îng n íc biÓn t¨ng.
§Ó hiÓu ® îc c¸c qu¸ tr×nh nμy th× ¶nh h ëng cña c¸c qu¸ tr×nh ®Þa chÊt, khÝ hËu ®Þa m¹o
vμ ®¹i d ¬ng ®Õn ® êng bê cÇn ® îc nghiªn cøu. PhÇn d íi ®©y sÏ tr×nh bμy ¶nh h ëng
cña qu¸ tr×nh ®Þa chÊt.
2.4 Ph©n lo¹i ® êng bê theo quan ®iÓm ®Þa chÊt kiÕn t¹o
§ êng bê biÓn chÞu ¶nh h ëng m¹nh cña qu¸ tr×nh kiÕn t¹o. NÕu ® êng bê n»m ë r×a
cña c¸c qu¸ tr×nh kiÕn t¹o th× nã ph¸t triÓn rÊt kh¸c ® êng bê ë nh÷ng n¬i kh¸c. Inman
vμ Nordstrom (1971) ®· ® a ra c¸ch ph©n lo¹i ® êng bê, theo ®ã ® êng bê biÓn cña tÊt
c¶ c¸c lôc ®Þa ® îc chia thμnh 3 lo¹i chÝnh:
1. C¸c ® êng bê nh« ra hoÆc h×nh thμnh do qu¸ tr×nh va ch¹m (liªn quan ®Õn phÇn nh«
ra cña líp vá tr¸i ®Êt)
2. Bê biÓn mμi mßn (liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh mμi mßn líp vá tr¸i ®Êt)
3. Bê biÓn nèi gi÷a lôc ®Þa vμ c¸c ®¶o h×nh thμnh do nói löa
http://www.ebook.edu.vn
59
- C¸c b¸n ®¶o kh«ng ® îc ® a vμo trong b¶ng ph©n chia nμy. Sù h×nh thμnh cña 2 lo¹i ®Çu
thÓ hiÖn trong h×nh 2-6.
H×nh 2-6: Sù h×nh thμnh bê biÓn nh« ra vμ bê biÓn bμo mßn
§ êng bê nh« ra hoÆc do qu¸ tr×nh va ch¹m ph¸t triÓn däc theo r×a cña lôc ®Þa, n¬i phÇn
nh« ra cña ®¸y biÓn cña m¶ng chuyÓn ®éng vμ gÆp gì phÇn nh« ra cña lôc ®Þa cña mét
m¶ng kh¸c. Chóng ® îc nhËn d¹ng nh kiÓu ® êng bê ®¸ gå ghÒ. Sù héi tô gi÷a 2 lôc
®Þa khi chuyÓn ®éng vμo nhau cã thÓ t¹o ra nh÷ng vïng tròng khi líp vá khu vùc biÓn cã
mËt ®é cao h¬n ch×m dÇn bªn c¹nh phÇn nh« ra cña lôc ®Þa bªn c¹nh.
Ma s¸t rÊt lín t¹o ra bëi qu¸ tr×nh héi tô cña c¸c m¶ng lμ nguyªn nh©n lμm cho líp vá
lôc ®Þa cã mËt ®é nhÑ h¬n bÞ uèn nÕp t¹o ra c¸c d·y nói trÎ mμ c¸c d·y nói nμy th êng
thÊy ë khu vùc bê biÓn nh« ra. H¬n n÷a, øng suÊt h×nh thμnh trong qu¸ tr×nh ch×m xuèng
g©y ra hiÖn t îng ®éng ®Êt. Bê biÓn phÝa t©y lôc ®Þa ch©u Mü lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh d¹ng
bê biÓn nh« ra. D·y nói Andes lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nμy. § êng bê kiÓu nh« ra trong
h×nh 2-7 lμ ® êng bê gÇn Antofagasta, Chile. L îng macma t¨ng lªn cã thÓ lμ nguyªn
nh©n cña hiÖn t îng nói löa vμ nã lμ tr êng hîp cña d·y Andes vμ d·y nói däc theo bê
biÓn phÝa t©y cña lôc ®Þa b¾c Mü.
C¸c vÝ dô kh¸c vÒ bê biÓn nh« ra ë Malaysia, Bå §μo Nha, NhËt b¶n vμ New Guinea. §iÒu
nμy cã thÕ thÊy trong h×nh 2-3.
http://www.ebook.edu.vn
60
- H×nh 2-7: Bê biÓn nh« ra gÇn Antofagasta, Chile [Theo Davis (1994)]
C¸c d·y nói cã ®é dèc lín lμ nguyªn nh©n t¹o nªn hÖ thèng suèi vμ s«ng nhá dμy ®Æc vμ
qu¸ tr×nh xãi lßng x¶y ra kh¸ ¸c liÖt. V× l u vùc n»m kh¸ cao trªn mùc biÓn, l¹i gÇn ® êng
bê nªn s«ng kh¸ ng¾n, dèc vμ th¼ng. Dßng n íc ®· vËn chuyÓn mét khèi l îng bïn c¸t rÊt
lín ra vïng cöa s«ng ven biÓn mμ hÇu nh kh«ng thÊy bïn c¸t l¾ng ®äng nhiÒu ë b·i vμ
c¸c lòng s«ng ®ång b»ng. Bïn c¸t tõ trong ®Êt liÒn ® îc mang theo dßng n íc vμo c¸c
vÞnh hoÆc trùc tiÕp vμo b·i biÓn.
MÆc dï c¸c s«ng miÒn nói mang theo mét khèi l îng bïn c¸t lín båi ®¾p cho biÓn c¶,
nh ng l¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o ra c¸c ®ång b»ng (Davis [1994]). Trong thùc tÕ, trong sè
25 ®ång b»ng lín trªn thÕ giíi th× kh«ng cã ®ång b»ng nμo h×nh thμnh trªn vïng bê biÓn
nh« ra v× qu¸ tr×nh kiÕn t¹o nμy kh«ng x¶y ra ë khu vùc biÓn n«ng n¬i mμ bïn c¸t cã thÓ
tÝch tô l¹i vμ v× ë nh÷ng d¶i bê biÓn nh« ra sãng th êng rÊt lín, nªn n¨ng l îng sãng sÏ
nhanh chãng ®Èy bïn c¸t võa ® îc mang tõ s«ng ra ngoμi biÓn s©u.
Bê biÓn bμo mßn h×nh thμnh liªn quan tíi phÇn th¹ch quyÓn kh«ng thuéc phÇn nh« ra cña
líp vá tr¸i ®Êt (h×nh 2-6) vμ nã lμ liªn quan ®Õn c¸c kiÕn t¹o ®· æn ®Þnh Ýt nhÊt lμ hμng
chôc triÖu n¨m vμ còng trong suèt qu·ng thêi gian Êy qu¸ tr×nh xãi lu«n lu«n x¶y ra biÕn
c¸c vïng ®åi vμ b·i ®¸ thμnh c¸c vïng ®ång b»ng ven biÓn vμ ®ång b»ng lón sôt. Däc theo
bê biÓn bμo mßn, ta cã thÓ t×m thÊy v« sè c¸c trÇm tÝch cña bïn c¸t. Chóng h×nh thμnh vμ
bÞ biÕn ®æi do dßng ch¶y, sãng vμ giã. Trªn lo¹i bê biÓn nμy còng tån t¹i c¸c ®¶o ch¾n,
®ång b»ng vμ c¸c d¹ng ®Þa m¹o kh¸c. Inman and Nordstrom ®· ph©n chia lo¹i bê biÓn bμo
mßn trªn c¬ së h×nh thμnh ®Þa chÊt cña chóng vμ phÇn thμnh 3 kiÓu chÝnh lμ Neo, Afro vμ
Amero. Ba kiÓu nμy liªn quan ®Õn 3 qu¸ tr×nh xãi mßn lôc ®Þa kh¸c nhau.
KiÓu bμo mßn Neo x¶y ra khi hiÖn t îng ph¸t triÓn tõ trung t©m sang phÝa ngoμi. NÕu s¶n
phÈm míi h×nh thμnh lμ ® êng bê th× ®©y lμ giai ®o¹n ®Çu ph¸t triÓn cña ® êng bê h×nh
thμnh trªn kiÕn t¹o ®Þa chÊt chØ kho¶ng vμi triÖu n¨m. § êng bê lo¹i nμy tån t¹i tõ sau thêi
kú proto-Atlantic khi c¸c lôc ®Þa ch©u Phi vμ Nam Mü t¸ch khái nhau ë kû triat c¸ch ®©y
http://www.ebook.edu.vn
61
- 190 triÖu n¨m. KiÓu bê sái, cuéi th« däc theo bê biÓn Cortez, Mexico lμ mét vÝ dô vÒ kiÓu
bê mμi mßn Neo vμ ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 2-8.
H×nh 2-8: Bê sái, cuéi th« däc theo bê biÓn Cortez, Mexico
Lôc ®Þa ch©u Phi n»m ë trung t©m cña líp vá tr¸i ®Êt vμ Ýt chÞu ¶nh h ëng cña c¸c qu¸
tr×nh kiÕn t¹o vïng r×a vμ nã d êng nh kh¸ æn ®Þnh qua nhiÒu triÖu n¨m cña lÞch sö ®Þa
chÊt. §Æc ®iÓm ® êng bê ®iÓn h×nh lôc ®Þa nμy cã tªn bê mμi mßn Afro. Bê biÓn kiÓu nμy
h×nh thμnh trong vïng thÒm vμ ®ång b»ng ven biÓn, nh ng kh«ng ph¸t triÓn thμnh bê biÓn
hoμn chØnh vμ kh«ng thÓ t¹o thμnh c¸c ®ång b»ng réng lín. Lôc ®Þa ch©u phi æn ®Þnh trong
mét kho¶ng thêi gian dμi vμ Ýt cã nh÷ng d·y nói cao. V× Ýt cã sù thay ®æi cña cao ®é ®Þa
h×nh theo l u vùc s«ng nªn bïn c¸t båi l¾ng kh¸ nhiÒu tr íc khi ®Õn cöa s«ng.
Bê biÓn bμo mßn kiÓu Amero – d¹ng ® êng bê hoμn chØnh nhÊt vÒ mÆt ®Þa chÊt thÓ hiÖn
mét c¸ch kh¸ ®iÓn h×nh ë B¾c vμ Nam Mü. §ã lμ vïng kiÕn t¹o æn ®Þnh cña c¸c lôc ®Þa
c¸ch kh¸ xa vïng r×a cña c¸c lôc ®Þa vμ ®· h×nh thμnh tõ vμi chôc triÖu n¨m tr íc. Sù kÕt
hîp cña æn ®Þnh ®Þa chÊt dμi l©u, ®iÒu kiÖn khÝ hËu b×nh th êng vμ sù ph¸t triÓn c¸c ®ång
b»ng ven biÓn réng lín lμ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cung cÊp mét l îng ®¸ng kÓ bïn c¸t cho bê
biÓn. Trong qu¸ tr×nh nμy, c¸c hÖ thèng s«ng lín ch¶y quanh co uèn khóc h×nh thμnh.
Trong kho¶ng h¬n 150 triÖu n¨m, l îng bïn c¸t khæng lå tõ hÖ thèng s«ng nμy ® îc mang
cïng dßng n íc ch¶y qua nh÷ng miÒn ®Êt cã ®é dèc nhá vμ cuèi cïng båi l¾ng l¹i ë cöa
c¸c con s«ng t¹o nªn c¸c ®ång b»ng thÊp, réng lín kÒ cËn víi lôc ®Þa mét bªn vμ h×nh
thμnh vïng thÒm lôc ®Þa kh¸ tho¶i, nh ng réng lín ë phÝa ®èi diÖn. ¶nh h ëng cña sãng
®Õn kiÓu ® êng bê nμy kh«ng lín do ®é s©u n íc trong vïng nμy kh«ng lín. ThËm chÝ
sãng ë ngoμi biÓn s©u khi ®i qua vïng thÒm lôc ®Þa n«ng nμy ®i vμo bê bÞ tiªu t¸n rÊt nhiÒu
vμ v× vËy kh«ng ng¨n c¶n qu¸ tr×nh båi l¾ng bïn c¸t däc theo bê biÓn. S¶n phÈm cña kiÓu
http://www.ebook.edu.vn
62
- bê biÓn nμy lμ c¸c vïng ®Êt ngËp n íc, rõng ngËp mÆn, c¸c b·i triÒu phñ kÝn phÇn thÊp ë
cöa s«ng Amazon, trong h×nh 2-9.
§ êng bê n»m gi÷a c¸c lôc ®Þa vμ c¸c ®¶o h×nh thμnh ë vïng r×a vá tr¸i ®Êt, lμ n¬i cã sù va
ch¹m g©y ra. ë c¸c ®Þa ®iÓm nμy, c¸c vïng biÓn kÝn cì võa ph©n t¸ch vïng r×a cña lôc ®Þa
æn ®Þnh khái c¸c ®¶o nói löa ë c¸c vïng sôt lón. MÆc dï tiÕp gi¸p víi vïng héi tô, nh ng
còng ®ñ xa tõ ®iÓm ®ã vμ ®Æc tÝnh cña nã gÇn gièng víi kiÓu ® êng bê nh« ra. C¸c s«ng
ph¸t triÓn tèt mang theo mét l îng bïn c¸t khæng lå ra bê biÓn, n¬i cã c¸c b·i biÓn tho¶i,
vïng thÒm lôc ®Þa n«ng vμ lμ n¬i lý t ëng h×nh thμnh nªn c¸c vïng ®Êt míi do bïn c¸t
mang ®Õn.
H×nh 2-9: § êng bê biÓn vïng cöa s«ng Amazon (Brazil)
Do kÝch cì cña bê biÓn lo¹i nμy kh«ng lín, nªn sãng trong vïng nμy kh«ng lín. Thªm vμo
®ã, b·i biÓn tho¶i, n íc n«ng trong vïng ®· lμm suy gi¶m n¨ng l îng sãng. Víi sù kÕt hîp
cña ®iÒu kiÖn n¨ng l îng sãng t ¬ng ®èi thÊp vμ bïn c¸t kh¸ phong phó ®· h×nh thμnh nªn
c¸c ®ång b»ng lín vμ c¸c trÇm tÝch t¹o nªn vïng b·i biÓn nh c¸c b·i triÒu, vïng ®Êt ngËp
n íc, rõng ngËp mÆn, bê biÓn vμ c¸c ®ôn c¸t. C¸c s«ng lín ë phÝa nam ch©u ¸, vïng vÞnh
cña n íc Mü lμ 2 vïng cã l îng m a lín, nªn l îng bïn c¸t ë kiÓu b·i biÓn nμy ®· t¹o nªn
c¸c ®ång b»ng rÊt lín cña thÕ giíi.
http://www.ebook.edu.vn
63
- 2.5 § êng bê biÓn ViÖt Nam
2.5.1 LÞch sö ph¸t triÓn ®Þa chÊt cña ® êng bê biÓn ViÖt Nam
§ êng bê biÓn ViÖt nam ® îc bao gåm c¶ 2 ®ång b»ng: ®ång b»ng s«ng Hång ë miÒn
B¾c vμ s«ng Mª K«ng ë phÝa Nam víi xÊp xØ 1300 km ® êng bê rÊt tho¶i. H íng
chung cña ® êng bê theo 2 trôc kiÕn t¹o c¬ b¶n: T©y B¾c - §«ng Nam vμ mét phÇn
theo h íng §«ng b¾c - T©y Nam (Hoffet 1933; Fromaget 1941). NÕp gÊp vμ ®øt gÉy
chÝnh ch¹y theo h íng T©y B¾c - §«ng Nam, phï hîp víi phÇn lín ® êng bê biÓn
thuéc biÓn §«ng vμ VÞnh Th¸i lan, c¸c d·y nói ë miÒn Trung ViÖt nam, vμ c¸c l u vùc
s«ng lín nh s«ng Hång vμ S«ng Mª K«ng. ë miÒn B¾c, C¸c uèn nÕp vμ ®øt g·y cã
tuæi thø ba (Tertiary), trong khi l u vùc s«ng Hång lμ khu vùc h×nh thμnh do trÇm tÝch
Neogene s©u hμng ngμn mÐt. ë phÝa Nam vμ T©y B¾c - §«ng nam, c¸c ®øt gÉy h×nh
thμnh ë kû thø t (Quaternary) vμ cßn thÊy chñ yÕu ë trªn mÆt; CÊu tróc ë nh÷ng líp
s©u h¬n chñ yÕu theo h íng §«ng b¾c - T©y Nam (Hå M¹nh Trung 1969). H íng nμy
tån t¹i tõ mòi Cμ Mau ®Õn mòi Dinh ë phÝa Nam vμ ®o¹n tõ Thanh Hãa ®Õn Qu¶ng
Ninh ë phÝa B¾c.
Vïng ®ång b»ng s«ng Hång vμ s«ng Mª K«ng réng lín ® îc bao phñ bëi c¸c trÇm tÝch
thuéc kû Holocene. PhÇn lín c¸c ®¸ gèc granit, gney, reonit, porphyrites, schists tiÒn
Cambri vμ/hoÆc Paleozoi (Precambrian or early Paleozoic) vμ mét phÇn trÇm tÝch tuæi
Mezoroi (Mesozoic) cã nguån gèc lôc ®Þa bao phñ phÇn lín phÝa t©y Trung bé.
Tõ §μ N½ng ra phÝa B¾c, hμng lo¹t c¸c uèn nÕp vμ ®øt g·y theo h íng T©y b¾c - ®«ng
nam víi phÇn lín c¸c ®¸ h×nh thμnh trong kû Paleozoic and Mesozoic. PhÝa ®«ng b¾c
cña ®ång b»ng s«ng Hång còng cã cÊu tróc ®Þa chÊt t ¬ng tù. C¸c d·y nói chÝnh cña
ViÖt Nam n»m kÒ cËn ® êng bê biÓn ®«ng, n¬i ®ång b»ng chØ réng tõ 30 - 50 km.
Nh÷ng dÆng nói nμy lμ n¬i khëi nguån cña c¸c con s«ng ng¾n ch¶y ra biÓn ®«ng vμ
phÝa t©y lμ l u vùc s«ng Mª K«ng. PhÝa nam cña Qui Nh¬n ®Õn Vòng Tμu, phÝa ®«ng
b¾c lμ l u vùc s«ng Mª K«ng víi c¸c d·y nói cã ®é cao xÊp xØ 2000m lan gÇn ra ®Õn
bê biÓn.
Däc theo ® êng bê biÓn ViÖt Nam vμ c¸c ®¶o phÝa ngoμi nh ®¶o B¹ch Long VÜ trªn
vÞnh B¾c Bé, ®¶o C«n S¬n vμ hμng lo¹t ®¶o nhá phÝa biÓn T©y trªn vÞnh Th¸i Lan, c¸c
dÊu hiÖu chøng tá r»ng mùc n íc biÓn tr íc ®©y lμ 1-2m vμ 4-5m cao h¬n mùc n íc
hiÖn nay (Saurin 1955, 1956, 1957, 1963; Fontaine 1967, 1968; Ta Tran Tan, 1967). ë
mét sè vïng nh mòi Cμ Mau, Vòng Tμu vμ ®¶o Phó Quèc, c¸c dÊu hiÖu cho thÊy mùc
n íc biÓn tr íc ®©y lμ +10-15m, gÇn Phan Rang lμ +50m vμ 75-80m. ë c¸c ®é s©u 1-2
m vμ 4-5m ng êi ta t×m thÊy c¸c trÇn tÝch vá sß, hÕn vμ san h«, c¸c dÊu tÝch san h«, sß
b¸m vμo ®¸, hang ®éng vμ c¸c d¶i ®¸ ngÇm. C¸c trÇm tÝch ë cao ®é nμy kh«ng bÞ ®ãng
cøng hoÆc phong hãa thμnh ®¸ ong. VËt chÊt ë ®é cao 4-5m gÇn Cμ N¸ cã tuæi 4500
n¨m tr íc c«ng nguyªn (Saurin 1963). C¸c vËt chÊt ë ®é cao 1-2m kh«ng cho biÕt râ
tuæi, nh ng c¸c hãa th¹ch cæ ®· chØ ra tuæi cña chóng kho¶ng 2,300 n¨m tr íc c«ng
nguyªn (Fontaine 1968). §é cao 10-15 m lμ c¸c trÇm tÝch sß, hÕn vμ san h«, nh ng c¸c
vËt chÊt nμy bÞ ®ãng cøng vμ phong hãa vμ cã tuæi kho¶ng 18,500 n¨m tr íc c«ng
nguyªn, nh ng tuæi nμy rÊt ®¸ng nghi ngê v× mùc n íc biÓn kh«ng bao giê ®¹t ®Õn cao
®é nμy trong kû b¨ng hμ. §iÒu ®ã còng chøng tá r»ng mùc n íc biÓn còng kh«ng râ
xuÊt hiÖn ë thêi kú nμo.
64 http://www.ebook.edu.vn
- Trõ 2 ®ång b»ng, phÇn cßn l¹i lμ ® êng bê biÓn ®¸, c¸t vμ c¸c cöa s«ng, ®Çm ph¸ nhá.
San h« ph¸t triÓn däc theo c¸c bê ®¸ vμ c¸c ®¶o nh B¹ch Long VÜ, C«n S¬n, Thæ
Ch©u, n¬i kh«ng cã dßng ch¶y trong s«ng ch¶y ra.
Dßng ch¶y ven bê biÓn ViÖt Nam cã h íng tõ B¾c vμo Nam trong thêi gian tõ th¸ng 11
®Õn th¸ng 3 lμ thêi kú giã mïa ®«ng b¾c. Xung quanh mòi Cμ mau dßng ch¶y ®æi
h íng t©y b¾c h íng vμo vÞnh Th¸i Lan, trong khi ë vÞnh Th¸i Lan cã mét dßng biÓn
cã h íng ch¶y ng îc lªn phÝa b¾c däc theo bê biÓn. Trong thêi kú th¸ng 7, th¸ng 8-
thêi kú giã mïa T©y nam, dßng biÓn l¹i cã h íng t©y nam ë phÝa biÓn t©y thuéc vÞnh
Th¸i Lan vμ khi ®i qua mòi cμ Mau chuyÓn h íng ®«ng nam. Trong vÞnh B¾c bé vμ
däc theo ® êng bê ®i qua mòi Varella, dßng biÓn ch¶y vÒ h íng nam trong giai ®o¹n
nμy. Tèc ®é dßng ch¶y vμo th¸ng 1 kho¶ng 15-85 cm/s vμ th¸ng 7 lμ 15-40cm/s.
Tuy giã mïa chiÕm u thÕ, nh ng däc theo bê biÓn phÝa ®«ng trong thÒm lôc ®Þa vÞnh
Th¸i Lan, chóng ta thÊy cã sù thay thÕ cña giã biÓn vμo ban ngμy vμ giã ®Êt vμo ban
®ªm, trong khi däc theo bê biÓn phÝa ®«ng giã cã xu thÕ bÞ lÖch h íng song song víi
® êng bê. Sãng biÓn cã xu thÕ cïng h íng víi h íng giã. Sãng lín nhÊt x¶y ra ë phÇn
phÝa B¾c vμo mïa ®«ng trong ®o¹n bê kh«ng bÞ che ch¾n tõ Vinh ®Õn mòi Dinh. VÞnh
b¾c bé lμ mét biÓn nöa kÝn, nªn sãng lõng ®i vμo vÞnh vμo mïa ®«ng tõ h íng nam,
trong khi vÞnh Th¸i Lan l¹i cã h íng T©y nam. B·o ®i vμo tõ h íng ®«ng vμ ®«ng nam
tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 12 vμ hiÕm khi x¶y ra trong thêi gian tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 5. B·o
vμo chñ yÕu ®Õn vÜ ®é 100B vμ hiÕm khi x¶y ra ë vÞnh Th¸i lan.
Thñy triÒu gåm nhËt triÒu vμ b¸n nhËt triÒu gi÷a c¸c ®iÓm ph©n (xu©n ph©n vμ thu
ph©n). Dßng triÒu nãi chung lμ yÕu. Däc theo d¶i bê biÓn miÒn Trung, dßng triÒu Ýt bÞ
¶nh h ëng vμ t¨ng lªn ®Õn 0.5 - 0.8 m/s däc theo bê biÓn vÞnh b¾c bé. Khu vùc ®ång
b»ng Mª K«ng, mùc n íc vμ dßng ven bê chÞu ¶nh h ëng cña dßng ch¶y trong s«ng
ch¶y ra vμ cã thÓ ®¹t tíi 2 knots tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 6, kho¶ng thêi gian mμ mùc n íc
s«ng thÊp vμ ®¹t tíi 2.3 m/s tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 12, kho¶ng thêi gian mμ mùc n íc
s«ng cao.
a. Bê biÓn ®«ng b¾c ViÖt Nam
ë vïng ®«ng b¾c, bê biÓn ®¸ chiÕm phÇn lín phÇn phÝa b¾c kÐo dμi tíi biªn giíi víi
Trung Quèc (h×nh 2-10). Thμnh t¹o cña vïng nμy chñ yÕu lμ ®¸ diÖp th¹ch, ®¸ c¸t vμ ®¸
v«i tuæi §ª vol, ®¸ v«i tuæi Pecmi, vμ ®¸ c¸t, ®¸ sÐt, macn¬ tuæi Mesozoic. §Þa h×nh
tr íc ®©y bÞ ch×m ngËp trong thêi kú hËu b¨ng hμ khi n íc biÓn d©ng, lμm cho mét lo¹t
c¸c ®¶o nhá vμ chç bê lâm cã cöa s«ng bÞ båi lÊp vμ h×nh thμnh c¸c d¶i rõng ngËp mÆn.
VÞnh B¾c bé lμ vÞnh n«ng víi ®é s©u n íc t¹i trung t©m kho¶ng 50 m víi ® êng thÒm
lôc ®Þa (® êng 200 m) ë phÝa ®«ng cña ®¶o H¶i nam. §é s©u trªn h¶i ®å ®· chøng tá sù
hiÖn diÖn cña lôc ®Þa ch×m ë ®¸y biÓn phÝa b¾c ®ång b»ng s«ng Hång.
65 http://www.ebook.edu.vn
- H×nh 2-10: §Þa chÊt vïng bê ®«ng b¾c ViÖt nam
§ång b»ng s«ng Hång kh¸ b»ng ph¼ng víi cao tr×nh nhá h¬n 2 m trªn mùc biÓn trung
b×nh vμ lμ n¬i cã mËt ®é d©n kh¸ tËp trung, vïng b·i lμ vïng ®Êt sÐt vμ lμ vïng ®Êt ngËp
n íc víi c©y ngËp mÆn (Gourou 1936). Dßng ch¶y tõ trong s«ng ra biÓn ch¶y ra h íng
t©y nam, trong khi phÇn ®«ng b¾c cña ®ång b»ng lμ c¸c vÞnh triÒu n íc lî vμ d¶i rõng
ngËp mÆn. TÝnh phøc hîp cña b·i triÒu vμ vïng ®Êt lÇy thôt réng ®Õn 30 km ph©n bè ë
trung t©m vμ phÝa nam cña ®ång b»ng. B·i triÒu kh¸ thÊp (kho¶ng 1m trªn mùc biÓn)
víi c¸c ®ôn c¸t thÊp ® îc ng¨n c¸ch víi nhau bëi c¸c d¶i ®Êt tròng kho¶ng vμi tr¨m
mÐt. C¸c b·i triÒu cã c©y cá mäc tù nhiªn khi h×nh thμnh vμ dÇn dÇn ® îc canh t¸c.
C¸c vïng ®Êt nμy ® îc b¶o vÖ trong ®iÒu kiÖn b×nh th êng vμ chØ bÞ ngËp n íc khi gÆp
triÒu cao. HÖ thèng ®ª b¶o vÖ ® îc x©y dùng tõ thÕ kû thø 11 lóc ®Çu chØ cã nhiÖm vô
chèng n íc lò tõ trong s«ng, nh ng sau nμy ® îc më réng ra c¸c vïng ven biÓn. Vïng
b·i båi ph¸t triÓn ra biÓn kho¶ng 100 m/n¨m ë phÝa nam vμ gi¶m dÇn khi ®i lªn phÝa
b¾c. PhÇn phÝa b¾c cöa s«ng Hång, qu¸ tr×nh tiÕn ra biÓn kh«ng nhiÒu, phÇn lín c¸c
®o¹n bê tiÕn hoÆc lïi trªn mét ® êng æn ®Þnh. C¸c sè liÖu còng chØ ra r»ng vμo thÕ kû
19 tèc ®é tiÕn ra biÓn chØ kho¶ng 30- 40 m /n¨m.
PhÝa t©y nam cña ®ång b»ng ®Õn Vinh (vÜ tuyÕn 18044’N), ® êng bê h×nh thμnh do phï
sa cña c¸c s«ng nhá, cöa s«ng bÐ, b·i triÒu hÑp vμ bÞ ch¾n bëi c¸c mòi ®Êt, b·i ®¸ c¸t,
®¸ sÐt cã tuæi ®Ö tø, kû phÊn tr¾ng.
b. Bê biÓn miÒn Trung ViÖt Nam
Tõ Vinh ®Õn Qu¶ng Ng·i (vÜ tuyÕn 15015'N) lμ vïng ®ång b»ng ven biÓn cã chiÒu réng
kho¶ng 30 - 50 km vμ bÞ chia c¾t bëi c¸c d·y nói ¨n ngang ra biÓn h×nh thμnh c¸c mòi
®Êt (h×nh 2-11). C¸c mòi nh« ra biÓn cã thÓ lμ ®¸ granit hoÆc ryolite (ch¼ng h¹n nh
Rßn, Ch©n m©y ®«ng, hay b¸n ®¶o S¬n Trμ, §μ n½ng) hoÆc ®¸ bazan (mòi lay vμ mòi
Ba Lμng An). Gi÷a chóng lμ c¸c b·i biÓn bÞ ch¾n, bÞ c¾t ngang bëi c¸c con s«ng ch¶y
ra biÓn víi c¸c d¶i c¸t thÊp. PhÝa sau cña vïng bê bÞ che ch¾n ®ã lμ vïng ®Êt thÊp hoÆc
66 http://www.ebook.edu.vn
- c¸c ®Çm ph¸ (Tõ HuÕ ®Õn CÇu Hai) vμ c¸c vïng ®Êt, ®Çm ph¸ bÞ lâm vμo ® îc c¸c ®ôn
c¸t che phñ (Saurin 1944).
PhÝa nam Qu¶ng Ng·i, ® êng bê cã xu thÕ quay vÒ h íng Nam. ë ®©y c¸c d·y nói
ch¹y s¸t ra biÓn t¹o thμnh c¸c mòi nói ®¸, c¸c ®ång b»ng nhá, c¸c b·i c¸t ng¾n hoÆc
c¸c mòi c¸t nh« ra biÓn (h×nh 2-12). § êng bê ®o¹n nμy h×nh r¨ng c a, t¹o thμnh v« sè
c¸c vÞnh nhá, to xen kÏ ë Qui Nh¬n, S«ng CÇu, Ninh Hßa, Nha Trang, Cam ranh vμ
Phan Rang. H×nh d¹ng c¸c nói ®Êt cã h íng tõ ®«ng- ®«ng b¾c tíi §«ng b¾c, lμ h íng
tréi cña giã vμ sãng tiÕn vμo ® êng bê. C¸c mòi ®¸ lμ ®¸ granite, gneiss, basalt. Gi÷a
Qu¶ng Ng·i vμ Mòi Dinh ® êng bê quay h íng t©y nam, víi vïng thªm chØ kho¶ng
40-70 km hÑp h¬n rÊt nhiÒu ë c¸c n¬i kh¸c ë vÞnh b¾c bé vμ vÞnh Th¸i Lan còng nh
vïng biÓn phÇn phÝa nam vÞnh b¾c bé ®Õn ®«ng Malaysia (Sarawak).
67 http://www.ebook.edu.vn
- H×nh 2-11: §Þa chÊt vïng ven biÓn Trung bé
68 http://www.ebook.edu.vn
- H×nh 2-12: §Þa chÊt vïng ven biÓn Trung bé
69 http://www.ebook.edu.vn
- c. § êng bê biÓn Nam bé
§ êng bê vïng Nam bé h×nh thμnh do c¸c trÇm tÝch ®Ö tø, ch¼ng h¹n ë khu vùc cöa
s«ng Mª K«ng vμ mét phÇn lμ bê biÓn ®¸ ch¼ng h¹n khu vùc Vòng Tμu (h×nh 2-13).
PhÇn phÝa b¾c cöa s«ng Mª C«ng, n¬i tån t¹i mét sè nh¸nh s«ng lín, lμ khu vùc cöa
s«ng Vμm Cá, S«ng Sμi Gßn vμ S«ng BÐ. PhÝa tr íc cöa s«ng Mª K«ng, ® êng bê låi
ra h×nh thμnh c¸c b·i bïn vμ vïng ®Êt ngËp mÆn víi c¸c rõng c©y ch¾n sãng. Bïn c¸t
mang ®Õn vïng bê cã h íng di chuyÓn xuèng phÝa nam sau do giã mïa ®«ng b¾c, sau
®ã bïn c¸t chuyÓn sang vÞnh Th¸i Lan. PhÝa Nam cöa s«ng vμ ® êng bê biÓn t©y ®Õn
mòi Hßn ¤ng lμ nh÷ng c¸nh rõng ngËp mÆn vμ c¸c b·i lÇy, xen kÏ c¸c ®o¹n bê c¸t
ng¾n ë bê biÓn phÝa T©y. Mòi hßn Ch¬n ® îc cÊu thμnh tõ ®¸ v«i tuæi Paleozoic vμ c¸c
®¶o ngoμi kh¬i kÐo dμi tíi quÇn ®¶o Thæ Chu ® îc h×nh thμnh tõ c¸c vËt chÊt tuæi
Paleozoic vμ Mesozoic t¹o thμnh c¸c khèi lín vμ thØnh tho¶ng cã ®o¹n dèc ®øng. §¶o
Phó Quèc víi nh÷ng b·i c¸t n»m gi÷a c¸c mòi ®¸ nh« ra biÓn. Gi÷a mòi Cμ mau vμ mòi
R¹ch Gi¸, ® êng bê cã h íng B¾c Nam trïng víi vïng sôt lón gÇn gièng víi ®o¹n bê ë
miÒn Trung tõ Qui Nh¬n ®Õn Mòi Dinh.
H×nh 2-13: §Þa chÊt ® êng bê biÓn Nam bé
70 http://www.ebook.edu.vn
nguon tai.lieu . vn
