Xem mẫu
- §Çm - ph¸
Ch−¬ng III.
III-1 . Sù h×nh th nh ®Çm lÇy.
III.1.1 §Þnh nghÜa ®Çm lÇy.
§Þnh nghÜa: §Çm lÇy l nh÷ng khu vùc thõa Èm cña bÒ mÆt ®Êt ®−îc bao phñ
bëi líp than bïn d y h¬n 30Cm khi ch−a th¸o kh« v d y h¬n 20Cm khi th¸o kh«.
(h×nh 3-1)
§Çm lÇy cao
Gê
thung lòng s«ng
Gê
§Çm lÇy cao
thÒm 2
Vïng b·i båi thuéc
®Çm lÇy
lßng s«ng kh«ng lÇy
thung lòng thÒm 1 ®Çm lÇy
trung t©m b·i båi
Rõng lÇy
H×nh 3-1 §Çm lÇy
§iÒu kiÖn cÇn ®Ó h×nh th nh ®Çm lÇy l tån t¹i mét vïng ®Êt tròng réng lín,
tho¸t n−íc kÐm, líp ®Êt ®¸ trªn bÒ mÆt lu«n bÞ Èm −ít. Vïng ®åi nói cao, m¹ng l−íi
s«ng suèi ph¸t triÓn sÏ kh«ng thÓ t¹o th nh ®Çm lÇy, do mÆt ®Êt lu«n lu«n ®−îc
th¸o c¹n n−íc.
§iÒu kiÖn ®ñ: ®Ó h×nh th nh ®Çm lÇy l mÆt ®Êt Èm −ít ®−îc phñ mét líp than
bïn d y. Nh− vËy vïng ®Êt ngËp n−íc ch−a t¹o th nh ngay ®Çm lÇy, m ph¶i tr¶i
qua mét thêi gian d i ®Ó cho thùc vËt ph¸t triÓn v chÕt ®i, líp n y trång lªn líp kia
®Ó t¹o ra mét líp than bïn ngËm n−íc míi t¹o ra ®Çm lÇy. Qu¸ tr×nh h×nh th nh b i
lÇy cã thÓ tõ trung t©m vïng ®Êt ngËp n−íc ®i ra phÝa ngo i, còng cã thÓ tõ bèn phÝa
bªn ngo i ®i v o phÇn trung t©m vïng ®Êt ngËp n−íc.
N−íc chøa trong ®Çm lÇy chia th nh hai nhãm: N−íc tù do v N−íc liªn kÕt.
N−íc tù do l phÇn n−íc cã thÓ t¸ch ra khái than bïn d−íi t¸c ®éng cña träng
lùc do ®ã cã thÓ theo ®é dèc mÆt n−íc ch¶y xuèng c¸c kªnh tho¸t n−íc.
http://www.ebook.edu.vn 49
- N−íc liªn kÕt l phÇn n−íc kÕt hîp víi than bïn l m th nh mét hçn hîp cã tõ
89% ®Õn 94% l n−íc, v tõ 11% ®Õn 6% l vËt chÊt kh«. N−íc kh«ng thÓ tù t¸ch
ra khái hçn hîp n y do t¸c ®éng cña träng lùc m chØ cã bèc h¬i l m gi¶m h m
l−îng n−íc trong hçn hîp n y. N−íc liªn kÕt cã ba d¹ng chÝnh sau:
• N−íc mao qu¶n: tån t¹i trong c¸c kÏ hë cña bïn v dÞch chuyÓn theo lùc
mao dÉn, chØ cã thÓ t¸ch n−íc mao qu¶n ra khái hçn hîp b»ng c¸ch cho bay
h¬i, kh«ng thÓ t¸ch n−íc mao qu¶n ra khái hçn hîp b»ng träng lùc.
• N−íc thÈm thÊu: l l−îng n−íc liªn kÕt n»m trong c¸c tÕ b o thùc vËt, chØ
cã thÓ t¸ch n−íc thÈm thÊu ra khái c¸c tÕ b o thùc vËt b»ng c¸ch ph¸ huû
ho¸ häc líp vá bäc tÕ b o .
ViÖc nghiªn cøu chÕ ®é thuû v¨n ®Çm lÇy (®Æc biÖt l chÕ ®é n−íc) ë giai
®o¹n h×nh th nh ®Çu tiªn (®Êt ®ai lÇy v c¸c bÓ n−íc ho¸ lÇy) còng nh− v o nh÷ng
giai ®o¹n ph¸t triÓn sau n y (c¸c b i) l nhiÖm vô cña thuû v¨n häc.
Sù ph©n chia c¸c vïng ho¸ lÇy th nh ®Êt lÇy v ho¸ lÇy ë mét møc ®é ®¸ng
kÓ, ph¶n ¸nh sù kh¸c biÖt trong th nh phÇn thùc vËt. Sù xuÊt hiÖn c¸c d¹ng quÇn
hîp thùc vËt ®Çm lÇy thuÇn khiÕt kh«ng cïng lóc víi sù b¾t ®Çu qu¸ tr×nh ho¸ lÇy.
Khi ®é dÇy cña than bïn ch−a lín v c¸c hÖ thèng rÔ cña c¸c d¹ng thùc vËt c¬ b¶n
ch−a t¸ch rêi khái ®Êt kho¸ng tr¶i d−íi than bïn, líp vá thùc vËt sÏ bao gåm nh÷ng
thùc vËt ®Æc tr−ng ®èi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng lÇy còng nh− kh«ng lÇy.
§ã l ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh sù tån t¹i nh÷ng quÇn x thùc vËt n y hoÆc nä
trªn nh÷ng l nh thæ thõa Èm tr−íc hÕt l chÕ ®é n−íc, nªn sù kh¸c biÖt nªu ra gi÷a
®Êt ho¸ lÇy v ®Çm lÇy trong giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp sau cã ý nghÜa thuû v¨n.
Ngo i ®Þnh nghÜa ®Çm lÇy nh− l ®èi t−îng thuû v¨n cßn cã ®Þnh nghÜa, trong ®ã
®Çm lÇy ®−îc coi nh− ®èi t−îng khai th¸c than bïn nghÜa l tren quan ®iÓm cã hoÆc
kh«ngcã trong ®ã kho¶ng tr÷ l−îng chÊt ®èt,
Theo ®Þnh nghÜa cña héi nghÞ to n Liªn x« vÒ qu¶n lý ®Çm lÇy n¨m 1934 th×
®Çm lÇy l nh÷ng khu vùc thõa Èm cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt ®−îc bao phñ bëi líp bïn ®é
s©u kh«ng d−íi 30cm d−íi d¹ng ch−a ®−îc th¸o kh« v 20cm d−íi d¹ng ®−îc th¸o
kh«.
III.1.2 Sù h×nh th nh v c¸c kiÓu ®Çm lÇy.
Møc ®é ho¸ lÇy cña l nh thæ liªn quan trùc tiÕp víi c¸c ®iÒu kiÖn tiÕp n−íc
v o l nh thæ.
Trong ®íi thõa Èm n¬i m l−îng m−a n¨m b×nh qu©n nhiÒu n¨m lín h¬n
l−îng bèc h¬i tõ ®Êt liÒn ®¸ng kÓ, t¹o ra sù Èm −ít t−¬ng ®èi cè ®Þnh cña c¸c líp ®Êt
http://www.ebook.edu.vn 50
- ®¸ trªn qu¸ tr×nh h×nh th nh ®Çm lÇy phæ biÕn réng r i nhÊt. Trong ®íi n y, mét
phÇn lín l−îng Èm kh«ng tiªu hao v o bèc h¬i tõ bÒ mÆt ®Êt liÒn ph¶i tiªu ®i d−íi
d¹ng dßng ch¶y trªn mÆt v dßng ch¶y ngÇm. NÕu ®Þa h×nh ®ång b»ng cã ®é dèc
bÐ, sù tho¸t n−íc d− thõa tõ c¸c líp ®Êt trªn mÆt tiÕn h nh rÊt chËm.
Trªn nh÷ng diÖn tÝch réng, h×nh th nh nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho n−íc tï
®äng l m cho ®Êt trë nªn qu¸ Èm −ít. ChØ trong nh÷ng vïng cã ®Þa h×nh ®åi v cã
d¹ng l−íi s«ng ph¸t triÓn míi kh«ng xuÊt hiÖn ®Çm lÇy. NÕu t×nh h×nh ng−îc l¹i th×
trªn nh÷ng kho¶ng réng b»ng gi÷a c¸c s«ng, ®Çm lÇy khèng nh÷ng chØ ph©n bè trªn
nh÷ng th nh phÇn ®Þa h×nh Èm (nh÷ng chç thÊp, c¸c lßng ch¶o thung lòng hoÆc
khe) m cßn bao phñ c¸c kho¶ng réng Êy th nh mét b i lÇy kÝn.
Trong ®íi Èm −ít kh«ng æn ®Þnh, c¸c b i ®Çm lÇy thÝch nghi víi nh÷ng chç
thÊp kh«ng cã dßng ch¶y d¹ng lßng ch¶o nãi chung, c¸c bån hå v thung lòng
s«ng, trong ®íi thiÕu Èm ®Çm lÇy Ýt gÆp v ph©n bè hoÆc trªn c¸c b i båi cña s«ng
hoÆc nh÷ng thung lòng s©u v vïng tròng, n¬i h×nh th nh mét l−îng Èm d− thõa do
s«ng tr n hoÆc n−íc ngÇm lé ra.
§Çm lÇy cßn cã thÓ suÊt hiÖn do c©y cá mäc rËm trong c¸c hå chøa hoÆc do
nh÷ng kho¶ng ph©n l−u bÞ ho¸ lÇy.
Qu¸ tr×nh ®−a v o hå mét c¸ch liªn tôc nh÷ng h¹t ®Êt kho¸ng v h÷u c¬ röa
tr«i tõ l−u vùc thu n−íc cña hå v c¶ nh÷ng trÇm tÝch thùc vËt chÕt phÇn lín tr−íc
®©y ph¸t triÓn trong hå l m cho hå c¹n dÇn. Lo¹i lau v sËy cao sÏ ®−îc thay thÕ
bëi nh÷ng thùc vËt n−íc n«ng – méc tÆc, cãi v nhiÒu thùc vËt −a Èm kh¸c m trÇm
tÝch cña chóng mÆc dÇu ®−îc n©ng cao h¬n mÆt n−íc hå, song vÉn bÞ ngËp n−íc lín
mïa lò v ®−îc båi thªm bëi c¸c h¹t bïn m n−íc lín mïa lò ®−a tíi.
Lo¹i ®Çm lÇy cã vÞ trÝ t−¬ng ®èi thÊp h×nh th nh t¹i bån chia theo ph©n lo¹i
®−îc gäi l ®Çm lÇy thÊp hoÆc cßn gäi theo thùc vËt l ®Çm lÇy cá. Nh÷ng trÇm tÝch
liªn tôc cña cá chÕt ®i n©ng bÒ mÆt b i bïn ng y c ng cao tíi khi m nã kh«ng bÞ
ngËp bëi n−íc mïa lò n÷a, do ®ã nh÷ng h¹t chÊt kho¸ng Ýt l¾ng ®äng trªn nã. Bëi
vËy cá cãi cÇn muèi kho¸ng ®Ó ph¸t triÓn, b¾t ®Çu ®−îc thay thÕ bëi thùc vËt lo¹i
c©y bôi v c©y gç. §Çm lÇy tõ giai ®o¹n cá chuyÓn sang ®Çm lÇy rõng hoÆc lo¹i
chuyÓn tiÕp. Qua tr×nh tÝch luü vËt chÊt h÷u c¬ tiÕp tôc trong ®iÒu kiÖn kh«ng t¨ng
muèi kho¸ng t¹o nªn sù thay thÕ líp vá thùc vËt. §iÒu ®ã thÓ hiÖn b»ng sù biÕn ®i
cña cãi v to n bé c¸c lo¹i cá kh¸c nhau ®Æc tr−ng cho ®Çm lÇy chuyÓn tiÕp v sù
ph¸t triÓn rªu-thay cho cãi v cá.
http://www.ebook.edu.vn 51
- BÒ mÆt ®Çm lÇy nhê rªu lín nhanh, n©ng ng y c ng cao v cã d¹ng låi so víi
ria; ®Çm lÇy chuyÓn v o giai ®o¹n rªu theo ®Æc ®iÓm thùc vËt c¬ b¶n v ®Çm lÇy
cao theo vÞ trÝ bÒ mÆt. Líp rªu cao dÇn v h×nh th nh d¹ng låi cña ®Çm lÇy ph¸t
triÓn theo chiÒu réng ra ngo i ph¹m vi bÓ n−íc xuÊt hiÖn lóc ®Çu. Do ®ã líp rªu
ph¸t triÓn lóc ®Çu tõ ngo i v o t©m, sau ®ã chuyÓn sang ph¸t triÓn ®i ra ngo i ph¹m
vi cña bån chøa n−íc lÊn dÇn nh÷ng khe kh« gÇn ®ã.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu m−a nhiÒu h¬n bèc h¬i, n−íc thöa tÝch luü
trªn mÆt ®Çm lÇy ®Çu tiªn d−íi h×nh thøc vòng ®äng v sau ®ã d−íi d¹ng hå thø
sinh v lßng cña c¸c ngßi thø sinh m ®¸y v bê cña chóng ®−îc h×nh th nh bëi
than bïn.
Nh− vËy, ë chç ban ®Çu l bÓ n−íc, tr¶i qua mét thêi gian d i, h×nh th nh lóc
®Çu l ®Çm lÇy cá sau ®ã l ®Çm lÇy rõng v cuèi cïng l ® m lÇy rªu, trªn ®ã cã
thÓ xuÊt hiÖn hå n«ng víi ®¸y v bê than bïn.
Qu¸ tr×nh mäc rËm cña hå x¶y ra kh«ng gièng nhau tuú theo ®é dèc s−ên
ngÇm cña hå. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh mäc rËm cña hå víi s−ên tho¶i
v s−ên dèc dÉn tíi h×nh th nh ®Çm lÇy ë chç cò theo thêi gian, ®−îc tr×nh b y ë
ch−¬ng hå.
NhiÒu khi ®Çm lÇy h×nh th nh kh«ng ph¶i b»ng con ®−êng mäc rËm c¸c bÓ
n−íc m trùc tiÕp trªn ®Êt kho¸ng. Qu¸ tr×nh n y cã thÓ tiÕn h nh trong nh÷ng biÓu
hiÖn kh¸c nhau sau ®©y:
§Þa h×nh ®ång b»ng cã tÇng kh«ng thÊm n−íc trªn mÆt hoÆc gÇn mÆt l sÐt,
t¹o ra h m l−îng Èm lu«n lu«n d− thõa trong tÇng ®Êt trªn. §iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó
ph¸t triÓn ®Çm lÇy trong tr−êng hîp n y l sù kh«ng thÊm n−íc cña ®Êt. Sù kh«ng
thÊm n−íc ®−îc t¹o nªn bëi líp kh«ng thÊm n−íc gäi l líp d¨m kÕt hoÆc l líp
quÆng ®á tõ nham lôc ®Þa ®−îc g¾n kÕt m chóng th−êng n»m d−íi rõng. D−íi líp
rõng tïng v th«ng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn n y trªn ®Êt ®¸ ph× nhiªu th−êng xuÊt
hiÖn rªu xanh – dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña sù b¾t ®Çu ho¸ lÇy.
Rªu xanh dÇn dÇn bÞ thay ®æi thÕ bëi thùc vËt d©y leo, nã quÊn quanh th©n
c©y v b o ho n−íc, l m cho kh«ng khÝ kh«ng tíi ®−îc rÔ c©y, do ®ã thùc vËt rõng
bÞ chÕt v ®Çm lÇy xuÊt hiÖn trªn chç ®ã.
Th−êng qu¸ tr×nh ho¸ lÇy ph¸t triÓn ë chç rõng bÞ ®èn kh«ng nh÷ng ë chç
thÊp m c¶ ë nh÷ng chç cao. Khu rõng khai th¸c bÞ bao phñ bëi lo¹i cá ho th¶o
thuËn lîi cho sù th nh t¹o líp nÖm cá rõng chÆt; líp nÖm cá g©y trë ng¹i cho sù
phôc håi thùc vËt th©n gç, thóc ®Èy sù ø ®äng Èm. Sau khi xuÊt hiÖn qu¸ tr×nh n y
http://www.ebook.edu.vn 52
- thóc ®Èy m¹nh mÏ sù ph¸t triÓn trªn thùc vËt −a Èm lÊn ¸t c¸c thùc vËt cßn l¹i sau
rõng. Qua v i n¨m xuÊt hiÖn rªu v h×nh th nh ®Çm lÇy rªu.
1) Sù ho¸ lÇy cßn cã thÓ sinh ra sau khi ch¸y rõng. Nh÷ng thùc vËt ph¸t
triÓn sau khi ch¸y rõng t¹o th nh c¬ së, trªn ®ã sau n y ph¸t triÓn c¸c ®¸m
sphacnum, dÇn dÇn hîp l¹i th nh líp th¶m sphacnum.
2) §Çm lÇy thÊp víi thùc vËt cá cãi v ®é d y trÇm tÝch bïn nhá cã cã thÓ
h×nh th nh trong ®iÒu kiÖn dßng ch¶y n−íc mïa lò tõ c¸c b i båi thung lòng
s«ng v o lßng s«ng khã kh¨n.
3) Sù ho¸ lÇy cña miÒn thÊp ven s«ng còng x¶y ra do sù d©ng mùc n−íc
trong tr−êng hîp g©y nªn bëi c¸c ®Ëp n−íc. Trong tr−êng hîp n y bÒ mÆt ®ång
thêi cã thÓ bÞ ngËp bëi n−íc trªn mÆt còng nh− ngËp bëi n−íc ngÇm d©ng cao.
Cá cãi ph¸t triÓn thóc ®Èy tÝch luü c¸c t n tÝch thùc vËt cã kh¶ n¨ng chøa Èm,
trªn c¬ së ®ã ph¸t triÓn rªu vÒ sau.
4) Th−êng hiÖn t−îng ho¸ lÇy cã thÓ x¶y ra ë mét gi¶i hÑp ch©n s−ên
thung lòng do sù xuÊt hiÖn n−íc ngÇm.
5) C¸c vïng ho¸ lÇy trªn ®−êng ph©n thuû ®«i khi l nh÷ng chç tròng nhá
xuÊt hiÖn nh− nh÷ng n¬i sôt lón ngay t¹i chç m muèi ho tan bÞ n−íc ngÇm
®−a ®i v c¶ ë nh÷ng khu vùc m ®Êt ®¸ c¸t nhá d−íi líp sÐt bÞ ®em ®i. §Çm
lÇy h×nh th nh trong c¸c chç tròng sôt lón lín lªn v t¹o ra nh÷ng b i kÝn ph©n
thuû.
Sù ph¸t triÓn cña c¸c b i lÇy trong qu¸ tr×nh ho¸ lÇy trªn mÆt ®Êt ®¸
kho¸ng cã thÓ tiÕn h nh hoÆc b»ng con ®−êng truyÒn qu¸ tr×nh ho¸ lÇy tõ c¸c
bé pbËn trung t©m cña ®íi ho¸ lÇy tíi ria ngo i (qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña b i lÇy
Ýt dinh d−ìng ®i tõ t©m) hoÆc ng−îc l¹i tõ ria ngo i tíi t©m (qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
cña b i lÇy Ýt dinh d−ìng ®i tõ ngo i v o t©m.
Sù phèi hîp cña c¸c quÇn x thùc vËt xuÊt hiÖn trong ®iÒu kiÖn nguån cung
cÊp n−íc kho¸ng phong phó, ®Æc ®iÓm cña c¸c ®iÒu kiÖn ®Çm lÇy thÊp t¹o nªn thùc
vËt ®Çm lÇy gäi l thùc vËt ®Çm lÇy giÇu dinh d−ìng nghÜa l thùc vËt cÇn nu«i
d−ìng nhiÒu bëi muèi kho¸ng.
Thùc vËt ph¸t triÓn trªn nh÷ng ®Çm lÇy nghÌo muèi kho¸ng víi nguån nu«i
d−ìng n−íc do m−a khÝ quyÓn v møc ®é l−u th«ng rÊt yÕu, ®Æc tr−ng cho ®Çm lÇy
cao, gäi l thùc vËt ®Çm lÇy nghÌo dinh d−ìng.
http://www.ebook.edu.vn 53
- Ng−êi ta cßn chia ra thùc vËt ®Çm lÇy dinh d−ìng trung tÝnh bao gåm c¸c
thùc vËt ®Çm lÇy Ýt yªu cÇu ®èi víi ®é kho¸ng ho¸ cña n−íc ®Çm lÇy v ph¸t triÓn
trong c¸c n−íc nghÌo muèi kho¸ng víi ®iÒu kiÖn l−u th«ng trung b×nh v yÕu.
Thùc vËt ®Çm lÇy giÇu dinh d−ìng, nghÌo dinh d−ìng v dinh d−ìng trung
tÝnh th−êng gäi l thùc vËt ë thÊp, thùc vËt ë cao v thùc vËt chuyÓn tiÐp.
Víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn b i lÇy nghÌo dinh d−ìng ®i tõ t©m, sù thay thÕ thùc
vËt −a nhiÒu dinh d−ìng th nh thùc vËt dinh d−ìng trung tÝnh v sau ®ã th nh Ýt
dinh d−ìng x¶y ra ®Çu tiªn trong c¸c bé phËn trung t©m xa biªn gio¸i cña b i lÇy. ë
ria b i lÇy chç tiÕp xóc víi khe c¹n, thùc vËt giÇu dinh d−ìng v dinh d−ìng trung
b×nh th−êng ®−îc b¶o tån tíi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn muén cña b i, nÕu ®é l−u
th«ng n−íc v nu«i d−ìng kho¸ng ë r×a b i lÇy kh«ng gi¶m ®i ®¸ng kÓ theo møc ®é
tÝch luü than bïn.
Víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn b i lÇy nghÌo dinh d−ìng tõ ngo i v o, sù thay thÕ
thùc vËt ®Çm lÇy ®Çy dinh d−ìng v dinh d−ìng trung tÝnh lóc ®Çu x¶y ra ë ria b i
lÇy v sau ®ã khi x¶y ra trong c¸c bé phËn trung t©m cña b i.
Sù ph©n chia ®Çm lÇy th nh ®Çm lÇy cao, thÊp v chuyÓn tiÕp nªu trªn ph¶n
¸nh ®ñ râ nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn chÝnh nhÊt cña ®Çm lÇy, ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc
®iÓm nu«i d−ìng n−íc v ®Æc ®iÓmlíp vá thùc vËt nh−ng kh«ng ®Ò cËp tíi ®iÒu
kiÖn thÕ n»m cña chóng ®èi víi ®Þa h×nh ®Þa ph−¬ng. XuÊt ph¸t tõ c¸c ®iÒu kiÖn thÕ
n»m cña ®Þa h×nh bÒ mÆt vÒ mÆt ®Þa mao v tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng n−íc v
líp phñ thùc vËt lien quan víi c¸c ®iÒu kiÖn trªn, K. E, Ivanov chia c¸c b i lÇy
th nh hai nhãm c¬ b¶n:
Nhãm I - §Çm lÇy trªn c¸c khu vùc ph©n thuû miÒn ®Êt gi÷a.
Nhãm II - §ång lÇy thung lòng s«ng.
Nh÷ng b i lÇy n y cã thÓ ph©n bè to n bé trong nh÷ng lßng ch¶o ho n to n
khÐp kÝn v kh«ng cã dßng ch¶y, trong c¸c chç thÊp cã l−u th«ng, trong c¸c lßng
ch¶o m tõ ®ã cã mùc n−íc ch¶y theo mét hoÆc v i suèi thu n−íc, kh«ng cã suèi
ch¶y v o v cuèi cïng trong c¸c lßng ch¶o, vïng tròng v m¸ng sôt cã suèi ch¶y
v o nh−ng kh«ng cã dßng ch¶y theo lßng.
Nh÷ng b i lÇy, b i båi bao phñ c¸c b i båi s«ng – Chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm
nh− sau: N−íc ch¶y tõ c¸c b i n y x¶y ra theo to n tuyÕn dÉn n−íc bëi con s«ng.
Nh÷ng b i n y cã bÒ mÆt ®«i khi n»m ngang v th−êng h¬i nghiªng vÒ phÝa lßng
s«ng.
http://www.ebook.edu.vn 54
- Nh÷ng b i lÇy thÒm s«ng. kh¸c víi b i lÇy b i båi l , do thÕ n»m so víi mùc
n−íc trong s«ng cao h¬n, chóng kh«ng bÞ ngËp n−íc s«ng ®Þnh kú trong mïa n−íc
®Çy v lò. Víi thÒm s«ng b»ng v réng, nh÷ng b i lÇy n y cã thÓ n»m ngang. Trong
mét sè tr−êng hîp kh¸c chóng n»m æ trªn c¸c s−ên thÒm tho¶i b»ng v c¶ trong
nh÷ng vïng tròng, chç thÊp ë ch©n s−ên dèc cña thÒm n»m trªn. Trong tr−êng hîp
cuèi nh÷ng b i lÇy thÒm s«ng gäi l nh÷ng b i lÇy ven thÒm.
Nh÷ng b i lÇy s«ng sãt. Th−êng chiÕm diÖn tÝch nhá. Chóng ph©n bè trªn
thÒm cæ, trªn b i båi còng nh− trong c¸c s«ng sãt cña thÒm hiÖn ®¹i, ®¹i diÖn cho
nh÷ng cÊu t¹o trÎ h¬n kiÓu bÓ chøa n−íc ho¸ lÇy.
III.1.3. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t¹o h×nh th¸i cña ®Çm lÇy.
§Çm lÇy l cÊu t¹o tù nhiªn phøc t¹p. §Ó cã thÓ nghiªn cøu nh÷ng tÝnh chÊt
vËt lý v ®Æc ®iÓm chÕ ®é thuû v¨n cña c¸c b i lÇy kh¸c nhau, cÇn nªu lªn nh÷ng
th nh phÇn c¬ b¶n t−¬ng ®èi ®ång nhÊt m tõ nh÷ng th nh phÇn n y t¹o th nh
nh÷ng d¹ng ®Çm lÇy phøc t¹p trong c¸c b−íc tiÕp sau.
Cã thÓ lÊy mét phÇn cña b i lÇy ®ång nhÊt vÒ ®Æc ®iÓm líp phñ thùc vËt, vÒ
®Þa h×nh bÒ mÆt v vÒ c¸c tÝnh chÊt vËt lý cña c¸c tÇng ®Êt bïn ë trªn l m cÊu t¹o
®Çm lÇy ®¬n gi¶n nhÊt. Bé phËn b i lÇy c¬ b¶n n y gäi l vi c¶nh quan ®Çm lÇy. Sù
phèi hîp cña c¸c vi c¶nh quan ®Çm lÇy t¹o nªn b i lÇy ®¬n gi¶n hoÆc trung c¶nh
quan ®Çm lÇy. Nã xuÊt hiÖn tõ mét nguån ho¸ lÇy nguyªn sinh v ph©n ra víi c¸c
b i lÇy kh¸c bëi ®Êt kho¸ng.
Sù phèi hîp cña c¸c trung c¶nh quan ®Çm lÇy h×nh th nh do sù ph¸t triÓn v
hîp l¹i cña nh÷ng b i lÇy ®¬n gi¶n, l ®¹i c¶nh quan ®Çm lÇy, hoÆc b i lÇy phøc
t¹p.
DiÖn tÝch cña c¸c vi c¶nh quan ®Çm lÇy thay ®æi trong ph¹m vi réng, tõ v i
hecta tíi h ng chôc, h ng tr¨m kil«mÐt vu«ng. C¬ së cña c¸c ph©n lo¹i vi c¶nh
quan ®Çm lÇy chñ yÕu l nh÷ng dÊu hiÖu thùc vËt. Theo c¸c dÊu hiÖu n y ng−êi ta
ph©n biÖt c¸c vi c¶nh quan rõng, rõng cá, rªu, c©y gç, cá, cá rªu, rªu v rªu tæng
hîp víi sù chi tiÕt ho¸ chóng theo th nh phÇn lo¹i thùc vËt øng dông cho lÇy thÊp
(giÇu dinh d−ìng), chuyÓn tiÕp (dinh d−ìng trung tÝnh) v cao (dinh d−ìng nghÌo).
øng dông v o ®¸nh gi¸ chÐ ®é thñy v¨n ®Çm lÇy, ®¸ng chó ý nhÊt l sù ph©n
chia vi c¶nh quan xuÊt ph¸t tõ ®¸nh gi¸ kh«ng chØ líp vá thùc vËt m c¶ ®Þa h×nh
®Çm lÇy v d−íi thuû v¨n cña nã. C¸ch ph©n lo¹i vi c¶nh quan ®Çm lÇy nh− vËy
hiÖn nay míi chØ ho n thiÖn cho nh÷ng ®Çm lÇy cao.
http://www.ebook.edu.vn 55
- III.1.4. L−íi thuû v¨n ®Èm lÇy.
Ng−êi ta gäi l−íi thuû v¨n ®Çm lÇy l mét tËp hîp c¸c ngßi, l¹ch, l¹ch hå cã
kÝch th−íc kh¸c nhau v ®Êt bïn ph©n bè trªn l nh thæ c¸c b i lÇy. TÊt c¶ sù ®a
d¹ng cña c¸c th nh phÇn l−íi thuû v¨n cã thÓ chia th nh ba nhãm c¬ b¶n; c¸c bÓ
n−íc, c¸c dßng n−íc v ®¸m ®Êt bïn.
Nh÷ng bÓ n−íc ®äng l nh÷ng hå lÇy kÝch th−íc kh¸c nhau v ®é l−u th«ng
n−íc kh¸c nhau.
C¸c hå lÇy.VÒ diÖn tÝch ®«i khi ph©n bè tíi v i kil«mÐt vu«ng, cßn ®é s©u
trong hå ®¹t tíi 10m v h¬n n÷a. Bê th−êng ®−îc h×nh th nh ë ®é s©u v i mÐt tõ
tÇng bïn, cßn ®¸y hoÆc cÊu t¹o b»ng ®Êt kho¸ng tr¶i d−íi líp than bïn hoÆc cÊu t¹o
bëi bïn v trÇm tÝch than bïn.
PhÇn lín c¸c hå lín l t n tÝch cña bån n−íc cò tån t¹i tr−íc khi h×nh th nh
c¸c b i lÇy. §«i khi nh÷ng hå n y bè trÝ ë t©m chç nèi cña c¸c b i lÇy hiÖn ®¹i.
N−íc ch¶y ra chËm chØ ®i qua líp than bïn b»ng c¸ch thÊm. §iÒu ®ã dÉn tíi chç,
mùc n−íc trong c¸c hå n y l do nu«i d−ìng khÝ quyÓn tõ n−íc m−a r¬i trªn diÖn
tÝch hå, ®−îc gi÷ ë ®é cao 5 – 8m so víi ria cña c¸c b i lÇy.
Trong nhiÒu tr−êng hîp trªn c¸c b i lÇy th−êng thÊy nh÷ng hå nhá, nguån
gèc cña nã cã liªn quan víi ®Þa h×nh b i lÇy hiÖn ®¹i v chuyÓn ®éng thÊm cña
n−íc ë líp trªn cña ®Çm lÇy. Nh÷ng hå nhá n y th−êng ph©n bè ë nh÷ng chç m ë
®ã dßng n−íc tíi tõ s−ên c¸c khu vùc n»m trªn b i lÇy kh«ng ®−îc trung ho bëi
dßng n−íc ch¶y ra m¹nh mÏ.
Nh÷ng dßng n−íc bªn trong ®Çm lÇy. Còng nh− c¸c bån ®äng l c¸c l¹ch v
ngßi hoÆc bÞ than bïn lÊp v dÇn dÇn mäc rËm, tån t¹i tr−íc khi th nh t¹o c¸c b i
lÇy hiÖn ®¹i v ®−îc gäi l nguyªn sinh, hoÆc nh÷ng ngßi l¹ch xuÊt hiÖn trªn b i lÇy
® h×nh th nh, ®−îc gäi l thø sinh.
Ng−êi ta gäi ®¸m ®Êt bïn l nh÷ng khu vùc b i lÇy qu¸ Èm, ®Æc tr−ng bëi líp
than bïn nhuyÔn, bëi mùc n−íc ngÇm th−êng xuyªn hoÆc ®Þnh kú n¨m cao v nÖm
cá cña líp thùc vËt vôn hë kh«ng ch¾c ch¾n. Tuú theo c−êng ®é trao ®æi n−íc trong
®¸m ®Êt bïn, chóng cã thÓ ®−îc chia th nh tõ ®äng ®Æc tr−ng bëi chuyÓn ®éng
thÊm n−íc ë líp trªn cña ®Çm lÇy v l−u th«ng ®Æc tr−ng bëi chuyÓn ®éng cña n−íc
bªn trªn líp phñ thùc vËt trong thêi kú Èm −ít cùc ®¹i cña b i lÇy.
III.2. ChÕ ®é thuû v¨n ®Çm lÇy.
http://www.ebook.edu.vn 56
- TÝnh chÊt thuû v¨n cña ®Çm lÇy rÊt ®éc ®¸o. TÝnh ®éc ®¸o n y l do trong
c¸c ®Çm lÇy bïn chøa tõ 89 ®Õn 94% n−íc tÝnh theo träng l−îng v do ®ã tõ 11 –
6% l vËt chÊt kh«. Nh− vËy c¸c ®Çm lÇy than bïn l nh÷ng n¬i tÝch Èm ®¸ng kÓ.
Song do n−íc trong ®Çm lÇy ®−îc g¾n l¹i bëi vËt chÊt kh« cña than bïn, nh÷ng tr÷
l−îng n−íc tÝch trong ®Çm lÇy kh«ng thÓ sö dông nh− nguån n−íc hç trî cho s«ng
®¸ng kÓ. B»ng nh÷ng m−¬ng rót n−íc v m−¬ng tiªu kh«ng thÓ gi¶m h m l−îng
n−íc trong ®Çm lÇy than bïn d−íi 85% v chØ cã bèc h¬i míi cã thÓ gi¶m h m
l−îng Èm trong ®Êt than bïn.
Khi ph©n tÝch chÕ ®é thuû v¨n ®Çm lÇy cÇn nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò nu«i
d−ìng n−íc, bèc h¬i chuyÓn ®éng cña n−íc trong ®Êt ®¸ than bïn, dao ®éng mùc
n−íc ngÇm, dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy v qu¸ tr×nh liªn quan víi sù b¨ng gi¸ v tan
b¨ng cña c¸c ®Çm lÇy.
Chóng ta h y l m quen víi tÝnh chÊt c¬ b¶n ®èi víi n−íc cña líp than bïn.
III.2.1 N−íc chøa trong than bïn.
N−íc chøa trong than bïn cã thÓ chia th nh hai nhãm kh¸c biÖt bëi ®Æc ®iÓm
liªn hÖ cña chóng víi líp than bïn.
1) N−íc tù do t¸ch ra khái than bïn d−íi t¸c ®éng träng lùc v do ®ã
ch¶y theo ®é dèc xuèng r nh v s«ng.
2) N−íc liªn kÕt víi khèi than bïn kh«ng t¸ch ra d−íi t¸c ®éng träng lùc
N−íc tù do trªn ®Çm lÇy cã thÓ d−íi d¹ng hå v suèi tån t¹i th−êng xuyªn
hoÆc d−íi d¹ng tÝch luü t¹m thêi trªn mÆt hå sau khi m−a lín, tuyÕt tan hoÆc s«ng
tr n. N−íc tù do cã thÓ n»m ë líp thùc vËt bªn trªn cña ®Çm lÇy v d−íi líp than
bïn hoÆc d−íi d¹ng ngÇm bªn trong tÇng than bïn. N−íc chøa trong c¸c kÏ gi÷a
c¸c h¹t than bïn t¹o th nh d¹ng chuyÓn tiÕp gi÷a n−íc tù do v n−íc liªn kÕt. N−íc
n y ch¶y chËm tõ tÇng than bïn d−íi t¸c ®éng träng lùc theo h−íng ®é dèc côc bé.
Líp n−íc trªn chøa trong nh÷ng kÎ nhá t¹o th nh bÒ mÆt mùc n−íc ngÇm trong
®Çm lÇy.
N−íc liªn kÕt kh«ng thÓ t¸ch ra khái bïn b»ng kªnh tiªu n−íc. Nã ®−îc
chia th nh nh÷ng d¹ng sau:
a) N−íc mao qu¶n ë trong c¸c kÏ hë mao qu¶n gi÷a kÏ t¬ v h¹t than bïn
v chuyÓn dÞch d−íi ¶nh h−ëng lùc mao qu¶n. Nã cã thÓ t¸ch ra khái tÇng than
bïn b»ng bèc h¬i cña thùc vËt v bèc h¬i tõ mÆt than bïn.
http://www.ebook.edu.vn 57
- b) N−íc thÈm thÊu n»m bªn trong c¸c tÕ b o thùc vËt kh«ng bÞ ph¸ huû,
cã thÓ t¸ch nã chØ sau khi ph¸ huû ho¸ häc líp vá tÕ b o thùc vËt.
c) N−íc hidrat ®i v o vËt chÊt cña than bïn víi t− c¸ch l th nh phÇn cÊu
t¹o ho¸ häc.
III.2.2 C©ó t−îng cña than bïn v tÝnh chÊt cña nã ®èi víi n−íc.
PhÇn h÷u c¬ cña khèi than bïn cÊu t¹o nªn tÇng b i lÇy l sù hçn hîp cña
c¸c h¹t cã kÝch th−íc rÊt kh¸c nhau: Tõ c¸c h¹t ®Ô trång thÊy tíi c¸c lo¹i h¹t keo rÊt
nhá. Than bïn cã møc ®é ph©n huû c ng cao nÕu pha r¾n cña khèi than bïn c ng
mÞn nhá víi sù t¨ng møc ®é ph©n huû t¨ng l−îng cÊp h¹t nhá v do ®ã t¨ng tû bÒ
mÆt c¸c h¹t. Do ®ã møc ®é g¾n kÕt cña n−íc víi thÓ r¾n t¨ng khi møc ®é ph©n huû
cña than bïn c ng cao.
§Æc tr−ng ®Þnh l−îng cña møc ®é ph©n huû cña than bïn l tû lÖ phÇn tr¨m
cña c¸c h¹t kh«ng cã cÊu t−îng ®èi víi tæng sè h¹t trong mÉu lÊy d−íi kÝnh hiÓn vi.
L−îng n−íc lín nhÊt, m ®Êt v nãi riªng, than bïn cã thÓ gi÷ trong c¸c lç
hæng khi cã dßng ch¶y tù do, gäi l dung l−îng Èm ®Çy ®ñ. §¹i l−îng n y th−êng
biÓu thÞ theo phÇn tr¨m cña träng l−îng vËt chÊt kh«. Träng l−îng n−íc x¸c ®Þnh
dung l−îng Èm ®Çy ®ñ bao gåm tÊt c¶ n−íc liªn kÕt v víi møc ®é n o ®ã, c¶ n−íc
tù do chøa trong c¸c kÏ nhá ®−êng kÝnh d−íi 1mm. Khi lÊy mÉu than bïn tõ tÇng,
mét phÇn n−íc n y x¶y ra, mét phÇn cßn l¹i trong mÉu.
NÕu dung l−îng Èm ®Çy ®ñ cña than bïn l 800%, th× ®iÒu ®ã cã nghÜa l
träng l−îng cña l−îng n−íc lín nhÊt m than bïn cã thÓ chøa khi cã dßng ch¶y tù
do, gÊp t¸m lÇn träng l−îng vËt chÊt kh« trong mÉu than bïn n y; trong träng l−îng
chung cña n−íc v than bïn, n−íc gåm 8 phÇn hoÆc 88,9%, cßn than bïn mét phÇn
hoÆc 11,1%.
Kh¸i niÖm vÒ l−îng n−íc cã thÓ chøa trong c¸c ®Êt ®¸ kh¸c nhau khi dung
l−îng Èm cùc ®¹i thÓ hiÖn ë nh÷ng con sè sau ®©y:
L−îng n−íc (kg/m3)
§Êt ®¸
- C¸t 250
- C¸t pha 300
- C¸t pha sÐt 620
- Than bïn cá 750 – 875
- Than bïn sph¸cnum (bïn thèi) gÇn 900
http://www.ebook.edu.vn 58
- Dung l−îng Èm ®Çy ®ñ cña than bïn l mét giíi h¹n ®éc ®¸o, to n bé l−îng
Èm v−ît qu¸ dung l−îng Èm ®Çy ®ñ cã thÓ t¸ch ra t−¬ng ®èi dÔ d ng tõ ®Çm lÇy
theo c¸c m¸ng v lßng tù nhiªn; Èm víi tr¹ng thÐi Èm −ít d−íi dung l−îng Èm ®Çy
®ñ khã tiªu ®i v chØ cã thÓ tiªu hao mét phÇn v o bèc h¬i. Dung l−îng Èm ®Çy ®ñ
cña c¸c than bïn sph¸cnum cao tíi 92 – 94%, than bïn thÊp cã cá tíi 89 – 91%.
TrÞ sè ®é Èm cùc tiÓu, cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng c¸ch xÊy kh« (kh«ng tÝnh ¶nh h−ëng
bèc h¬i) gåm 87 – 89% ®èi víi than bïn sph¸cnum v 85 – 87% ®èi víi than bïn
cá. §é Èm thùc tÕ cña c¸c mÉu than bïn lÊy ra tõ tÇng lÇy, th−êng b»ng dung l−îng
Èm ®Çy ®ñ cña than bïn cu7ngf víi n−íc tù do cã trong tÇng lÇy, th× h m l−îng
n−íc trong mÉu th−êng lín h¬n dung l−îng Èm ®Çy ®ñ cña than bïn. Nh− vËy c¸c
líp than bïn n»m d−íi mùc n−íc ngÇm, bÞ Èm −ít tíi dung l−îng Èm ®Çy ®ñ, nÕu
cao h¬n ®é Èm ®Çy ®ñ vÉn cßn n−íc tù do. C¸c líp than bïn n»m cao h¬n mùc n−íc
ngÇm, bÞ Èm −ít tíi dung l−îng Èm ®Çy ®ñ trõ ®i tiªu hao v o bèc h¬i. L−îng bèc
h¬i n y t¨ng lªn khi gÇn tíi mÆt.
L−îng n−íc thùc tÕ ë trong than bïn khi cã dßng ch¶y tù do tõ mÉu, quyÕt
®Þnh ®é Èm cña than bïn.
Ng−êi ta ph©n biÖt ®é Èm träng l−îng v ®é Èm thÓ tÝch cña than bïn.
§é Èm träng l−îng cña than bïn δ l tû sè träng l−îng n−íc P trªn träng
l−îng to n bé khèi than bïn Po (vËt chÊt r¾n céng víi n−íc).
P
δ = -------- (3-1).
Po
§¹i l−îng δ biÓu thÞ b»ng phÇn tr¨m hoÆc phÇn m−êi cña ®¬n vÞ.
§é Èm thÓ tÝch cña than bïn η l tû sè thÎ tÝch n−íc Vn chøa trong thÓ
tÝch than bïn (vËt chÊt kh« céng víi n−íc v kh«ng khÝ) trªn thÓ tÝch n y V0
Vn
η =
Vo
(3-2).
§¹i l−îng η th−êng biÓu thÞ b»ng phÇn tr¨m.
Cã thÓ tÝnh chuyÒn ®é Èm thÓ tÝch sang ®é Èm träng l−îng v ng−îc l¹i víi
c¸c khe hë ®Çy n−íc theo c«ng thøc:
(3-3).
ηγ n
δ=
ηγ n (1 − δ )γ n
http://www.ebook.edu.vn 59
δγ d
η =
δγ d (1 − δ )γ n
- Trong ®ã : γn l tû träng cña n−íc (γn=1 ë nhiÖt ®é 4oC)
γd l tû träng vËt chÊt h÷u c¬ cña bïn b»ng 1,5-1,6.
§é Èm giíi h¹n cña than bïn ®Çm lÇy cao v ®Çm lÇy thÊp tuú theo møc ®é
ph©n huû cña chóng ®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng sè liÖu ë b¶ng 3.1.
B¶ng 3-1: §é Èm träng l−îng cña than bïn tuú theo sù ph©n gi¶i
Møc ®é ph©n gi¶i cña §é Èm träng l−îng cña than bïn (%)
than bïn % §Çm lÇy cao §Çm lÇy thÊp
10 96,7 94,6
20 94,4 92,6
30 92,7 90,3
40 91,3 88,9
50 90,1 88,0
60 89,0 87,0
Nh− vËy, trong nh÷ng líp trªn cña tÇng than bïn cã møc ®é ph©n huû yÕu, ®é
Èm giíi h¹n lín h¬n so víi tÇng ®Êt c¬ b¶n tíi 6 – 7%. Phï hîp víi nh÷ng giao
®éng mùc n−íc ngÇm, h m l−îng Èm cña c¸c líp ®Êt bïn chÞu nh÷ng sù thay ®æi
quan träng. Nh÷ng sù thay ®æi n y, x¶y ra theo mïa còng nh− tõ n¨m n y tíi n¨m
kh¸c víi nh÷ng tÇng trªn, h m l−îng Èm trong tÇng than bïn n»m d−íi ®íi dao
®éng h»ng n¨mcña mùc n−íc ngÇm. RÊt Ýt thay ®æi theo thêi gian. §iÒu nªu trªn
®−îc t−îng trung bëi tÝnh to¸n sau ®©y (theo K. E Iv©nèv).
§é dèc mÆt n−íc ngÇm trong ph¹m vi b i lÇy gåm 0,01 – 0,0001. Tèc ®é
thÊm víi ®é dèc nh− vËy v víi trÞ sè hÖ sè thÊm nhá cña khèi than bïn (10-2 ®Õn
10-7cm/s) kho¶ng tõ 1,7 tíi 1,7.10-4cm/ng y ®ªm hoÆc nh− cùc ®¹i 6m/n¨m.
Nh− vËy nÕu gi¶i thÝch r»ng, dßng n−íc m−a khÝ quyÓn ho n to n ngõng ®i
tíi mùc n−íc ngÇm trong ®Çm lÇy, th× víi ®−êng kÝnh cña b i lÇy thÝ dô l 3km víi
chiÒu dÇy tÇng than bïn theo khoanh vi bÒ ngo i 1m, ®é cÊp n−íc do thÊm ngang
cã thÓ l mét khèi n−íc kh«ng qu¸ 57.000 m3/n¨m. §iÒu ®ã t−¬ng øng víi líp n−íc
8mm/n¨m nghÜa l t−¬ng øng ®¹i l−îng rÊt nhá so víi c©n b»ng Èm h ng n¨m cña
®Çm l©y.
http://www.ebook.edu.vn 60
- III.3. C¸c nguån cung cÊp n−íc cho ®Çm lÇy:
Nh− ® nªu trong phÇn ®Æc tr−ng qu¸ tr×nh h×nh th nh ®Çm lÇy, c¸c ®iÒu
kiÖn nu«i d−ìng c¸c kiÓu ®Çm lÇy kh«ng gièng nhau.
Trong c©n b»ng n−íc cña ®Çm lÇy thÊp v chuyÓn tiÕp, nguån thu nhËp n−íc
ngÇm v c¶ n−íc mÆt trong thêi kú n−íc ®Çy cã ý nghÜa lín. Nu«i d−ìng ®Çm lÇy
b»ng n−íc m−a khÝ quyÓn chiÕm tû träng nhá h¬n. Tr¸i l¹i ®Çm lÇy cao nhËn nguån
cung cÊp c¬ b¶n do m−a khÝ quyÓn.
Dßng ngÇm ®Õn trong tr−êng hîp n y quyÕt ®Þnh ranh giíi vÞ trÝ bªn d−íi
cña cao ®é thÕ n»m n−íc ngÇm æn ®Þnh. T−¬ng quan cña c¸c nguån cung cÊp kh¸c
nhau phô thuéc ®é cao cña ®Çm lÇy so víi ®Þa h×nh ®Þa ph−¬ng v phô thuéc v o
c¸c ®iÒu kiÖn thuû ®Þa chÊt cña ®Þa ph−¬ng ho¸ lÇy.
III.3.1 ChuyÓn ®éng cña n−íc trong ®Êt ®¸ than bïn v trong b·i lÇy.
Sù chuyÓn ®éng cña n−íc trong tÇng than bïn tiÕn h nh b»ng con ®−êng
thÊm th¼ng ®øng v theo ®é dèc trªn c¸c líp than bïn xen kÏ khã thÊm n−íc h¬n
v c¶ d−íi d¹ng c¸c lùc gi÷ n−íc v thËm chÝ cöa c¶ c¸c dßng bªn trong tÇng than
bïn. Ngo i ra, n−íc ®Çm lÇy than bïn cã thÓ ®i tíi theo h−íng th¼ng ®øng ng¾n
nhÊt v o tÇng c¸t tr¶i d−íi v chuyÓn ®éng trong nã tíi s«ng v s«ng ® o víi søc
c¶n nhá h¬n trong tÇng than bïn. TÇng than bïn cña c¸c b i lÇy rÊt kh«ng ®ång
nhÊt vÒ mÆt thÊm. §Æc biÖt cã sù kh¸c nhau gi÷a thÊm trong c¸c líp Ýt nÐn chÆt ë
trªn v trong tõng than bïn cßn l¹i.
Nh÷ng líp trªn nhÊt cña b i lÇy ®−îc gäi l líp thùc vËt môc n¸t, cã nh÷ng
khe kÏ lín nhÊt. Trong nh÷ng tÇng n y c¨n b¶n tiÕn h nh sù chuyÓn dÞch n−íc
trong b i lÇy.
Trong c¸c b i lÇy rªu cã vòng ®äng xen kÏ gê cao låi, líp trªn cã ®é dÇy tõ
8cm tíi 20 cm v cÊu t¹o chñ yÕu bëi c¸c th©n rªu, th©n c©y bôi nhá v cá tãc dª
(Eri«phrum). Líp thø hai chÆt h¬n cã ®é dÇy 5 – 25 cm. tõ líp n y chuyÓn tõ tõ tíi
khèi than bïn c¬ b¶n kh«ng cã cÊu t−îng.
To n bé tÇng tõ mÆt ®Çm lÇy tíi vÞ trÝ trung b×nh cña mùc n−íc ngÇm thÊp
nhÊt trong ®Çm lÇy gäi l líp ho¹t ®éng cña ®Çm lÇy, nh÷ng tÇng n»m d−íi t¹o
th nh líp tr¬.
Líp ho¹t ®éng cña ®Çm lÇy ®−îc ®Æc tr−ng bëi sù dao ®éng mùc n−íc
ngÇm trong ph¹m vi cña líp, bëi ®é dÉn n−íc cao v h m l−îng Èm biÕn ®æi.
http://www.ebook.edu.vn 61
- Líp tr¬ ®Æc biÖt cã l−îng h m l−îng n−íc cè ®Þnh theo thêi gian v ®é dÉn
n−íc cùc nhá trong phÇn than bïn.
§é dÉn n−íc cña than bïn còng nh− c¸c ®Êt kho¸ng ®−îc ®Æc tr−ng bëi hÖ
sè thÊm.
HÖ sè thÊm phô thuéc v o kiÓu vi c¶nh quan ®Çm lÇy, møc ®é ph©n huû cña
than bïn v th nh phÇn thùc vËt cña nã. §èi víi c¸c b i lÇy ë thÊp trong than bïn
ph©n huû yÕu (tíi 10-15%), hÖ sè thÊp dao ®éng trong ph¹m vi tõ 0,002 tíi 0.01
cm/s víi trÞ sè trung b×nh kho¶ng 0.005cm/s. Than bïn ®Çm lÇy thÊp ph©n huû
trung b×nh (35-45%), cã hÖ sè thÊm trung b×nh kho¶ng 0,0008cm/s víi giíi h¹n
dao ®éng tõ 0,0002 tíi 0,003cm/s.
§èi víi tÇng than bïn cao kh«ng ®−îc th¸o kh« ®Æc tr−ng bëi nh÷ng ®¹i
l−îng hÖ sè thÊm nh− sau:
a) Than bïn ®Çm lÇy cao ph©n huû rÊt yÕu (tíi 10-15%) Ktb= 0,015cm/s,
c¸c giíi h¹n thay ®æi K tõ 0,01 tíi 0,025cm/s.
b) Than bïn ®Çm lÇy cao ph©n huû trung b×nh (35-45%) Ktb = 0,0005cm/s,
ph¹m vi thay ®æi K tõ 0,00025 tíi 0,001cm/s.
HÖ sè thÊm qua c¸c líp than bïn bªn d−íi nÐn chÆt v bÞ ph©n huû m¹nh
b»ng kh«ng.
Sù chuyÓn ®éng cña n−íc trªn b i lÇy tiÕn h nh theo nh÷ng h×nh thøc sau
®©y:
a) ThÊm trong chiÒu dÇy líp phñ rªu, trong ®ã chñ yÕu ë nh÷ng líp trªn.
b) B»ng dßng kÝn trªn to n diÖn tÝch vi c¶nh quan nÕu bÒ mÆt ®Çm lÇy
b»ng ph¼ng.
c) B»ng dßng cã ph©n chia kh«ng kÝn víi vi ®Þa h×nh ph©n bè theo ®¸m lín,
khi cã ®¸m kh«ng nèi liÒn víi nhau m ®−îc t¸ch ra bëi nh÷ng chç thÊp tròng s©u,
trong ®ã dßng trªn mÆt ch¶y quanh c¸c ®¸m ®ã.
d) D−íi d¹ng c¸c ngßi v suèi ®Çm lÇy.
§Æc ®iÓm quan träng cña chuyÓn ®éng n−íc trªn b i lÇy l sù b¶o to n chÕ
®é ch¶y tÇng khi thÊm còng nh− khi n−íc chuyÓn dÞch trªn bÒ mÆt, tÊt nhiªn l
kh«ng kÓ chuyÓn ®éng trong c¸c ngßi v suèi ®Çm lÇy.
Trªn nh÷ng b i lÇy h×nh d¹ng ®Þa h×nh ph¶n ¶nh ®Çy ®ñ d¹ng bÒ mÆt n−íc
ngÇm. Bëi vËy ¸p lùc m d−íi t¸c ®éng cña nã dßng n−íc ngÇm v dßng ch¶y mÆt
tiÕn h nh thÊm qua tÇng than bïn trong c¸c thêi kú khi mùc n−íc n»m cao h¬n bÒ
mÆt ®Çm lÇy, cã thÓ b»ng hiÖu sè c¸c cao ®é bÒ mÆt cña ®Çm lÇy.
http://www.ebook.edu.vn 62
- Tõ ®ã suy ra r»ng, nÐu cã b¶n ®å b i lÇy víi c¸c ®−êng ®¼ng cao bÒ mÆt
cña nã cã thÓ x©y dùng l−íi c¸c ®−êng dßng nh− l hÖ thèng c¸c ®−êng th¼ng gãc
víi c¸c ®−êng ®¼ng cao (h×nh III-1). HÖ thèng c¸c ®−êng dßng x¸c ®Þnh h−íng tèc
®é thÊm ngang trong chiÒu dÇy cña tÇng than bïn v h−íng tèc ®é dßng trªn mÆt
trong thêi kú mùc n−íc n»m cao ë mçi ®iÓm cho biÕt. Cã l−íi c¸c ®−êng dßng sè
liÖu vÒ ®é dèc mÆt ®Çm lÇy v hÖ sè thÊm, cã thÓ tÝnh dßng n−íc tõ b i lÇy qua
khoanh vi ® cho.
§é l−u th«ng q ë mét ®iÓm bÊt kú cña b i lÇy liªn quan víi ®é dèc bÒ mÆt
i, víi hÖ sè thÊm k v chiÒu dÇy cña líp ho¹t ®éng h theo quan hÖ:
q = Khi (III-4).
§¹i l−îng kh khi biÓu thÞ kh¶ n¨ng cho n−íc ®i qua líp ho¹t ®éng cña vi
c¶nh quan ®Çm lÇy, trªn mét ®¬n vÞ chiÒu d i khoanh vi víi ®é dèc i=1. ®¹i l−îng
n y so víi c¸c kiÓu vi c¶nh quan kh¸c nhau theo ®Ò nghÞ cña K. E. Ivanèv cã thÓ
®−îc gäi l m«®un l−u th«ng cña líp ho¹t ®éng M.
q
M = Kh = ------ (III.5)
I
Tõ biÓu thøc (III-5) suy ra r»ng , nÕu trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña b i lÇy,
®é dèc trong nh÷ng khu vùc n o ®ã t¨ng lªn, th× ®é l−u th«ng cña c¸c vi c¶nh quan
t¹o nªn nh÷ng khu vùc Êy sÏ gi¶m ®i v ng−îc l¹i, khi gi¶m ®é dèc, m«®un l−u
th«ng t¨ng lªn nÕu c©n b»ng n−íc kh«ng ®æi.
III-3.2. Sù dao ®éng mùc n−íc ngÇm trong b·i lÇy.
VÞ trÝ mùc n−íc ngÇm trong b i lÇy ®−îc t¹o nªn bëi ®Þa h×nh ®Çm lÇy, bëi
®Æc tr−ng thùc vËt, bëi sù cã mÆt cña c¸c m−¬ng tiªu n−íc v c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn
khÝ hËu. Ba yÐu tè ®Çu t¸c ®éng kh«ng ngõng hoÆc trong thêi gian d i v theo mét
chiÒu, quyÕt ®Þnh nÒn mùc n−íc ngÇm c¬ b¶n, m nÒn mùc n−íc n y chÞu nh÷ng
dao ®éng mïa v ngÉu nhiªn d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÐu tè khÝ hËu v thêi tiÕt.
D−íi ¶nh h−ëng cña ®Þa h×nh mùc n−íc ngÇm trong ®Çm lÇy kh«ng h×nh th nh bÒ
mÆt n»m ngang v l−în theo c¸c vßm cao, tõ ®ã gi¶m mét c¸ch cã qui luËt theo
c¸c s−ên. D−íi ¶nh h−ëng cña c¸c m−¬ng th¸o kh«, mùc n−íc ngÇm gi¶m, trong
®ã l−îng gi¶m n y phô thuéc v o kÝch th−íc cña m−¬ng v møc ®é ph©n c¾t ®Çm
lÇy bëi c¸c kªnh m−¬ng.
http://www.ebook.edu.vn 63
- Nh÷ng dao ®éng mïa cña mùc n−íc ngÇm liªn quan ®Õn biÕn tr×nh chung
h ng n¨m cña c¸c th nh phÇn khÝ hËu.
T¨ng nhiÖt ®é kh«ng khÝ, sù ph¸t triÓn cña thùc vËt v bèc h¬i liªn quan víi
nã t¨ng lªn, t¹o nªn sù gi¶m dÇn mùc n−íc ngÇm trong ®Çm lÇy. Sù gi¶m sót n y
chÊm døt b»ng cùc tiÓu mïa kiÖt h×nh th nh do ¶nh h−ëng cña s«ng v× c¸c tÇng
n−íc trong s«ng v o lóc cùc tiÓu mïa kiÖt, thÊp h¬n mÆt ®Çm lÇy. TÝnh chÊt kh«ng
phô thuéc cña cùc tiÓu mïa kiÖt v o vÞ trÝ mùc n−íc s«ng, quyÕt ®Þnh sù kh¸c biÖt
quan träng cña qu¸ tr×nh h×nh th nh nã víi cùc ®¹i mïa lò trong mét sè ®Çm lÇy
phô thuéc v o n−íc s«ng tr n.
Dßng ch¶y chËm tõ ®ång lÇy trong thêi gian mïa kh« khi kh«ng cã n−íc
bæ sung tõ trªn mÆt l m cho mùc n−íc ngÇm gi¶m dÇn trong suèt mïa kh«. Sù
gi¶m dÇn n y chÊm døt b»ng cùc tiÓu mïa kiÖt.
Dao ®éng mùc n−íc ngÇm trong nh÷ng bé phËn kh¸c nhau cña b i lÇy ®−îc
®Æc tr−ng bëi tÝnh ®ång biÕn cao, nh−ng biªn ®é n¨m v vÞ trÝ mùc n−íc so víi mÆt
®Çm lÇy trong nh÷ng vi c¶nh quan kh¸c nhau cña cïng mét ®Çm lÇy, kh«ng gièng
nhau.
Mùc n−íc ngÇm n¨m thÊp nhÊt so víi bÒ mÆt quan s¸t ®−îc ë nh÷ng vi
c¶nh quan víi nh÷ng c©y lín, ë ®©y mùc n−íc trung b×nh ®øng c¸ch mÆt tròng
thÊp tíi 20 – 30cm v c¸ch mÆt låi lªn tíi 40 – 45cm. Trong c¸c vi c¶nh quan
nhãm c©y gç quan s¸t thÊy c¶ biªn ®é dao ®éng mùc n−íc lín h¬n, gåm kho¶ng
50 – 100cm.
C ng gi¶m mùc ®é che phñ rõng, mùc n−íc ngÇm trung b×nh t¨ng lªn, cßn
biªn ®é dao ®éng cña chóng gi¶m ®i.
Trªn c¸c vi c¶nh quan cá rªu, mùc n−íc ngÇm trung b×nh nhiÒu n¨m thÊp
h¬n mÆt tròng 5-15cm v 15 – 25cm thÊp h¬n mÆt låi lªn. Biªn ®é trung b×nh trong
tr−êng hîp n y l 30 – 35cm. Nh−ng dao ®éng ngÉu nhiªn ®−îc g©y nªn bëi m−a
r¬i hoÆc nh÷ng ®ît thêi tiÕt bÊt th−êng trong suèt mïa ®«ng chång lªn biÕn tr×nh
cña mùc n−íc ngÇm theo mïa.
Theo sè liÖu cña A.§. Dub¾c, mçi milimÐt m−a r¬i g©y ra trong cïng
nh÷ng chu kú ng y ®ªm, d©ng mùc n−íc ngÇm bÊt th−êng trung b×nh tíi 2 – 6mm.
Trong nh÷ng ng y kh«ng m−a x¶y ra gi¶m mùc n−íc ngÇm, ®¹i l−îng gi¶m phô
thuéc v o nhiÖt ®é kh«ng khÝ v ®é s©u cña mùc n−íc kÓ tõ bÒ mÆt ®Çm lÇy.
http://www.ebook.edu.vn 64
- Trung b×nh trong thêi kú tõ th¸ng XI ®Õn th¸ng IV, gi¶m mùc n−íc ngÇm
h ng ng y v o nh÷ng thêi kú kh«ng m−a trong nh÷ng ®Çm lÇy kh«ng th¸o kh«
b»ng 9,3 mm, trªn nh÷ng ®Çm lÇy cã th¸o kh« - 25,2 mm.
III.3.3. Dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy.
Trong suèt thêi gian d i, h−íng tiÕn h nh c¸c biÖn ph¸p th¸o kh« cã liªn
quan ®Õn vÊn ®Ò ¶nh h−ëng cña ®Çm lÇy tíi dßng ch¶y s«ng ngßi v khÝ hËu.
Tõ khi cuéc th¸m hiÓm miÒn T©y nh»m kh¶o s¸t v th¸o kh« ®Çm lÇy
Polesi. B¹ch Nga (1873-1898) nªu lªn mèi ®e do¹ l c«ng t¸c th¸o kh« c¸c l nh
thæ lÇy cã thÓ dÉn tíi gi¶m l−îng n−íc c¸c s«ng, ®Æc biÖt trong thêi kú mïa h¹.
Ng−îc l¹i nhiÒu nh kh¶o s¸t cho r»ng, viÖc th¸o kh« c¸c ®Çm lÇy, nãi riªng l
Polesi B¹ch Nga kh«ng thÓ ph¶n ¶nh bÊt ho trong khÝ hËu v chÕ ®é n−íc c¸c
s«ng. HiÖn nay th× v¸n ®Ò mèi ®e do¹ vÒ kh¶ n¨ng l m xÊu chÕ ®é n−íc s«ng v
khÝ hËu cña c¸c l nh thæ do kÕt qu¶ th¸o kh«, ®Çm lÇy kh«ng cßn n÷a, song mét sè
vÊn ®Ò riªng thuéc vÒ ¶nh h−ëng cña ®Çm lÇy tíi chÕ ®é dßng ch¶y s«ng cßn ch−a
®ñ s¸ng tá. ThÝ dô nh− vÊn ®Ò ¶nh h−ëng cña ®Çm lÇy tíi lò, tíi ®¹i l−îng dßng
ch¶y kiÖt trong mïa kh« v.v...
Së dÜ nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng khÝa c¹nh c¬ b¶n cña vÊn ®Ò
¶nh h−ëng ®Çm lÇy tíi chÕ ®é n−íc s«ng tån t¹i l©u d i l v× kh«ng cã nh÷ng t i
liÖu quan tr¾c ®Çy ®ñ vÒ qu¸ tr×nh h×nh th nh dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy. Bëi vËy nh÷ng
kÕt luËn vÒ vai trß ®Çm lÇy trong viÖc nu«i d−ìng s«ng th−êng dùa trªn nh÷ng suy
luËn l« gÝch chung chung, rÊt thiÕu c¬ së quan tr¾c.
Nh− ® nªu trªn, phÇn lín l−îng Èm tõ c¸c b i lÇy ph©n thuû ch¶y ®i kh«ng
ph¶i b»ng dßng n−íc trong lßng s«ng m b»ng con ®−êng thÊm trong líp ho¹t
®éng.
KhÝ thÕ n»m cña b i lÇy låi cã d¹ng lßng ch¶o, nh÷ng dßng thÊm sÏ h−íng
tõ ®íi ®é cao lín nhÊt tøc ph©n giíi ®Çm lÇy. C¶ n−íc tõ s−ên lßng ch¶o bao
quanh b i lÇy còng ch¶y v o ®©y. N−íc tÝch trong vïng ph©n giíi cña b i lÇy cã
c¸c khe kh« t¹o nªn ®¸m ®Êt bïn lâng v ngßi, theo ®ã n−íc ch¶y ra c¸c bån thu
bªn ngo i.
N−íc ch¶y tõ b i lÇy cã thÓ tiÕp tôc tíi lóc c¹n hÕt tr÷ l−îng n−íc tù do
(kh«ng liªn kÕt) trong líp ho¹t ®éng cña ®Çm lÇy, nghÜa l khi mùc n−íc ngÇm bÞ
khèng chÕ trong ph¹m vi tÇng n y. Sù h¹ thÊp mùc n−íc ngÇm tíi ranh giíi cña
tÇng ho¹t ®éng hoÆc thÊp h¬n kÐo theo sù ngõng h½n dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy hoÆc
http://www.ebook.edu.vn 65
- gi¶m dßng ch¶y tíi trÞ sè rÊt nhá. KÕt qu¶ l dßng ch¶y tõ b i lÇy cao trong thêi
kú n−íc ngÇm n»m thÊp mïa ®«ng v mïa h¹ ngõng h½n.
Dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy thÊp h×nh th nh do n−íc ngÇm v trªn mÆt ®i tíi bÒ
mÆt ®Çm lÇy khi s«ng tr n, v víi mùc n−íc nhá do m−a khÝ quyÓn.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh th nh b i lÇy thÊp v dßng ch¶y tõ c¸c b i lÇy thÊp,
nãi riªng t¹o nªn nguån nu«i d−ìng s«ng nhiÒu h¬n v bÒn v÷ng h¬n vÒ mïa h¹ so
víi c¸c ®Çm lÇy cao.
§iÒu ®ã x¶y ra l v× v o thêi kú n−íc ngÇm trong ®Çm lÇy n»m thÊp, dßng
ch¶y tiÕn h nh tõ líp ®Êt ®¸ kho¸ng tr i d−íi tÇng than bïn. Nh÷ng ®iÒu kiÖn dßng
ch¶y v o mïa c¹n kh¸c nhau, tÊt nhiªn, quyÕt ®Þnh sù t¸c ®éng kh¸c nhau cña
®Çm lÇy cao v ®Çm lÇy thÊp tíi sù ph©n phèi dßng ch¶y trong n¨m cña nh÷ng
s«ng ®−îc chóng nu«i d−ìng.
Nh÷ng c«ng tr×nh kh¶o s¸t do K.E.Ivanèv tiÕn h nh ® chøng tá r»ng,
dßng ch¶y trung b×nh nhiÒu n¨m tõ c¸c bån thu n−íc nhá bÞ lÇy trªn l nh thæ vïng
phÝa t©y b¾c v t©y cña ®íi rõng kh«ng kh¸c víi ®¹i l−îng dßng ch¶y c¸c bån thu
n−íc kh¸c cña vïng n y.
Trong c¸c vïng trung t©m n−íc Céng ho Nga (bé phËn phÝa nam miÒn
Kalinin, Maxcova v nh÷ng miÒn gÇn ®ã, ®ång b»ng thÊp Mizer) dßng ch¶y trung
b×nh nhiÒu n¨m nhá h¬n c¸c ®¹i l−îng trung b×nh cña vïng tíi 15-17%. TrÞ sè
trung b×nh dßng ch¶y mïa h¹ nhá nhÊt cña c¸c bån thu n−íc bÞ lÇy m¹nh trong ®íi
phæ biÐn ®Çm lÇy cao nhá h¬ dßng ch¶y cùc tiÓu trung b×nh tõ nh÷ng l nh thæ
kh«ng bÞ lÇy tíi 2 – 3 lÇn. §iÒu ®ã sinh ra l vi dßng ch¶y tõ nh÷ng b i lÇy trù
nhiªn (kh«ng th¸o kh«) chØ x¶y ra tíi khi nh÷ng l−îng Èm tù do trong ph¹m vi líp
ho¹t ®éng cña ®Çm lÇy kh« c¹n (víi ý nghÜa l thÊm). Khi mùc n−íc ngÇm chuyÓn
v o ph¹m vi tÇng tr¬, dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy thùc tÕ l ng−ng h½n.V× tr÷ l−îng
n−íc trong ph¹m vi líp hît ®éng t−¬ng ®èi nhá, sù cã mÆt nh÷ng b i lÇy trong c¸c
bån thu n−íc cña s«ng kh«ng thÓ l m cho dßng ch¶y ®iÒu ho h¬n.
M«®uyn dßng ch¶y cùc ®¹i tõ c¸c b i lÇy ®Æc biÖt kh¸ æn ®Þnh. Nh− ®èi
víi c¸c kiÓu b i lÇy vòng ®äng xen gê cao, m«®uyn cùc ®¹i trung b×nh b»ng 140 –
150 (l/s/km2). ®¹i l−îng m«®uyn dßng ch¶y lín nhÊt ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn b i lÇy
kh¸c nhau ®−a ra ë b¶ng 3-2.
Sù xuÊt hiÖn dßng ch¶y tõ ®Çm lÇy do m−a phô thuéc v o líp m−a v ®é
cao s¶n tr¹ng cña mùc n−íc ngÇm. NÕu mùc n−íc ngÇm n»m d−íi líp ho¹t ®éng,
http://www.ebook.edu.vn 66
- m−a r¬i tÝch l¹i ho n to n, chØ mùc n−íc d©ng lªn trong ph¹m vi tÇng tr¬, kh«ng
¶nh h−ëng g× ®Õn dßng ch¶y.
B¶ng 3-2: M«®uyn dßng ch¶y cùc ®¹i tõ c¸c b i lÇy kh¸c nhau (theo/9/)
M«®uyn dßng ch¶y cùc ®¹i
trong thêi kú 65 n¨m (l/s/km2)
Nhãm kiÓu b i lÇy
Lín nhÊt Nhá nhÊt
- B i lÇy d¹ng vòng xen gê cao (ngËp n−íc 367 15
trung b×nh)
- B i lÇy cã vòng xen gê ngËp n−íc m¹nh 370 16
- b i lÇy rªu sph¸cnum v th«ng 330 4
- B i lÇy c©y bôi rªu sph¸cnum 254 4
Khi mùc n−íc ngÇm n»m trong ph¹m vi líp ho¹t ®éng, mçi lÇn n−íc lªn do
m−a r¬i sÏ kÐo theo sù t¨ng l−u l−îng m¹nh mÏ trong c¸c dßng n−íc ch¶y ra tõ hå.
III.3.4. Bèc h¬i tõ b·i lÇy.
§¹i l−îng bèc h¬i tõ b i lÇy ®−îc quyÕt ®Þnh bëi l−îng nhiÖt ®i tíi mÆt bèc
h¬i v l−îng Èm ®i tíi bÒ mÆt bèc h¬i tõ c¸c líp s©u cña b i lÇy v l−îng Èm r¬i
xuèng d−íi d¹ng m−a khÝ quyÓn.
Tuú theo sù thay ®æi vÞ trÝ mùc n−íc ngÇm trong ®Çm lÇy qu¸ tr×nh bèc h¬i
cã thÓ chia l m 3 giai ®o¹n:
Giai ®o¹n ®Çu : X¶y ra trong ®iÒu kiÖn ®Êt ®¸ ®Çm lÇy ho n to n b o ho
n−íc. Trong tr−êng hîp bèc h¬i ho n to n ®−îc quyÕt ®Þnh bëi c¸c yÕu tè khÝ
t−îng. Sù b o ho ho n to n trªn mÆt ®Êt ®−îc b¶o to n c¶ khi mùc n−íc gi¶m thÊp
h¬n bÒ mÆt, nh−ng trong ph¹m vi cña ®íi d©ng n−íc mao dÉn trong c¸c khe hë lín
nhÊt cña ®Êt.
NÕu mùc n−íc ngÇm tiÕp tôc gi¶m, khi ®ã kh«ng ph¶i t¸t c¶ m chØ mét
phÇn c¸c kÏ nhá h¬n cã thÓ cung cÊp n−íc tíi bÒ mÆt b¾t ®Çu giai ®în bèc h¬i thø
hai.
Cuèi cïng nÕu mùc n−íc gi¶m thÊp h¬n ®íi d©ng mao dÉn, thËm chÝ theo
c¸c lç hæng nhá nhÊt bèc h¬i chuyÓn sang giai ®o¹n thø ba. Trong giai ®o¹n n y
dßng mao qu¶n tíi bÒ mÆt kh«ng cã v ®Êt lÇy b¾t ®Çu kh« ®i tíi mét ®é s©u n o
http://www.ebook.edu.vn 67
- ®ã. Sù phô thuéc bèc h¬i v o mùc n−íc ngÇm quyÕt ®Þnh møc ®é dao ®éng m¹nh
mÏ cña ®¹i l−îng bèc h¬i tõ n¨m n y qua n¨m kh¸c trong nh÷ng th¸ng m mùc
n−íc ngÇm chÞu nh÷ng dao ®éng lín.
V o th¸ng IV v th¸ng V mùc n−íc ngÇm dao ®éng trong c¸c vi c¶nh quan
kh¸c nhau trong ph¹m vi tõ 0 tíi 25cm. Trong ®ã ®íi d©ng mao dÉn ®¹t tíi líp cã
dÏ c©y v bèc h¬i t−¬ng ®èi Ýt, thay ®æi tõ n¨m n y qua n¨m kh¸c tuú thuéc v o sù
thay ®æi c¸c ®iÒu kiÖn khÝ t−îng. v o th¸ng VIII v IX mùc n−íc ngÇm chÞu nh÷ng
dao ®éng lín. Trong mét sè n¨m cã l−îng m−a nhiÒu, n−íc ngÇm n»m cao, trong
nh÷ng n¨m kh¸c gi¶m ®i trªn nh÷ng vi c¶nh quan ®Çm lÇy rªu. Khi mùc n−íc
ngÇm trong ®Çm lÇy n»m ë ®é s©u 50cm, nh÷ng vi c¶nh quan ®Çm lÇy rªu, n−íc
thÈm thÊu bÞ bèc h¬i mÊt nªn v o thêi tiÕt nãng, b i lÇy hÇu nh− ho n to n kh« c¹n
v trë nªn rÊt dÔ bÞ ch¸y.
Trªn c¸c b i lÇy d−íi rõng, do hÖ thèng rÔ ph©n bè s©u h¬n nªn bèc h¬i
gi¶m ®i Ýt h¬n, khi mùc n−íc h¹ thÊp so víi sù gi¶m bèc h¬i trong b i lÇy cá v rªu
nhiÒu. §iÒu ®ã dÉn tíi t¨ng tiªu hao Èm v o bèc h¬i trong nh÷ng ®Çm lÇy phñ rõng
so víi ®Çm lÇy cá v rªu.
DÊu hiÖu gi¸n tiÕp cña sù t¨ng bèc h¬i tõ vi c¶nh quan ®Çm lÇy cã rõng so
víi vi c¶nh quan ®Çm lÇy rªu v biªn ®é dao ®éng mùc n−íc ngÇm lín v cùc tiÓu
mïa h¹ thÊp h¬n.
Theo nh÷ng kh¶o s¸t cña K.E Ivanèv v V.V. Romanèv, ®¹i l−îng bèc h¬i
trong ®íi thõa Èm tõ c¸c b i lÇy, th nh t¹o chñ yÕu bëi c¸c vi c¶nh quan c©y bui
rªu sph¸cnum (bïn thèi) cã thÓ lÊy b»ng 1300mm/n¨m. ®¹i l−îng n y t−¬ng øng
víi tiªu chuÈn bèc h¬i tõ l−u vùc trong phÇn lín c¸c vïng.
Bèc h¬i tõ c¸c b i lÇy cã vòng ®äng xen gê cao lín h¬n bèc h¬i tõ ®Çm lÇy
rªu sph¸cnum c©y bôi gÇn 20%. Nh÷ng b i lÇy, m trong th nh phÇn cña chóng
nh÷ng vi c¶nh quan rõng lÇy v vi c¶nh quan cá céi rªu sph¸cnum ®Êt lÇy lâng, bèc
h¬i tíi 20-25% lín h¬n ®Çm lÇy rªu (gÇn b»ng bèc h¬i mÆt n−íc).
T−¬ng quan gi÷a bèc h¬i bëi c¸c lo¹i thùc vËt kh¸c nhau ®−îc t−îng tr−ng
bëi c¸c sè liÖu trong b¶ng 3-3.
http://www.ebook.edu.vn 68
nguon tai.lieu . vn
