Xem mẫu
- XÂY DỰNG VĂN HÓA PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM
NGUYỄN THỊ TIỀN – THÁI THỊ HOÀNG DIỂM
Khoa Giáo dục Chính trị
Tóm tắt: Văn hóa pháp lý là một chủ đề khá mới trong khoa học nghiên cứu
về văn hóa. Xây dựng văn hóa pháp lý ở Việt Nam là một đề tài mang tính
cấp thiết đối với tình hình xã hội nước ta hiện nay trong bối cảnh toàn cầu
hoá, trước sự tác động tiêu cực của hội nhập quốc tế và kinh tế thị trường đã
gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng về mặt xã hội; ô nhiễm môi trường, tệ
nạn xã hội, lối sống thực dụng, phân hoá giàu, nghèo, nguy cơ biến dạng và
đảo lộn của thang giá trị truyền thống đang diễn ra gay gắt, làm phai nhạt
những truyền thống văn hoá dân tộc trong đó có truyền thống văn hoá pháp
lý. Đề tài tập trung làm rõ cơ sở lý luận về văn hóa pháp lý, thực trạng, một
số yêu cầu và từ đó đưa ra những phương hướng chủ yếu mang tính pháp lý
nhằm xây dựng văn hóa pháp lý ở Việt Nam.
Từ khóa: Thực trạng, văn hóa pháp lý, xây dựng
1. MỞ ĐẦU
Văn hóa pháp lý hay còn gọi là văn hóa pháp luật là thuật ngữ dùng để mô tả mối quan
hệ gắn bó khắng khít giữa các giá trị pháp luật và các giá trị về văn hóa, là tổng thể các
hoạt động hàm chứa các giá trị pháp luật được hình thành trên cơ sở tri thức pháp luật,
lòng tin, tình cảm đối với pháp luật và hành vi pháp lý thực tiễn. Văn hóa pháp lý cao là
nền tảng tinh thần, bảo đảm sự thành công của sự nghiệp xây dựng đất nước, tạo ra
những tiền đề quan trọng thực hiện chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt
Nam xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.
Tuy nhiên, so với những yêu cầu của thời đại, của xu thế phát triển của đất nước trong
thời gian tới, thì những chuyển biến của văn hóa pháp lý vẫn còn chưa tương xứng, biểu
hiện ở tình trạng ý thức pháp luật của cán bộ, công chức và đông đảo quần chúng nhân
dân còn ở mức độ thấp; hệ thống pháp luật tuy đã được nỗ lực xây dựng, hoàn thiện
nhưng vẫn còn thiếu đồng bộ, chất lượng của các văn bản quy phạm pháp luật chưa cao,
chưa đáp ứng tốt những đòi hỏi điều chỉnh các quan hệ xã hội cơ bản; hành vi, lối sống
theo pháp luật chưa được hình thành phổ biến trong nhân dân. Tình trạng tội phạm và tệ
nạn xã hội có chiều hướng gia tăng… Đấu tranh nhằm xây dựng, giữ gìn, cũng cố
những giá trị truyền thống văn hóa pháp lý trở thành nhiệm vụ quan trọng của Đảng,
Nhà nước và nhân dân ta. Phương thức có hiệu quả để thực hiện nhiệm vụ quan trọng
này là nghiên cứu, đưa ra các cơ chế, giải pháp kế thừa những giá trị truyền thống trong
nền văn hoá đương đại, trong đó có văn hoá pháp lý. Từ những tiếp cận trên cho thấy
nghiên cứu những vấn đề lý luận về pháp luật, truyền thống văn hóa pháp lý Việt Nam,
đề xuất các giải pháp phương hướng vận dụng những truyền thống văn hoá pháp lý đó
trong xây dựng nền văn hoá pháp lý hiện nay là hết sức cần thiết.
Kỷ yếu Hội nghị Khoa học Sinh viên năm học 2016-2017
Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế, tháng 12/2016: tr. 262-271
- XÂY DỰNG VĂN HÓA PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM 263
2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VĂN HOÁ PHÁP LÝ
Văn hóa pháp lý là sự phản ánh và thể hiện một cách tổng quát, sống động mọi mặt của
đời sống pháp luật (của mỗi cá nhân và cộng đồng) đã diễn ra trong quá khứ cũng như
diễn ra trong hiện tại, nó cấu thành nên một hệ thống các giá trị, truyền thống và lối
sống pháp luật của một cộng đồng, một quốc gia, dân tộc.Nói tới văn hóa pháp lý là nói
tới con người , nói tới năng lực phát huy năng lực bản chất của con người trong các hoạt
động pháp lý. Cơ sở của mọi hoạt động pháp lý là khát vọng của con người hướng tới
các giá trị pháp lý được định chuẩn bởi pháp luật. Các hoạt động đó về bản chất là
hướng tới các giá trị tích cực và mang tính sáng tạo, phổ biến nên văn hóa pháp lý về
nội dung cần được hiểu với nghĩa là luôn luôn hàm chứa các giá trị hữu ích, tích cực .
Cũng như mọi loại hình văn hóa khác, thông thường người ta chia văn hóa pháp lý
thành hai lĩnh vực là văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Sự phân chia này cũng là
cần thiết để có được cách nhìn toàn diện đối với các sản phẩm văn hóa pháp lý. Tuy
nhiên, sự phân chia đó cũng chỉ là tương đối. Như vậy xét về bản chất, cũng như văn
hóa nói chung, văn hóa pháp lý có tính xã hội. Bởi vì sự hiện diện của nó là kết quả của
những phương thức hoạt động của con người. Xã hội ở đây được hiểu là một tập đoàn
người, một dân tộc, một quốc gia, một giai cấp có quan hệ với nhau về mặt pháp luật.
Bản chất xã hội của văn hóa pháp lý được thể hiện rõ trong tính dân tộc, tính giai cấp và
tính nhân loại phổ biến.
Văn hóa phản ánh và thể hiện một cách tổng quát, mọi mặt đời sống của con người, của
cộng đồng xã hội trong quá khứ và hiện tại, tạo nên một hệ thống các giá trị truyền
thống, thẩm mỹ và lối sống mà dựa trên đó, từng dân tộc khẳng định bản sắc riêng của
mình. Theo cách hiểu đó, văn hóa là một lĩnh vực hoạt động xã hội cụ thể của mỗi dân
tộc, được thể hiện qua ba yếu tố cốt lõi: các giá trị tư tưởng, đạo đức, thẩm mỹ (yếu tố ý
thức); các giá trị vật chất - kỹ thuật do con người lao động, sáng tạo ra trong lĩnh vực đó
(hiện thực hóa yếu tố ý thức); năng lực, cách thức sử dụng các giá trị đã sáng tạo ra để
đáp ứng các nhu cầu vật chất, tinh thần của con người (yếu tố hành vi, lối sống). Các
yếu tố này được giữ gìn và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, phản ánh bản sắc
riêng của mỗi dân tộc trong từng lĩnh vực hoạt động. Theo các căn cứ trên, văn hóa
pháp lý được cấu thành từ các yếu tố: ý thức pháp luật, hệ thống pháp luật và các thiết
chế pháp luật, hành vi pháp luật và lối sống theo pháp luật. Lịch sử xã hội loài người
cho thấy, khi nào pháp luật hợp lòng người, rõ ràng và được tuân thủ nghiêm minh thì
lòng dân quy tụ vào một khối, hiệu lực quản lý nhà nước được nâng cao và đạt hiệu quả,
xã hội phát triển ổn định. Ngược lại, nếu pháp luật không rõ ràng, không minh bạch, lạc
hậu, việc tuân thủ pháp luật bị buông lỏng thì công lý suy giảm, lòng dân không yên, xã
hội lâm vào tình trạng mất ổn định. Như vậy, rối loạn trước hết là rối loạn kỉ cương,
phép nước và lập lại trật tự, ổn định cũng bắt đầu từ việc sửa đổi chính sách, pháp luật.
Và trong đó văn hóa pháp lý là một bộ phận trọng yếu của đời sống tinh thần xã hội, có
vai trò quan trọng đối với sự ổn định và thịnh vượng của đất nước. Đời sống tinh thần
của con người phát triển đa dạng, phong phú chính là nhờ sự kết hợp hài hòa và ngày
càng hoàn thiện các giá trị chân - thiện - mỹ. Văn hóa pháp lý là sự định hướng hoạt
- 264 NGUYỄN THỊ TIỀN – THÁI THỊ HOÀNG DIỂM
động pháp luật tuân theo cái chân, củng cố và xác lập ý thức pháp luật theo quy luật
hướng thiện, từ đó mà vươn tới cái mỹ.
Sự phát triển của văn hóa pháp lý đánh dấu sự tiến bộ mang tính nhân văn trong đời
sống của một cộng đồng xã hội, một thời đại. Các thế hệ con người sinh ra và lớn lên,
muốn thích ứng được với đời sống cộng đồng, phải được giáo hóa bằng chính nền văn
hóa của cộng đồng, của dân tộc, trong đó có văn hóa pháp lý. Nếu văn hóa là môi
trường nuôi dưỡng con người lớn lên về tinh thần, trí tuệ và nhân cách, thì văn hóa pháp
lý đã và đang góp phần tạo dựng môi trường xã hội - pháp lý lành mạnh, mang tính
nhân văn sâu sắc để các thế hệ dựa trên công lý mà vươn tới hạnh phúc, tới một xã hội
công bằng, dân chủ, văn minh. Văn hóa pháp lý củng cố và xác lập một hệ thống các giá
trị pháp luật cho xã hội với các khuôn mẫu ứng xử, chuẩn mực hành vi sao cho phù hợp
với các nguyên tắc, quy định của pháp luật. Trên cơ sở đó, văn hóa pháp lý định hướng
cho các thành viên xã hội vươn tới tiếp thu, vận dụng các giá trị đó vào cuộc sống; đồng
thời, sáng tạo nên những giá trị pháp luật mới, tiến bộ, phù hợp với thực tiễn các quan
hệ xã hội.
Đường lối lãnh đạo, quản lý xã hội bằng pháp luật của Nhà nước phải phù hợp với nhu
cầu, lợi ích của nhân dân lao động và truyền thống pháp luật của cộng đồng, của dân
tộc. Văn hóa pháp lý tác động tích cực tới đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước
với yêu cầu hệ thống pháp luật phải ngày càng phù hợp, hoàn thiện hơn, tăng tính cụ
thể, khả thi của các quy phạm pháp luật, đáp ứng giá trị, lợi ích cho nhân dân, đem lại
sự phồn vinh, thịnh vượng cho đất nước. Nó đòi hỏi Đảng và Nhà nước không chỉ đề ra
chính sách pháp luật đúng đắn, kịp thời, mà còn phải tổ chức thực hiện tốt các chính
sách pháp luật đó nhằm mang lại hiệu quả quản lý xã hội cao hơn trên cơ sở các biện
pháp mang tính nhân văn. Phát triển văn hóa pháp lý là cơ sở, nền tảng quan trọng để
xây dựng và phát triển lối sống có văn hóa, lối sống theo pháp luật.
3. CÁC NHÂN TỐ CHỦ YẾU ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT
TRIỂN CỦA VĂN HOÁ PHÁP LÝ
Văn hoá pháp lý không phải là các giá trị bất biến mà nó luôn vận động, biến đổi. Văn
hoá pháp lý phụ thuộc vào một tổng thệ các giá trị thành tố và mang tính khách quan,
lịch sử. Với cách tiếp cận duy vật biện chứng khi nghiên cứu văn hoá pháp lý, chúng ta
phải luôn đặt nó trong mối liên hệ phổ biến và trong sự phát triển. Tức là, phải xem xét
văn hoá pháp lý trong mối quan hệ biện chứng với rất nhiều hiện tượng xã hội khác
trong đó quan trọng nhất là mối quan hệ với kinh tế, chính trị, pháp luật và với yếu tố
văn hoá nói chung. Bản chất của các mối quan hệ đó là sự tác động ảnh hưởng hai chiều
giữa văn hoá pháp lý và các hiện tượng nói trên và ngược lại. Trong mục này, chỉ tập
trung tìm hiểu sự ảnh hưởng của kinh tế, chính trị, văn hoá nói chung và pháp luật đối
với văn hoá pháp lý.
Ảnh hưởng của kinh tế đối với sự hình thành và phát triển của văn hoá pháp lý
Kinh tế là một nhân tố quyết định kiến trúc thượng tầng xã hội và là nhân tố ảnh hưởng
sâu sắc đến văn hoá pháp lý. Xuất phát từ cấu trúc của văn hoá pháp lý (ý thức pháp
- XÂY DỰNG VĂN HÓA PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM 265
luật, hệ thống pháp lụât, hành vi và lối sống theo pháp luật) chúng ta có thể thấy, kinh tế
là nhân tố tác động trực tiếp và có tính quyết định đối với ý thức pháp luật và lối sống,
thói quen tuân thủ pháp luật của con người trên lãnh thổ của một quốc gia. Có thể thấy
sự ảnh hưởng của kinh tế đối với văn hóa pháp lý một cách rõ nét nhất ở sự tác động
của kinh tế tới hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia. Kinh tế là yếu tố chủ yếu quy định
pháp luật. Sự phụ thuộc của pháp luật vào kinh tế thể hiện ở chỗ: nội dung của pháp luật
là do các quan hệ kinh tế quyết định, chế độ kinh tế là cơ sở của pháp luật. Kinh tế có
tác động quyết định đến chính sách pháp luật, đến hệ thống pháp luật và từ đó tác động
rất lớn đến hành vi, lối ứng xử theo pháp luật của các chủ thể trong xã hội.
Ảnh hưởng của chính trị đối với sự hình thành và phát triển của văn hóa pháp lý
Pháp luật của mỗi một quốc gia, về bản chất là hình thức biểu hiện của chính trị. Đường
lối, chính sách của giai cấp thống trị trong một quốc gia luôn luôn giữ vai trò chủ đạo
đối với pháp luật của quốc gia đó. Và với vai trò của nó, chính trị cũng tác động một
cách mạnh mẽ đến sự hình thành và phát triển các giá trị văn hóa pháp lý của mỗi quốc
gia, mỗi dân tộc. Chính trị trước hết, được hiểu là sự biểu hiện tập trung của kinh tế, vì
vậy, đường lối chính trị thể hiện trước hết ở chính sách kinh tế. Các chính sách đó được
cụ thể hóa thành pháp luật, được áp dụng thống nhất trong toàn xã hội. Chính trị còn là
biểu hiện của mối quan hệ giữa các giai cấp, các lực lượng khác nhau trong xã hội trên
tất cả các lĩnh vực. Giai cấp thống trị bằng quyền lực chính trị của mình sử dụng pháp
luật và các thiết chế xã hội khác để duy trì địa vị và lợi ích, trong đó pháp luật được coi
là vũ khí chủ yếu để duy trì địa vị thống trị đó. Xuất phát từ đó, chúng ta có thể thấy
rằng chính trị thông qua pháp luật đã gián tiếp trở thành một trong những nhân tố quan
trọng tác động đến sự hình thành và phát triển của các giá trị văn hóa pháp lý. Sự tác
động của chính trị đối với văn hóa pháp lý không chỉ bó hẹp trong phạm vi các quy định
của pháp luật mà cả trong ý thức pháp luật và hành vi, lối ứng xử theo pháp luật của cả
cộng đồng xã hội.Tuy nhiên, khi nói đến sự tác động của chính trị đối với văn hóa pháp
lý chúng ta cũng cần phải xem xét sự tác động đó diễn ra như thế nào. Chính trị nào thì
tác động tốt, tích cực, chính trị nào thì tác động xấu, tiêu cực đến văn hóa pháp lý.
Ảnh hưởng của văn hoá và đạo đức truyền thống dân tộc đối với sự hình thành và phát
triển của văn hóa pháp lý
Pháp luật chính là sự phản ánh bản chất xã hội, đời sống tinh thần của của con người.
Pháp luật và văn hóa pháp lý chỉ là một phần của văn hóa nói chung, do đó sự tác động
của văn hóa dân tộc đến sự hình thành và phát triển của văn hóa pháp lý là một điều tất
yếu. Sự tác động đó diễn ra ở bất kỳ một nền văn hóa nào, một quốc gia hay một dân tộc
nào. Có ý kiến cho rằng, sở dĩ nước Mỹ có một nền pháp luật tiên tiến, người dân Mỹ có
trình độ nhận thức pháp luật cao là nhờ có sự phát triển của kinh tế - xã hội và những
ảnh hưởng của văn hóa. Mỹ là một quốc gia đa văn hóa, công dân Mỹ có nguồn gốc từ
khắp nơi trên thế giới, họ đến Mỹ mang theo mình những truyền thống văn hóa, tôn
giáo, tín ngưỡng khác nhau nên trong quan hệ xã hội họ không bị chi phối bởi tình đồng
hương, đồng tộc, đồng chí… mà chỉ tìm thấy một đại lượng chung duy nhất, đó là pháp
luật. Chính nhờ vậy mà pháp luật đã đi vào đời sống người Mỹ một cách tự nhiên, bám
- 266 NGUYỄN THỊ TIỀN – THÁI THỊ HOÀNG DIỂM
rễ sâu trong sinh hoạt của hàng ngày của họ và hình thành nên những giá trị văn hóa. Ở
Việt Nam, pháp luật và văn hóa pháp lý cũng chịu sự tác động to lớn của văn hóa dân
tộc. Sự tác động đó cũng được diễn ra theo hai chiều - tích cực và tiêu cực.Văn hóa Việt
Nam chính là sự kết tinh của những giá trị tốt đẹp, nhân văn của con người Việt Nam
qua nhiều thế kỷ. Những giá trị vật chất và tinh thần đó tạo nên bản sắc của con người
Việt Nam trong cộng đồng quốc tế. Trong các giá trị truyền thống, nổi lên vị trí hành
đầu được người Việt Nam coi như chuẩn mực cao nhất của đạo lý dân tộc là tinh thần
yêu nước, ý thức dân tộc, ý chí tự lập, tự cường, truyền thống đoàn kết vì đại nghĩa dân
tộc. Bên cạnh đó là truyền thống lao động cần cù, sáng tạo, tính thích nghi và hội nhập
để tồn tại và phát triển, lối ứng xử mềm mỏng, truyền thống hiếu học, trọng học vấn,
trọng nghĩa khí, tính cộng đồng, tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau khi gặp khó khăn, hoạn
nạn, tinh thần nhân ái, yêu công bằng, yêu lẽ phải, ghét bạo lực, cường quyền…
Ảnh hưởng của pháp luật đối với sự hình thành và phát triển của văn hóa pháp lý
Pháp luật tuy là một bộ phận cấu thành của văn hóa pháp lý nhưng bản thân nó cũng có
những tác động rất lớn đến sự hình thành và phát triển của văn hóa pháp lý. Tác động của
pháp luật rõ nhất, có thể nói là sự tác động lên hành vi, lối ứng xử của con người trong
các quan hệ xã hội. Một hệ thống pháp luật tốt, công bằng, bảo vệ các quyền lợi của
người dân sẽ có tác động tích cực định hướng hành vi của họ. Khi người dân thấy được
tính ưu việt của pháp luật, thấy pháp luật có thể che chở, bảo vệ họ thì tất yếu sẽ đặt niềm
tin vào pháp luật và từ đó tự giác tuân thủ các quy định của pháp luật, đồng thời đấu tranh
ngăn chặn những hành vi vi phạm pháp luật của người khác.Ngược lại, một hệ thống pháp
luật không phù hợp với ý chí và nguyện vọng của nhân dân và với thực tiễn thì sẽ đem lại
những phản tác dụng, khi đó thái độ của người dân đối với pháp luật sẽ là dửng dưng, coi
thường và thậm chí là phản kháng lại những quy định của pháp luật. Một hệ thống pháp
luật như vậy nếu tồn tại lâu dài sẽ tạo ra những thói quen, lối sống pháp luật phi văn hóa.
Người dân Việt Nam hiện nay được đánh giá là chưa có thói quen tuân thủ pháp luật có lẽ
cũng có phần tác động của thói quen phản kháng pháp luật hà khắc trong một thời gian
dài dưới sự đô hộ của phong kiến Trung Quốc và thực dân Pháp.
4. THÀNH TƯU, HẠN CHẾ, NGUYÊN NHÂN
Những thành tựu đạt được của văn hóa pháp lý đối với đất nước.
Hoạt động xây dựng pháp luật đã không ngừng được đổi mới và đạt được những thành
tựu quan trọng. Về cơ bản, khung pháp luật đã được tạo dựng cho việc phát triển nền
kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, tiến tới hình thành thể chế kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa. Cơ sở pháp lý cho việc tăng cường quốc phòng, giữ vững an
ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội đã được tạo dựng, đồng thời không ngừng mở rộng
quan hệ đối ngoại, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. Chủ trương dân chủ hóa mọi mặt
đời sống xã hội đã được thể chế hóa một bước quan trọng. Các chính sách an sinh xã
hội, xóa đói giảm nghèo, công bằng xã hội cũng từng bước được thể chế hóa phù hợp
với sự tăng trưởng kinh tế. Sự nghiệp phát triển khoa học, công nghệ và bảo vệ môi
trường, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc được bảo đảm bằng pháp luật.
- XÂY DỰNG VĂN HÓA PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM 267
Những mặt yếu kém của văn hóa pháp lý ở nước ta
Trong xu thế hội nhập và phát triển thì việc hài hòa các giá trị của nền văn hóa pháp lý
Việt Nam với văn hóa chung của các quốc gia, dân tộc khác trên các lĩnh vực là vấn đề
tất yếu khách quan. Việc nhận diện về thực trạng thấp kém của nền văn hóa pháp lý
nước ta hiện nay là thiết thực và cần thiết. Đó là:
- Thứ nhất: Mặt bằng dân trí nói chung và dân trí pháp lý nói riêng còn rất thấp.
- Thứ hai: Ý thức tôn trọng pháp luật và tính chủ động sử dụng pháp luật còn hạn chế.
- Thứ ba: Ảnh hưởng của các phong tục , tập quán lạc hậu và lối sống cũ còn nặng nề.
- Thứ tư: Ảnh hưởng của cơ chế quản lý cũ về tư duy và hành vi còn lớn.
Nguyên nhân của sự yếu kém
+ Thứ nhất: Hệ thống pháp luật còn trong thời kì đổi mới nên chưa hoàn thiện và ổn
định về các chuẩn mực và cách tác động.
+ Thứ hai: chế độ trách nhiệm cá nhân chưa được đề cao trong các hoạt động pháp lý
thực tiễn: trách nhiệm cá nhân trong các hoạt động pháp lý nói chung là một yếu tố cơ
bản phản ánh đặc tính văn hóa pháp lý của con người.
- Thứ ba: trạng thái môi trường pháp chế chưa nghiêm: Văn hóa pháp lý đòi hỏi pháp
luật được tôn trọng, cơ chế thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật phải chặt chẽ và hiệu
quả. Tuy nhiên ở nước ta do nhiều nguyên nhân đem lại mà tính pháp chế trong các hoạt
động pháp lý chưa cao. Hiện tượng vượt rào pháp luật vẫn còn, bản án và các quyết
định của nhà nước đã phát sinh hiệu lực nhưng vẫn không được thi hành nghiêm chỉnh...
- Thứ tư: Các hoạt động giáo dục, tuyên truyền, và phổ biến pháp luật chưa đáp ứng nhu
cầu đặt ra vì nó có tầm quan trọng đặc biệt đối với việc nâng cao trình độ văn hóa pháp
lý và năng lực pháp lý thực tiễn của công dân.
- Thứ năm: Công tác hỗ trợ pháp lý mới bước đầu được hình thành, hoạt động còn hạn chế.
5. NHỮNG YÊU CẦU MANG TÍNH KHÁCH QUAN ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG
VĂN HOÁ PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
Yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Tư tưởng nhà nước pháp quyền là một tư tưởng chính trị – pháp lý tiến bộ, ra đời từ lâu
trong lịch sử. Qua các thời đại, với những cuộc đấu tranh pháp luật giữa các giai cấp và
tầng lớp trong xã hội, tri thức về nhà nước pháp quyền không ngừng phát triển và ngày
càng phong phú, sâu sắc. Mô hình nhà nước pháp quyền được nhiều nhà khoa học đánh
giá là một mô hình tối ưu để quản lý xã hội trong điều kiện một thế giới hiện đại và phát
triển không ngừng như hiện nay. Xây dựng nhà nước pháp quyền tức là xây dựng một
nhà nước dân chủ, trong đó pháp luật và con người giữ địa vị tối cao. Trong xã hội
đương đại, mỗi một quốc gia muốn ổn định và phát triển thì tất yếu phải xây dựng cho
mình một nhà nước pháp quyền. Đối với Việt Nam cũng vậy. Nhà nước bao giờ cũng
được xây dựng trên những cơ sở lịch sử, kinh tế, văn hóa, truyền thống của một xã hội
- 268 NGUYỄN THỊ TIỀN – THÁI THỊ HOÀNG DIỂM
nhất định. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa có nguồn gốc sâu xa từ các quan
điểm trong lịch sử về nhà nước pháp quyền, đồng thời xuất phát từ bản chất của chế độ,
điều kiện, hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Vì vậy, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa Việt Nam phải trên cơ sở kế thừa có phê phán và phát triển sáng tạo trong điều
kiện mới.
Yêu cầu xây dựng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
Kinh tế thị trường là một nền kinh tế dựa trên quyền tự do kinh doanh của tất cả các
ngành nghề mà pháp luật không cấm, hoạt động theo quy luật cung – cầu, được phản
ánh qua giá và cạnh tranh theo pháp luật. Kinh tế thị trường được coi là một môi trường
thuận lợi để phát huy tối đa các nguồn lực của con người trong lao động, sản xuất, kinh
doanh. Nhận thức được vai trò của kinh tế thị trường đối với sự phát triển của một quốc
gia, một dân tộc, Đảng và Nhà nước ta đã thực hiện công cuộc đổi mới từ năm 1986,
trong đó xác định đổi mới kinh tế là một nhiệm vụ then chốt. Chúng ta đã thực hiện
chuyển đổi cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang cơ chế kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa. Qua thời kì những năm đổi mới, chúng ta đã giành được nhiều
thành tựu to lớn trên tất cả các mặt của đời sống xã hội, những thành tựu đó là kết quả
của một nền kinh tế thị trường năng động. Một nền văn hóa pháp lý tiên tiến sẽ thực
hiện tốt chức năng định hướng hoạt động của các chủ thể kinh tế và mọi công dân theo
đúng những quy định của pháp luật, phù hợp với đạo đức và thuần phong mỹ tục của
dân tộc.
Yêu cầu xây dựng con người mới, lối sống mới
Về phương diện lý luận, mục tiêu tối thượng của xây dựng nền văn hóa nói chung là
nhằm tạo ra hai nhân tố môi trường văn hóa và con người văn hóa. Hai nhân tố này tác
động biện chứng lẫn nhau trong đó nhân tố con người là quyết định. Xây dựng nền văn
hóa pháp lý không thể không xây dựng những con người có văn hóa pháp lý, học vấn
pháp lý. Mặt khác, do văn hóa pháp lý chỉ có thể xuất hiện trên cơ sở ý thức pháp luật và
sự nhận thức về các giá trị xã hội của pháp luật, do đó vai trò của hệ tư tưởng pháp luật và
thái độ tâm lý pháp luật của các chủ thể trước xử sự thực tế của họ là cực kì quan trọng.
Yêu cầu hội nhập quốc tế
Dưới ảnh hưởng của những tiến bộ nhanh chóng của khoa học, kỹ thuật trong thời đại
ngày nay, toàn cầu hóa đã trở thành một xu hướng phát triển tất yếu của nền kinh tế thế
giới. Mọi quốc gia nếu không muốn bị bỏ quên, bị nghèo nàn, tụt hậu đều phải chủ động
tham gia cuộc cạnh tranh khốc liệt này. Việt Nam không phải là ngoại lệ. Từ nhiều năm
nay, chúng ta đã tích cực “đẩy mạnh quá trình hội nhập với kinh tế khu vực và thế giới”.
Quan điểm chủ động hội nhập cần được quán triệt sâu sắc trên tất cả các lĩnh vực xây
dựng, tổ chức thực hiện, bảo vệ pháp luật và tiếp nhận các giá trị văn hóa pháp lý.
- XÂY DỰNG VĂN HÓA PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM 269
6. NHỮNG PHƯƠNG HƯỚNG CHỦ YẾU MANG TÍNH CHẤT PHÁP LÝ NHẰM
XÂY DỰNG VĂN HOÁ PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
Một số quan điểm của Đảng và Nhà nước ta trong vấn đề xây dựng văn hóa pháp lý ở
Việt Nam hiện nay
Đảng và Nhà nước ta đã khẳng định tầm quan trọng của Văn hóa dân tộc: Xây dựng và
phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Văn hoá là nền tảng
tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã
hội, nhiệm vụ hàng đầu là xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn cách mạng
mới - con người xã hội chủ nghĩa với những đức tính tốt đẹp, tiếp đó là các nhiệm vụ
xây dựng môi trường văn hoá. Nền văn hóa tiên tiến được hiểu là các giá trị hiện đại và
bản sắc dân tộc là giá trị truyền thống. Đây là hai mặt trong chỉnh thể văn hóa, hình
thành trên cơ sở truyền thống-hiện đại, diễn ra trên hầu hết các lĩnh vực. Văn hóa pháp
lý không nằm ngoài quy luật ấy. Bước vào thời kỳ đổi mới, trong bối cảnh toàn cầu hóa,
hội nhập kinh tế và giao thoa văn hóa, Đảng, Nhà nước chủ trương xây dựng nền văn
hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, nhằm phát huy những giá trị truyền
thống tốt đẹp, đồng thời tăng cường hội nhập và giao lưu văn hóa để nền văn hóa dân
tộc nói chung (bản sắc dân tộc nói riêng) trở thành "bộ lọc" chiết xuất và kết tụ muôn
vàn vòng sáng đa sắc của văn hóa toàn nhân loại. Chiến lược văn hóa, trong điều kiện
đó, phải tập trung giải quyết hai nội dung cơ bản và cấp thiết có quan hệ biện chứng với
nhau, không tách rời nhau: thứ nhất, giữ gìn, kế thừa, phát triển bản sắc văn hóa dân tộc;
thứ hai, phát huy văn hóa dân tộc, nguồn sức mạnh nội sinh của đất nước trong quá trình
hội nhập. Xây dựng và phát triển, giữ gìn và phát huy gắn bó chặt chẽ với nhau trong
chiến lược văn hóa.
Những phương hướng chủ yếu nhằm xây dựng văn hóa pháp lý ở Việt Nam hiện nay
Một là, tiếp thu và bổ sung các yếu tố, giá trị văn hoá tiến bộ của nhân loại
Đó là ý thức tôn trọng pháp luật, thói quen sống và làm việc theo hiến pháp, pháp luật
của công dân; sự phân minh, rạch ròi giữa lý và tình; tính công khai, minh bạch, ý thức
và trách nhiệm mẫn cán của đội ngũ công chức nhà nước, chế độ trách nhiệm cá nhân
trong hoạt động pháp lý… Đồng thời, phải phê phán mạnh mẽ và kiên quyết loại bỏ
những thói hư, tật xấu, tập quán lạc hậu cản trở đến quá trình xây dựng và phát triển văn
hoá pháp quyền Việt Nam. Điển hình cho sự cản trở việc xây dựng và phát triển văn hoá
pháp quyềnViệt Nam phải kể đến thói tự do tuỳ tiện, lối ứng xử, hành xử “Phép vua
thua lệ làng”; tư tưởng cục bộ, địa phương; ý thức coi thường pháp luật; thói tự ti, ỷ lại,
tác phong làm việc và sinh hoạt luộm thuộm, tự do, tùy hứng…
Hai là, xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam theo hướng đồng bộ, toàn
diện, dân chủ hóa, bảo đảm các quyền con người
Văn hoá pháp lý là yếu tố nền tảng để ban hành quy phạm pháp luật và hoàn thiện hệ
thống pháp luật. Ngược lại, hệ thống pháp luật là một trong các tiêu chí đánh giá văn
hoá pháp quyền, là cơ sở để củng cố và bảo vệ các giá trị văn hoá pháp quyền.Tuy
nhiên, hệ thống pháp luật hiện vẫn còn thiếu tính toàn diện, đồng bộ. Khung pháp luật
- 270 NGUYỄN THỊ TIỀN – THÁI THỊ HOÀNG DIỂM
thiếu toàn diện, một số lĩnh vực quan trọng về kinh tế thị trường, an sinh xã hội, quốc
phòng và an ninh quốc gia chưa có văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh cụ thể. Chất
lượng văn bản quy phạm pháp luật chưa cao, nhiều quy định pháp luật không rõ ràng,
thiếu ổn định, công tác hệ thống hoá pháp luật không được tiến hành thường xuyên, gây
khó khăn cho việc tiếp cận, nhận thức và thực hiện pháp luật. Chính vì vậy, cần đầu tư
cho việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật; cải tiến quy trình làm luật, rút ngắn
thời gian, tránh hình thức rườm rà, sao cho luật nhanh chóng được ban hành và đưa vào
thực thi.
Ba là, tăng cường công tác giáo dục, phổ biến và tuyên truyền pháp luật
Giáo dục, tuyên truyền, phổ biến pháp luật có tầm quan trọng đặc biệt đối với việc nâng
cao trình độ văn hoá pháp lý và năng lực pháp lý thực tiễn của công dân. Hiện nay ở
nước ta, chính sách của Nhà nước về phát triển thông tin và phổ biến, giáo dục pháp luật
chưa đồng bộ và nhất quán. Thông tin pháp luật kém cập nhật, cát cứ, chưa tập trung.
Các văn bản quy phạm pháp luật chưa được đăng tải đầy đủ trên công báo và các
phương tiện thông tin đại chúng. Việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật còn mang nặng
tính hình thức nên pháp luật ít đến với người dân và khó đi vào thực tiễn. Mặc dù giáo
dục pháp luật đã được đưa vào giảng dạy ở các trường phổ thông nhưng còn hạn chế về
nội dung, thiếu sự sinh động trong cấu trúc chương trình và phương pháp giảng dạy.
Chính vì thế, cần đa dạng hóa hình thức giáo dục, tuyên truyền pháp luật, bảo đảm
thông tin đầy đủ và kịp thời về pháp luật.
Bốn là, tăng cường các hoạt động hỗ trợ pháp lý
Trong điều kiện công tác giáo dục, tuyên truyền có những khó khăn đặc thù thì các hoạt
động trợ giúp pháp lý càng thiết thực vì nó đáp ứng nhu cầu bức xúc của nhân dân, làm
đa dạng hơn đời sống văn hoá pháp quyền, giải quyết những vướng mắc trên các lĩnh
vực của người dân. Tuy nhiên, hệ thống các tổ chức tư vấn pháp luật, trợ giúp pháp lý ở
nước ta chưa đủ mạnh, chưa thật sự trở thành chỗ dựa để hỗ trợ các chủ thể trong quá
trình bảo vệ quyền, lợi ích và thực hiện các giao dịch pháp lý, nhất là các giao dịch có
tính quốc tế. Trên thực tế, hoạt động của đoàn luật sư, hội luật gia, các trung tâm tư vấn
chuyên môn (tư vấn về hôn nhân, gia đình; bất động sản; vốn; đầu tư; bảo đảm các giao
dịch pháp lý,...) còn manh mún, thiếu kinh nghiệm, chưa đủ sức giải quyết mọi yêu cầu
đang đặt ra trong quá trình hội nhập quốc tế trên tất cả các lĩnh vực. Chính vì vậy, cần
tăng cường các hoạt động hỗ trợ pháp lý theo hướng đa dạng hóa hình thức và nội dung
hỗ trợ pháp lý, có sự gắn kết giữa Nhà nước và các cơ quan chuyên môn, các tổ chức
đại diện hữu quan.
7. KẾT LUẬN
Vận dụng truyền thống văn hóa pháp lý Việt Nam trong xây dựng văn hoá pháp lý hiện
nay, hình thành lối sống mới trên nền tảng pháp luật.Thực hiện đồng bộ quá trình xây
dựng hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao dân trí và ý thức pháp luật cho công dân
cũng như xác định chuẩn mực hành vi, lối sống theo pháp lụât cho toàn xã hội; đấu
tranh loại dần những hành vi vi phạm pháp luật và tội phạm ra khỏi cuộc sống bình yên
- XÂY DỰNG VĂN HÓA PHÁP LÝ Ở VIỆT NAM 271
của nhân dân. Bằng sức mạnh và bản lĩnh Việt Nam, với sức mạnh của truyền thống văn
hóa pháp lý lâu đời, nhân dân Việt Nam sẽ nắm bắt được thời cơ, vượt qua thách thức,
xây dựng và phát triển nền văn hoá pháp lý Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc văn hoá
dân tộc trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân do dân và vì dân, bảo đảm
mọi người dân hưởng thụ đầy đủ các giá trị của văn hóa pháp lý mà bao thế hệ người
Việt đã và đang vun bồi, mong ước.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Đào Duy Anh (2002). Việt Nam văn hóa sử cương, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
[2] Báo cáo chính trị của BCH Trung ương Đảng khóa VII tại Đại hội VIII của Đảng
(1996). Tăng cường pháp chế XHCN, xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam,
quản lý xã hội bằng pháp luật, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (4).
[3] Báo cáo tổng kết tình hình chống tội phạm kinh tế, tham nhũng giai đoạn 1993 – 2004
của Bộ Công an (2005), Báo Gia đình và xã hội (93).
[4] Bộ Tài nguyên và Môi trường (2005). Báo cáo tổng kết giải quyết khiếu nại, tố cáo,
tranh chấp về đất đai từ năm 1999-2004, Hà Nội.
[5] Nguyễn Đăng Dung (1997). Vấn đề dân chủ trong Nhà nước và pháp luật thế giới,
Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, (7).
[6] Thành Duy (1995). Tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh và mối quan hệ giữa đạo đức và
pháp luật, đạo đức và lợi ích công dân, Tạp chí Quản lý nhà nước, (3).
[7] Nguyễn Ngọc Đào (1996). Những giá trị của dân luật Việt Nam nhìn từ truyền thống
và các chuẩn mực pháp lý, Tạp chí Luật học, (5).
[8] Nguyễn Ngọc Đào (2001). Con người trong mối quan hệ giữa luân lý, giáo lý và pháp
lý, Tạp chí Luật học, (1).
[9] Lê Vương Long (1997). Xây dựng lối sống theo pháp luật - những vấn đề cần quan
tâm, Tạp chí Luật học, (4).
[10] Lê Minh Tâm (1998). Vấn đề văn hóa pháp luật ở nước ta trong giai đoạn hiện nay,
Tạp chí Luật học, (5).
NGUYỄN THỊ TIỀN
THÁI THỊ HOANG DIỂM
SV lớp GDCT 3, khoa Giáo dục Chính trị, trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế
ĐT: 0169 838 1245, Email: kremdau@gmail.com
nguon tai.lieu . vn
