- Trang Chủ
- Quy hoạch - Đô thị
- Xác định tiềm năng phát triển bền vững lãnh thổ theo phương pháp Ecology Footprint (EF) thích ứng với điều kiện Việt Nam
Xem mẫu
- DIEÃN ÑAØN
XAÙC ÑÒNH TIEÀM NAÊNG
PHAÙT TRIEÅN BEÀN VÖÕNG LAÕNH THOÅ
THEO PHÖÔNG PHAÙP ECOLOGY FOOTPRINT (EF)
THÍCH ÖÙNG VÔÙI ÑIEÀU KIEÄN VIEÄT NAM
TS. TRAÀN THuïC HAâN
C hính phöông phaùp EF chæ ra raèng, con ngöôøi chuùng ta ñang söû duïng treân möùc taøi nguyeân ñaát ñai
maø traùi ñaát vaø giôùi haïn laõnh thoå cuûa caùc quoác gia cho pheùp: Giôùi haïn cho pheùp laø 1,8ha/ngöôøi theo
soá lieäu daân soá toaøn caàu naêm 2008. Nhöng sau khi tính toaùn, trung bình toaøn caàu chuùng ta ñang söû
duïng 2,2ha/ngöôøi. Neáu nhö taát caû chuùng ta muoán soáng nhö ngöôøi Myõ thì phaûi caàn ñeán hôn 5 quaû ñaát, nhö
ngöôøi Ñöùc hay ngöôøi Phaùp caàn ñeán 3 quaû ñaát. Quoác teá cuõng coù raát nhieàu chæ trích nhaèm vaøo nhöõng nöôùc
ñang phaùt trieån nhö Trung Quoác hay AÁn Ñoä khi buøng noå kinh teá vôùi toác ñoä phaùt trieån quaù noùng laøm toån haïi
naëng neà moâi tröôøng soáng. Tuy nhieân phöông phaùp naøy chæ ra raèng: nhöõng nöôùc naøy laïi chæ caàn ñeán 1 hoaëc
thaäm chí döôùi 1 quaû ñaát vôùi loái soáng hieän nay cuûa hoï. Baøi vieát naøy muoán ñöa moät thoâng ñieäp veà tính toaùn
söùc mang cuûa caùc loaïi taøi nguyeân ñaát trong quy hoaïch laõnh thoå, quy hoaïch kinh teá-xaõ hoäi, quy hoaïch söû
duïng ñaát vaø quy hoaïch xaây döïng.
Lyù thuyeát veà ñaùnh giaù tieàm naêng phaùt trieån theo phöông phaùp EF
Phöông phaùp footprint - Laø caùch tính toaùn cuï theå vaø tieân tieán nhaát hieän nay maø caùc quoác gia phaùt trieån söû
duïng ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä phaùt trieån beàn vöõng. Trong Quy hoaïch söû duïng ñaát, quaù trình naøy ñöôïc nhaän daïng
roõ qua caùc bieåu hieän sau:
n Caùc khu ñònh cö noâng nghieäp laâu ñôøi hieän nay ñeàu ñöôïc khai thaùc quaù coâng suaát khi coäng sinh vôùi caùc
khu ôû môùi trong ñoâ thò hoùa roäng khaép ôû Vieät Nam, lôùn hôn raát nhieàu so vôùi khaû naêng vaø quy moâ thöïc teá maø
noù coù ñöôïc (Tính theo taøi nguyeân, söï tieâu thuï vaø chaát thaûi cuûa noù). Hieän töôïng naøy khieán caùc nhaø hoaïch
ñònh chính saùch khoù kieåm soaùt ñöôïc söû duïng ñaát moä caùch hieäu quaû vaø töông lai cuûa noù. Vieäc chieám duïng
ñaát noâng nghieäp laøm ñoâ thò môùi chöa bao giôø döïa treân caùc nghieân cöùu khoa hoïc veà phaùt trieån beàn vöõng taøi
nguyeân ñaát ñai vaø taøi nguyeân noâng nghieäp trong töông lai xa cuûa daân toäc - voán döïa treân neàn cuûa vaên minh
luùa nöôùc ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån laâu daøi.
n Caàn ñeán caùc phöông phaùp môùi ñeå ñaùnh giaù tính beàn vöõng trong söû duïng ñaát theo caùc tieâu chí quoác teá vaø
quoác gia coù theå ñònh löôïng ñöôïc. Caùc phöông phaùp ñoù gaén vôùi hoaøn caûnh cuï theå cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi,
con ngöôøi taïi choã, thoâng qua caùc soá lieäu khaûo saùt taïi choã.
16 SË 93 . 2018
- ≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝
n Hieän nay theá giôùi ñang duøng hai phöông phaùp chính ñeå ñaùnh giaù Hieän nay EF laø moät trong nhöõng phöông phaùp ñaùnh giaù ñoä beàn
tính beàn vöõng cuûa caùc moâ hình ñònh cö ñoâ thò vaø noâng thoân nhö sau: vöõng ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát treân theá giôùi, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng
1 - Ñaùnh giaù thoâng qua ñònh löôïng khí thaûi CO2 - Laø caùch ñöôïc baøn moâ hình ñònh cö treân nhieàu caáp ñoä töø vó moâ ñeán vi moâ.
ñeán nhieàu nhaát khi ñaùnh giaù taùc ñoäng tôùi moâi tröôøng, taøi nguyeân cuûa
ñoâ thò, ñaëc bieät thích hôïp vôùi caùc ñoâ thò ñaõ phaùt trieån cao, coù quy Moâ taû chung veà phöông phaùp EF: bao goàm 2 thaønh phaàn soá lieäu
ñònh caùc chæ tieâu veà hieäu öùng nhaø kính vaø khí thaûi. Nhöng ñoái vôùi tính toaùn cho söû duïng ñaát chính sau:
caùc nöôùc ñang phaùt trieån thì khoù aùp duïng ñöôïc vì phaàn lôùn caùc khu n Land footprint: bao goàm ñaát ñeå troàng troït, chaên nuoâi, röøng, thuyû
ñònh cö ôû ñaây ñeàu coù khí thaûi döôùi tieâu chuaån, nhöng vaãn khoâng beàn saûn, ñaát xaây döïng (trong ñoù coù ñoâ thò vaø noâng thoân), xaây döïng haï
vöõng veà moâi tröôøng soáng. taàng kyõ thuaät.
2 - Ñaùnh giaù baèng Phöông phaùp Ecological Footprint (EF) theo söû n Energy footprint ñöôïc goïi laø Carbon footprint: ñaây laø ñaát daønh cho
duïng ñaát - Phöông phaùp Ecological Footprint (EF - löôïc dòch: “daáu naêng löôïng, hieän taïi ñöôïc tính toaùn baèng dieän tích röøng ñeå haáp thuï
chaân sinh thaùi”) veà cô baûn laø moät phöông phaùp ñònh löôïng hoaù möùc khí thaûi CO2, ñöôïc thaûi ra do tieâu thuï naêng löôïng trong sinh hoaït
ñoä söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân cuûa moät moâ hình xaõ hoäi nhaèm vaø saûn xuaát.
ñaùnh giaù moät caùch toaøn dieän tính beàn vöõng cuûa moâ hình ñoù. Ñaây laø
caùch tieáp caän môùi nhaát ñeå ñaùnh giaù toaøn dieän tính beàn vöõng caùc moâ Khaû naêng aùp duïng EF trong tính toaùn tieàm naêng phaùt trieån cuûa
hình ñònh cö. caùc quaàn theå cö truù ñoâ thò vaø noâng thoân ôû Vieät Nam:
q Söùc gaùnh chòu sinh thaùi cuûa Traùi Ñaát ñöôïc tính theo chæ soá phaân tích n EF thöôøng taäp trung phaân tích caùc quaàn theå cö truù con ngöôøi hay
sinh thaùi bình quaân ñaàu ngöôøi (ecological footprint anlalysis), goïi taét moät neàn kinh teá. Taát caû ñaát saûn xuaát vaø dieän tích nöôùc yeâu caàu cho
laø chæ soá sinh thaùi bình quaân. Ñoái vôùi moãi quoác gia, ngöôøi ta tính toång saûn xuaát haøng hoùa vaø dòch vuï tieâu thuï lieân tuïc vaø xöû lyù chaát thaûi phaùt
dieän tích ñaát ñai vaø maët nöôùc cuûa caùc heä sinh thaùi coù ñeå saûn xuaát taát sinh ra ñöôïc tính chung vaøo daáu aán sinh thaùi. Ñoù laø moät phaàn lyù do
caû caùc nguoàn löïc coäng vôùi dieän tích ñaát ñai vaø maët nöôùc ñuû ñeå haáp thuï maø ngaøy nay khi noùi trong noâng nghieäp hay caùc hoïat ñoäng khaùc
moïi chaát thaûi phaùt sinh trong ñôøi soáng. Caùc vuøng coù söùc saûn xuaát sinh ñöôïc xem laø phaùt trieån beàn vöõng laø khoâng chính xaùc vì noù chöa tính
hoïc ñeå tính chæ soá sinh thaùi bình quaân laø ñaát troàng troït, ñoàng coû, röøng heát caùc thaønh phaàn cuûa daáu aán sinh thaùi. Ñoù cuõng laø lyù do EF hieän
,ñaïi döông, ñaát xaây döïng vaø ñaát choân laáp giaù trò moâi tröôøng (ñöôïc tính nay ñöôïc söû duïng roäng raõi taïi caùc quoác gia tieân tieán.
treân cô sôû ñaát caàn cho haáp thuï vaø ñoàng hoaù cacbon ñioâxit, caùc chaát
thaûi do ñoát nhieân lieäu hoaù thaïch vaø do con ngöôøi thaûi ra moâi tröôøng). n Söû duïng EF cho caùc hoïat ñoäng vaø caùc saûn phaåm, dòch vuï seõ trôû
neân phoå bieán khi phöông phaùp luaän ñöôïc môû roäng cho caùc ñaùnh
q Phöông phaùp EF ñöôïc hai ngöôøi Canada laø William Rees vaø giaù veà phaùt thaûi.
Mathis Wackernagel ñeà xuaát naêm 1996 trong cuoán saùch “Our eco-
logical footprint: Reducing human impact on the Earth”. Sau ñoù n Caùc pheùp tính naøy naøy coù theå ñöôïc duøng ñeå tính toaùn cho nhöõng
ñöôïc hai GS. Valer vaø Brenda phaùt trieån öùng duïng cho kieán truùc moâ hình soáng treân nhieàu caáp ñoä:
vaø quy hoaïch ñoâ thò ôû Ñaïi hoïc Cambrige vaø Auckland. ÔÛ nhöõng q Pheùp ño EF chuyeån ñoåi caùc dieän tích coù khaû naêng cung caáp naêng
nöôùc giaøu phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng ngay ñeå tính toaùn coâng suaát sinh hoïc sang ñôn vò chuaån hecta toaøn caàu (gha).
suaát toái ña cuûa laõnh thoå vaø quy moâ daân soá thích öùng, nhö Cardiff - q Caùc quoác gia söû duïng caùc tieâu chuaån döôùi ñôn vò gha nhö caùc
Anh; Olso - Nauy; Australia; NewZeland; Canada; Phaàn Lan, Thuî chuaån möïc ñeå ñaùnh giaù vaø ñònh höôùng hoïat ñoäng nhaèm vöøa phuïc
Ñieån, Myõ... Ñoù laø moät heä thoáng tính toaùn vaø dieãn ñaït veà nhöõng taùc vuï lôïi ích cuûa con ngöôøi maø khoâng laøm aûnh höôûng tôùi caùc heä sinh
ñoäng nhieàu maët tôùi moâi tröôøng soáng (Sô ñoà 1). Noù cho pheùp ñöa thaùi treân haønh tinh.
ra caùc chæ tieâu bieåu ñaït tinh teá veà Heä thoáng tính toaùn nhaèm söû duïng q Treân cô sôû caùc soá lieäu veà dieän tích caùc loïai ñaát ñai cho naêng suaát
taøi nguyeân ñaát vaø con ngöôøi cuûa laõnh thoå moät caùch hieäu quaû, thoâng sinh hoïc, löôïng tieâu thuï, saûn löôïng trung bình toaøn caàu vaø caùc heä
minh vaø beàn vöõng. soá caân baèng, ngöôøi ta coù theå tính ra ñöôïc chæ soá EF cho toaøn caàu,
moät ñaát nöôùc, moät vuøng kinh teá, moät thaønh phoá, moät khu daân cö,
thaäm chí moät caù nhaân)
n Nhôø coâng cuï EF maø chuùng ta coù theå ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä beàn
vöõng cuûa phaùt trieån. Chuùng ta coù theå ñònh löôïng ñöôïc dieän tích
ñaát vaø maët bieån cho naêng suaát sinh hoïc treân traùi ñaát coù khaû naêng
giuùp loaøi ngöôøi toàn taïi. Töø ñoù cuõng coù theå tính ra ñöôïc söï phaân chia
nguoàn taøi nguyeân cho moãi con ngöôøi.
Phaïm vi aùp duïng cuûa EF:
AÙp duïng trong chính saùch quaûn lyù taøi nguyeân vaø moâi tröôøng, cuõng
nhö caân ñoái söû duïng ñaát ñeå ñaùnh giaù ñoä beàn vöõng caùc moâ hình
ñònh cö truyeàn thoáng vaø caùc moâ hình ñònh cö seõ phaùt trieån khaùc.
Trong phaùt trieån ñoâ thò beàn vöõng, EF cho pheùp ñöa caùc soá lieäu tính
Sô ñoà 1: Chæ soá EF taïi caùc vuøng treân theá giôùi toaùn thoâng qua söû duïng ñaát, loái soáng vaø söï öùng xöû cuûa con ngöôøi
SË 93 . 2018 17
- vôùi taøi nguyeân. Do vaäy, noù laø coâng cuï höõu ích trong xaây döïng chieán phöông phaùp tính dieän tích bieån, buø tröø söï söû duïng naêng löôïng hoaù
löôïc quoác gia veà laäp quy hoaïch xaây döïng, quy hoaïch toång theå kinh thaïch vaø naêng löôïng nguyeân töû (ví duï raát nhieàu nghieân cöùu chæ ñôn
teá xaõ hoäi. Vaø hôn nöõa, EF ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù tính beàn vöõng giaûn maëc ñònh raèng naêng löôïng nguyeân töû coù cuøng chæ soá EF vôùi
caùc moâ hình ñònh cö trong thôøi kyø bieán ñoåi khí haäu vaø ñoâ thò hoaù naêng löôïng hoaù thaïch) (nguoàn: Wikipedia), nguoàn soá lieäu ñaàu vaøo,
(Taïi ñoâ thò, noâng thoân, mieàn nuùi, haûi ñaûo...), ñaây laø caùch ñaùnh giaù caùc chæ soá naøo caàn tính toaùn ñoái vôùi moãi vuøng ñòa lyù cuï theå, coù ñöa
thích hôïp vôùi ñieàu kieän thöïc tieãn ôû Vieät Nam. vaøo caùc yeáu toá veà ña daïng sinh hoïc hay khoâng, coù neân tính toaùn
theâm caû yeáu toá xuaát/nhaäp khaåu hay khoâng,...
Ñaùnh giaù vaø phaân tích hieäu quaû söû duïng ñaát ñeå ñöa ra kòch baûn
phaùt trieån baèng Phöông phaùp EF: n Naêm 2003, Jason Venetoulis, Carl Mas, Christopher Gaudet,
n EF thöôøng taäp trung phaân tích caùc quaàn theå ngöôøi hay neàn kinh Dahlia Chazan, vaø John Talberth phaùt trieån Footprint 2, bao goàm
teá. Taát caû ñaát saûn xuaát vaø dieän tích nöôùc yeâu caàu cho saûn xuaát haøng nhieàu caûi tieán veà lyù thuyeát vaø phöông phaùp tính so vôùi phöông phaùp
hoùa vaø dòch vuï tieâu thuï lieân tuïc vaø xöû lyù chaát thaûi phaùt sinh ra ñöôïc tieâu chuaån.
tính chung vaøo daáu aán sinh thaùi. Ñoù laø moät phaàn lyù do maø ngaøy nay
khi noùi trong noâng nghieäp hay caùc hoaït ñoäng khaùc ñöôïc xem laø phaùt n Tuy nhieân, vôùi vieäc caùc tieâu chuaån footprint (footprint standards)
trieån beàn vöõng laø khoâng chính xaùc vì noù chöa tính heát caùc thaønh ñöôïc thieát laäp, caùc phöông phaùp tính ñang coù xu höôùng ñoàng quy.
phaàn cuûa daáu aán sinh thaùi. Ñoù cuõng laø lyù do EF hieän nay ñöôïc söû - Hieän nay, Global Footprint Network laø toå chöùc lôùn vaø chính thoáng
duïng roäng raõi taïi caùc quoác gia tieân tieán. nhaát trong vieäc phaùt trieån phöông phaùp EF vaø nhaân roäng söï aùp
duïng cuûa phöông phaùp naøy.
n Söû duïng EF cho caùc hoaït ñoäng vaø caùc saûn phaåm, dòch vuï seõ trôû
neân phoå bieán khi phöông phaùp luaän ñöôïc môû roäng cho caùc ñaùnh n Global Footprint Network laø moät Vieän chính saùch coù truï sôû taïi
giaù veà phaùt thaûi. Myõ, Thuïy Syõ vaø Bæ. Hoaït ñoäng cuûa noù xoay quanh phöông phaùp
EF vôùi muïc ñích höôùng tôùi töông lai beàn vöõng cho loaøi ngöôøi. Maïng
n Caùc pheùp tính naøy naøy coù theå ñöôïc duøng ñeå tính toaùn cho nhöõng löôùi naøy goàm hôn 70 toå chöùc thaønh vieân bao goàm WWF Interna-
moâ hình soáng treân nhieàu caáp ñoä: tional, Sarasin bank, Pictet bank, British think tank, New Econom-
q Pheùp ño EF chuyeån ñoåi caùc dieän tích coù khaû naêng cung caáp naêng ics Foundation, vaø UK consultancy Best Foot Forward. Naêm 2012
suaát sinh hoïc sang ñôn vò chuaån hecta toaøn caàu (gha). ñöôïc xeáp vaøo Top 100 caùc toå chöùc NGOs (theo Global Journal).
q Caùc quoác gia söû duïng caùc tieâu chuaån döôùi ñôn vò gha nhö caùc
chuaån möïc ñeå ñaùnh giaù vaø ñònh höôùng hoïat ñoäng nhaèm vöøa phuïc n Theo keá hoaïch cuûa hoï tôùi naêm 2015 seõ coù 10 nöôùc chính thöùc söû
vuï lôïi ích cuûa con ngöôøi maø khoâng laøm aûnh höôûng tôùi caùc heä sinh duïng phöông phaùp EF.
thaùi treân haønh tinh.
q Treân cô sôû caùc soá lieäu veà dieän tích caùc loaïi ñaát ñai cho naêng suaát n Global Footprint Network cuõng laø toå chöùc ñaët ra caùc footprint
sinh hoïc, löôïng tieâu thuï, saûn löôïng trung bình toaøn caàu vaø caùc heä standards (tieâu chuaån hoaù phöông phaùp tính EF treân toaøn theá giôùi)
soá caân baèng, ngöôøi ta coù theå tính ra ñöôïc chæ soá EF cho toaøn caàu, hieän ñang ñöôïc chaáp nhaän roäng khaép.
moät ñaát nöôùc, moät vuøng kinh teá, moät thaønh phoá, moät khu daân cö,
thaäm chí moät caù nhaân. n Phöông phaùp tính cuûa Global Footprint Network seõ laø nguoàn
q Nhôø coâng cuï EF maø chuùng ta coù theå ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä beàn tham khaûo chính cho ñeà taøi.
vöõng cuûa phaùt trieån. Chuùng ta coù theå ñònh löôïng ñöôïc dieän tích
ñaát vaø maët bieån cho naêng suaát sinh hoïc treân traùi ñaát coù khaû naêng n Phöông phaùp tính EF treân caáp ñoä quoác gia ñöôïc ñeà caäp ñeán trong
giuùp loaøi ngöôøi toàn taïi. Töø ñoù cuõng coù theå tính ra ñöôïc söï phaân chia Footprint Atlas 2010 vaø moät soá aán phaåm khaùc bao goàm Calculation
nguoàn taøi nguyeân cho moãi con ngöôøi. Methodology for the National Footprint Accounts vaø moät soá baùo caùo
khoa hoïc khaùc. Global Footprint Network coøn coù National Accounts
n Phöông phaùp EF coù nhieàu lôïi theá so vôùi caùc phöông phaùp tính Review Committee nhaèm nghieân cöùu caûi tieán phöông phaùp EF.
khaùc nhö Life- cycle Analysis vaø Carbon Footprint trong vieäc ñaùnh
giaù toång hôïp, so saùnh caùc moâ hình ñònh cö, cuõng nhö hoaïch ñònh Ñeà xuaát phöông phaùp tính cô baûn cho Vieät Nam:
chieán löôïc phaùt trieån cuï theå. Ñaây laø phöông phaùp tính khaù ñôn giaûn 1. Phaân loaïi caùc dieän tích ñaát cho naêng suaát sinh hoïc
vaø hieäu quaû, deã aùp duïng trong ñieàu kieän Vieät Nam. Vôùi muïc ñích tính EF, caùc dieän tích cho naêng suaát sinh hoïc ñöôïc chia
thaønh 5 daïng cô baûn (Xem Hình 1):
n Theo ñaùnh giaù ban ñaàu, döïa treân caùc nguoàn taøi lieäu tham khaûo, n Dieän tích cho naêng suaát sinh hoïc (ñaát canh taùc, ñoàng coû chaên
khaû naêng toång hôïp soá lieäu, ñoä phöùc taïp cuûa phöông phaùp tính,... coù nuoâi, ñaát röøng, caùc thuûy vöïc,…).
theå toång hôïp, xaây döïng phöông phaùp tính vaø tìm kieám soá lieäu ñeå tính
toaùn cho caùc moâ hình ñònh cö trong phaïm vi cuûa ñeà taøi maø cuï theå laø n Dieän tích maët nöôùc cho naêng suaát sinh hoïc.
7 ñòa ñieåm taïi 3 vuøng kinh teá troïng ñieåm ñaõ ñöôïc löïa choïn.
n Dieän tích cung caáp naêng löôïng (ñaát röøng caàn ñeå haáp thu löôïng
Caùc bieán theå cuûa phöông phaùp tính EF CO2 phaùt thaûi hoaëc cung caáp naêng löôïng sinh khoái).
n Coù khaù nhieàu nhöõng tranh caõi vaø bieán theå cuûa phöông phaùp tính
chæ soá EF trong caùc nghieân cöùu khaùc nhau. Caùc ví duï bao goàm n Dieän tích xaây döïng (nhaø cöûa, ñöôøng,…).
18 SË 93 . 2018
- ≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝
n Dieän tích ña daïng sinh hoïc, laø dieän tích ñaát caàn ñeå duy trì ña daïng döïng tính cho moät caù nhaân cuï theå laø dieän tích caàn ñeå caù nhaân ñoù
sinh hoïc. xaây döïng nhaø ôû, khu vui chôi, coâng sôû,… caàn thieát phuïc vuï ñôøi soáng.
Daáu chaân CO2 (Carbon footprint): Daáu chaân CO2 cuûa moät caù nhaân
laø dieän tích caàn ñeå haáp thuï toaøn boä löôïng CO2 phaùt thaûi töø caùc hoaït
ñoäng tieâu thuï naêng löôïng cuûa ngöôøi ñoù. Daáu chaân CO2 bao goàm
vieäc söû duïng tröïc tieáp than, daàu, khí ñoát trong gia ñình hay giao
thoâng caù nhaân, vaø giaùn tieáp laø tieâu thuï ñieän, giao thoâng coâng coäng,
tieâu thuï caùc haøng hoùa ñöôïc saûn xuaát, vaø moät soá dòch vuï khaùc.
3. Ñôn vò tính
n Ñeå thuaän lôïi cho vieäc so saùnh khaû naêng cho naêng suaát sinh hoïc
giöõa caùc nöôùc, caùc vuøng v.v, phöông phaùp EF söû duïng ñôn vò glob-
al ha (gha), laø moät daïng ñôn vò dieän tích chuyeån ñoåi. Ñôn vò naøy
ñöôïc söû duïng xuyeân suoát quaù trình tính toaùn.
n Ñeå 1gha = 1ha khoaûng khoâng gian cho naêng suaát sinh hoïc baèng
möùc trung bình theá giôùi. Do moãi daïng ñaát coù naêng suaát khaùc nhau,
neân 1gha seõ töông ñöông vôùi soá ha khaùc nhau, ví duï, 1 ha ñaát canh
taùc seõ chieám moät dieän tích chuyeån ñoåi nhoû hôn so vôùi 1ha ñaát ñoàng
Hình 1: Phaân loaïi caùc dieän tích cho naêng suaát sinh hoïc
coû - coù naêng suaát sinh hoïc thaáp hôn, hay noùi caùch khaùc, caàn nhieàu
dieän tích ñoàng coû hôn ñeå taïo ra ñöôïc moät tröõ löôïng sinh hoïc baèng
2. Caùc thoâng soá chính cho söû duïng ñaát: tröõ löôïng sinh hoïc cuûa 1ha ñaát canh taùc taïo ra.
Phöông phaùp EF söû duïng 6 thoâng soá/thaønh phaàn chính ñeå ñaùnh giaù
möùc ñoä beàn vöõng cuûa caùc moâ hình ñònh cö: 4. Phöông phaùp tính vaø Coâng thöùc
Daáu chaân dieän tích canh taùc (Cropland): ñöôïc söû duïng ñeå phaùt trieån Nhö ñaõ noùi ôû treân, veà cô baûn phöông phaùp EF laø moät pheùp so saùnh
muøa maøng. Ñaây laø loaïi dieän tích cho naêng suaát sinh hoïc cao nhaát. giöõa nhu caàu cuûa con ngöôøi (Ecological Footprint - EF) vôùi söùc taûi
Daáu chaân dieän tích canh taùc tính cho moät caù nhaân laø dieän tích caàn sinh hoïc (Biocapacity - BC). Do ñoù, ngoaøi vieäc tính toaùn EF ta caàn
thieát ñeå taïo ra toaøn boä saûn phaåm muøa maøng maø caù nhaân ñoù tieâu thuï. phaûi tính BC nhö moät tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù ñoä beàn vöõng cuûa moät
Daáu chaân dieän tích ñoàng coû chaên nuoâi, troàng troït (Grazing land): moâ hình soáng:
dieän tích ñuû ñeå cung caáp thòt, caùc saûn phaåm bô söõa, da vaø loâng, q Nhu caàu tieâu thuï cuûa moâ hình soáng ñöôïc theå hieän qua chæ soá
nhöng caùc vaät nuoâi naøy khoâng tieâu thuï caùc saûn phaåm noâng nghieäp Ecological Footprint of Consumption: laø toång hôïp cuûa 6 thoâng soá
maø cö truù laâu daøi treân caùc ñoàng coû. ñeà caäp treân ñaây.
q Söùc taûi sinh hoïc laø khaû naêng cuûa heä sinh thaùi cuûa moâ hình soáng
Daáu chaân dieän tích röøng (Forest land): dieän tích caàn thieát ñeå taïo ra ñoù trong vieäc taïo ra vaät chaát sinh hoïc höõu duïng vaø haáp thuï chaát thaûi,
caùc saûn phaåm goã maø ngöôøi ñoù tieâu thuï. Noù bao goàm goã cuûi, than ñöôïc theå hieän qua chæ soá Total Biocapacity. Chæ soá naøy laø toång tröõ
cuûi, goã nguyeân lieäu (keå caû daïng goã xeû, goã vaùn, vaø vaät lieäu caùch löôïng cuûa 5 loaïi ñaát töông öùng vôùi caùc thoâng soá ñeà caäp trong muïc
nhieät), giaáy vaø bìa caùc toâng. 2, tröø Carbon Footprint).
q Söï cheânh leäch giöõa Ecological Footprint of Consumption vaø Total
Daáu chaân dieän tích maët nöôùc nuoâi troàng thuûy saûn (Fishing ground): Biocapacity ñöôïc goïi laø Ecological (Deficit) or Reserve. Thoâng soá
dieän tích caàn thieát ñeå taïo ra ñöôïc caùc saûn phaåm caù vaø thuûy haûi saûn naøy coù theå aâm hoaëc döông - theå hieän söï beàn vöõng hay khoâng beàn
khaùc maø ngöôøi ñoù tieâu thuï. Dieän tích naøy cung caáp toaøn boä löôïng vöõng cuûa moâ hình soáng (xem ví duï trong Baûng 1).
caù, giaùp xaùc, thaân meàm, cuõng nhö caùc saûn phaåm thòt caù laøm thöùc
aên cho ñoäng vaät. n Moãi quoác gia, vuøng laõnh thoå coù coâng thöùc tính EF vaø BC khaùc
Daáu chaân dieän tích xaây döïng (Built-up land): Daáu chaân ñaát xaây nhau phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän veà söû duïng taøi nguyeân, löôïng tieâu
Baûng1 : EF vaø BC cuûa moät soá nöôùc ñöôïc tính bôûi GFN (soá lieäu naêm 2010)
SË 93 . 2018 19
- thuï hay soá lieäu coù ñuû khoâng. Nhöng ñeàu theo coâng thöùc chung nhö ñaát troàng phaûi söû duïng ñeå saûn xuaát löôïng saûn phaåm caàn thieát, vôùi
trong Sô ñoà 2. naêng suaát trung bình cuûa theá giôùi.
Söùc taûi sinh hoïc (BC) cuûa ñaát canh taùc theå hieän khaû naêng cung caáp
toång hôïp cuûa taát caû caùc loaïi ñaát ñöôïc söû duïng ñeå canh taùc. Ñoái vôùi
1 moâ hình soáng beàn vöõng, EF cuûa ñaát troàng nhaát thieát khoâng ñöôïc
vöôït qua BC. Treân thöïc teá, ñaát canh taùc coù hieäu suaát thu hoaïch
baèng vôùi hieäu suaát sinh tröôûng, veà theá Footprint cuûa hoaït ñoäng saûn
xuaát (EFP) cuûa loaïi dieän tích naøy khoâng theå lôùn hôn BC (Footprint
tieâu thuï (EFC) vaãn coù theå lôùn hôn BC.
Sô ñoà 2: Coâng thöùc chung tính toaùn EF vaø BC
Tính toaùn EF (cuï theå laø EFC) vaø BC cuûa ñaát troàng cho moät moâ hình
Coâng thöùc naøy ñöôïc aùp duïng ñeå tính EF vaø BC cho töøng loaïi dieän soáng laø phöông phaùp raát hieäu quaû trong vieäc hoaïch ñònh chính saùch
tích (Sô ñoà 3) phaùt trieån. Ví duï ta coù theå thaáy roõ raøng moâ hình soáng naøy coù khaû
naêng cung caáp löông thöïc cho toaøn theå daân cö hay khoâng? Neáu
thieáu thì phaûi nhaäp khaåu bao nhieâu? Neáu thöøa thì xuaát khaåu bao
nhieâu laø ñuû? Quaù trình xuaát nhaäp khaåu ñoù aûnh höôûng tôùi tính beàn
vöõng toång theå nhö theá naøo? Neân troàng loaïi caây löông thöïc gì, treân
quy moâ dieän tích bao nhieâu? ...
2 - Ñaát ñoàng coû chaên nuoâi - Grazing Land
Phöông phaùp tính ñaát chaên thaû sinh thaùi tính toaùn treân dieän tích ñoàng
coû xaùc ñònh laøm nguoàn caáp nguyeân lieäu cho chaên nuoâi. Ñaát chaên thaû
naøy bao goàm taát caû caùc ñoàng coû ñöôïc söû duïng ñeå cung caáp thöùc aên
cho ñoäng vaät, bao goàm ñoàng coû troàng cuõng nhö caùc ñoàng coû töï nhieân
vaø caùc caùnh ñoàng. Ñaát chaên thaû sinh thaùi tính toaùn theo Coâng thöùc
10, bieåu hieän cho saûn löôïng trung bình NPP treân maët ñaát cho ñoàng
coû. Nhu caàu veà ñoàng coû laø soá löôïng sinh khoái theo yeâu caàu cuûa chaên
nuoâi sau khi tröø nguoàn caáp döõ lieäu ñang chieám, theo coâng thöùc:
(Coâng thöùc 1)
Sô ñoà 3: EF vaø BC tính cho töøng loaïi dieän tích Ghi chuù:
n TFR: tính toaùn toång nhu caàu veà nguoàn caáp nguyeân lieäu saûn xuaát cho
Phaân tích caùc loaïi dieän tích ñaát cuï theå trong EF: chaên nuoâi
Nhö ñaõ bieát, daáu chaân sinh hoïc (EF) cuûa moät moâ hình soáng theå hieän n FMkt, FCrop vaø FRes: Khoái löôïng nguoàn caáp nguyeân lieäu coù saün noùi chung
nhu caàu cuûa con ngöôøi ñoái vôùi heä sinh thaùi (cuï theå laø caùc saûn phaåm töø caùc loaïi caây troàng phaùt trieån ñaëc bieät laøm thöùc aên, vaø dö löôïng caây
saûn xuaát bôûi caùc dieän tích sinh hoïc); trong khi söùc taûi sinh hoïc (BC) troàng, töông öùng.
theå hieän khaû naêng cung caáp toái ña cuûa caùc loaïi dieän tích töông öùng.
Theo soá lieäu cuûa GFN, naêm 2008, toång dieän tích coù theå saûn xuaát Tính toaùn ñaát chaên thaû laø phöùc taïp nhaát trong caùc NFAs vaø ñaõ caûi tieán
cuûa traùi ñaát (bao goàm caû dieän tích ñaát vaø dieän tích maët nöôùc) laø 12 tæ ñaùng keå trong baûy naêm qua; bao goàm caûi tieán cho nguoàn caáp nguyeân
hecta. Sau khi nhaân vôùi heä soá caân baèng EQF, dieän tích töông öùng lieäu, caù vaø ñoäng vaät laø thöïc phaåm ñöôïc söû duïng nhö thöùc aên chaên nu-
tính baèng global hecta (gha) coù söï khaùc bieät vôùi dieän tích thöïc teá tính oâi, vaø cung caáp löông thöïc cho vaät nuoâi (xem Ewing et al., 2010a ñeå
baèng ha (xem Sô ñoà 4). bieát theâm chi tieát 1). Tuy nhieân, neáu saûn löôïng ñaát chaên thaû ñaïi dieän
cho dieän tích treân maët ñaát saûn xuaát chính trong moät naêm khoâng coù soá
1 - Ñaát canh taùc - Cropland lieäu ñaùng keå thì moät thöïc teá khaùc laø söï suy giaûm veà ñaát khoâng ñöôïc
Ñaát canh taùc bao goàm taát caû dieän tích ñaát caàn thieát ñeå saûn xuaát caùc theo doõi bôûi caùc phöông phaùp daáu chaân sinh thaùi (Kitzes, 2009).
loaïi caây troàng, bao goàm caû thöùc aên chaên nuoâi, thöùc aên cho caù, caùc
saûn phaåm chieát xuaát daàu, cao su... Ñaát troàng laø loaïi ñaát coù ñaëc tính 3 - Ñaát thaû caù - Fishing Grounds
sinh hoïc cao nhaát, do ñoù coù heä soá caân baèng EQF lôùn nhaát. Noùi caùch Daáu chaân sinh thaùi cho ngö nghieäp ñöôïc tính döïa treân vieäc saûn xuaát
khaùc, dieän tích ñaát canh taùc tính theo gha lôùn hôn so vôùi dieän tích haøng naêm chính caàn thieát ñeå duy trì thu hoaïch moät loaøi thuûy saûn.
thöïc teá tính baèng ha (Sô ñoà 9). Daáu chaân sinh hoïc cuûa ñaát troàng Yeâu caàu chính saûn xuaát naøy, kyù hieäu PPR, laø tyû leä khoái löôïng thu
(Cropland Footprint) bao goàm caû hoaït ñoäng saûn xuaát, nhaäp khaåu vaø hoaïch caù ñeå saûn xuaát haøng naêm chính caàn thieát ñeå duy trì thu hoaïch
xuaát khaåu cuûa caùc saûn phaåm noâng nghieäp cô baûn vaø thöù caáp. Daáu moät loaøi, döïa treân möùc dinh döôõng trung bình. Coâng thöùc 11 ñöôïc
chaân sinh thaùi cuûa moãi loaïi saûn phaåm noâng nghieäp chính laø dieän tích söû duïng ñeå tính toaùn PPR.
20 SË 93 . 2018
- ≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝
(Coâng thöùc 2) FAO veà taøi nguyeân röøng vaø caùc FAO toaøn NFA 2011 giaû ñònh raèng quaù trình xaây döïng
caàu döïa treân löôïng cung caáp ñöôïc söû duïng leân ñaát chieám nhöõng gì tröôùc ñaây ñaõ coù ñaát
ñeå tính toaùn naêng suaát trung bình cuûa theá troàng troït, ngoaïi tröø trong tröôøng hôïpchöùng
giôùi laø minh ñaát xaây döïng leân ñaát khoâng naèm treân
Ghi chuù: ñaát troàng troït (ví duï nhö, trong United Arab
n CC: löôïng cac-bon 1.81 m3 goã hình/ha/naêm (UNECE vaø FAO Emirates- Abdullatif vaø Alam, naêm 2011).
n DR tæ leä hao huït khi ñaùnh baét 2000; FAO NAÊM 1998). NFAs tính toaùn ñaát Giaû ñònh naøy döïa treân caùc quan saùt raèng khu
n TE caùc baäc troàng röøng sinh thaùi theo soá löôïng saûn xuaát ñònh cö cuûa con ngöôøi thöôøng naèm trong
n TL möùc ñoä dinh döôõng cuûa loaïi caù tính toaùn cuûa 13 goã saûn phaåm chính vaø 3 goã nhieân caùc khu vöïc maøu môõ vôùi tieàm naêng cho ñaát
lieäu. Goã thöông maïi bao goàm 30 loaïi goã saûn troàng troït thu lôïi nhuaän cao (Imhoff et al.,
Saûn xuaát chính cuûa veà thuûy saûn ñöôïc tính phaåm vaø 3 loaïi goã nhieân lieäu. 1997; Wackernagel et al., 2002).
toaùn döïa treân öôùc tính thu hoaïch beàn vöõng
haøng naêm cuûa nhoùm 19 loaøi thuûy saûn khaùc Ñaát haáp thuï carbon Footprint laø vuøng ñaát Vì thieáu döõ lieäu toaøn caàu treân caùc khu vöïc coù
nhau (Gulland, 1971). Caùc soá lieäu ñöôïc duy nhaát söû duïng trong caùc NFAs ñöôïc hoà chöùa thuûy ñieän, neân pheùp tính NFAs giaû
chuyeån ñoåi töông ñöông ñeå saûn xuaát chính daønh rieâng ñeå theo doõi moät saûn phaåm chaát ñònh naøy ñeå bao goàm nguoàn ñaát sinh lôïi theo
baèng caùch söû duïng Coâng thöùc 11, vaø toång thaûi: khí carbon dioxide. Ngoaøi ra, noù laø xeáp haïng cuûa töøng lónh vöïc. Xaây döïng leân
soá naøy cuõng chính laø thuyû saûn beàn vöõng vuøng ñaát duy nhaát söû duïng maø söùc mang ñaát luoân luoân coù moät söùc mang sinh thaùi cuûa
toaøn caàu coù theå thu hoaïch. Do ñoù, yeâu caàu hieän nay khoâng ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng. noù caû khi vì lôïi nhuaän maø laøm thay ñoåi cô sôû
moâ hình saûn xuaát chính beàn vöõng, PPS, Nhöõng heä sinh thaùi khaùc nhau coù khaû naêng haï taàng. Ngoaøi ra, caùc böôùc cuûa saûn xuaát vaø
ñöôïc tính döôùi daïng: ñeå löu tröõ daøi haïn CO2 khaùc nhau, bao goàm caùc böôùc tieâu thuï xaây döïng leân ñaát luoân luoân
(Coâng thöùc 3) caû caùc loaïi ñaát söû duïng, ví duï nhö ñaát troàng bình ñaúng trong caùc NFAs nhö xaây döïng leân
troït hoaëc ñoàng coû. Tuy nhieân, cacbon haáp ñaát theå hieän trong giao dòch mua baùn haøng
thu trong sinh quyeån xaûy ra trong röøng, vaø hoaù hieän nay khoâng bao goàm trong tính toaùn
ñeå traùnh vöôït quaù möùc tính toaùn, cacbon do thieáu döõ lieäu. Thieáu soùt naøy coù theå gaây
Ghi chuù: haáp thu ñaát ñöôïc giaû ñònh laø (moät tieåu theå thieáu huït trong vieäc xaây döïng maïng löôùi xuaát
n QS,i: ñaùnh baét beàn vöõng tính toaùn cho nhoùm loaïi cuûa) ñaát troàng röøng tính baèng phöông khaåu vaø nhaäp khaåu quoác gia.
loaøi i; phaùp footprint. Vì vaäy, goã vaø goã nhieân lieäu
n PPRi: yeâu caàu saûn xuaát chính töông öùng vôùi khoâng ñöôïc taùch ra töø röøng trong tính toaùn AÙp duïng EF trong chính saùch quaûn lyù taøi
möùc ñoä dinh döôõng trung bình cuûa nhoùm söï haáp thu carbon. nguyeân vaø moâi tröôøng, cuõng nhö caân ñoái
söû duïng ñaát ñeå ñaùnh giaù ñoä beàn vöõng caùc
Vì vaäy, naêng suaát bieån theá giôùi-laø YM, trong CO2 ñöôïc phaùt thaûi vaøo khí quyeån töø nhieàu moâ hình ñònh cö truyeàn thoáng vaø caùc moâ
ñieàu kieän PPR, ñöôïc tính bôûi: nguoàn, bao goàm caùc hoaït ñoäng cuûa con hình ñònh cö seõ phaùt trieån khaùc. Trong phaùt
(Coâng thöùc 4) ngöôøi nhö ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch trieån ñoâ thò beàn vöõng, EF cho pheùp ñöa
khaùc nhau vaø hoaït ñoäng treân ñaát khaùc; cuõng caùc soá lieäu tính toaùn thoâng qua söû duïng
nhö caùc hieän töôïng töï nhieân nhö chaùy röøng, ñaát, loái soáng vaø söï öùng xöû cuûa con ngöôøi
nuùi löûa vaø hoâ haáp cuûa ñoäng vaät vaø vi khuaån. vôùi taøi nguyeân. Do vaäy, noù laø coâng cuï höõu
Ghi chuù: Töông töï nhö Coâng thöùc 1, coâng thöùc cho ích trong xaây döïng chieán löôïc quoác gia veà
n PPS: Toång thu hoaïch beàn vöõng treàn toaøn caàu caùc-bon daáu chaân sinh thaùi (EFc) laø: laäp quy hoaïch xaây döïng, quy hoaïch toång
töø Coâng thöùc 12; (Coâng thöùc 5) theå kinh teá xaõ hoäi. Vaø hôn nöõa, EF ñöôïc
n ACS: toång dieän tích theàm luïc ñòa toaøn caàu. söû duïng ñeå ñaùnh giaù tính beàn vöõng caùc moâ
hình ñònh cö trong thôøi kyø bieán ñoåi khí haäu
Trong baûy naêm qua vieäc tính toaùn phaàn vaø ñoâ thò hoaù (Taïi ñoâ thò, noâng thoân, mieàn
ñaùnh baét caù cuûa NFAs ñaõ caûi tieán ñaùng keå, nuùi, haûi ñaûo...), ñaây laø caùch ñaùnh giaù thích
bao goàm nhieàu loaïi caù khai thaùc vaø saûn xu- Ghi chuù: hôïp vôùi ñieàu kieän thöïc tieãn ôû Vieät Nam.
aát nuoâi troàng thuûy saûn, caùc loaïi caây troàng n PC: löôïng thaûi haøng naêm khí CO2
ñöôïc söû duïng trong thuûy saûn (Ewing vaø n SOcean: löôïng khí thaûi haøng naêm bò phaân
ctv., 2010a). taùch bôûi ñaïi döông
n YC: tyû leä haáp thu Cac-bon haøng naêm trung
4 - Ñaát troàng röøng bình cuûa ñaát troàng röøng treân theá giôùi.
Ñaát troàng röøng sinh thaùi tính toaùn döïa treân
caùc bieän phaùp thu hoaïch haøng naêm cuûa 5 - Ñaát xaây döïng - Built - Up Land
nhieân lieäu goã vaø goã ñeå cung caáp saûn phaåm Ñaát xaây döïng sinh thaùi ñöôïc tính döïa treân
röøng. Naêng suaát ñöôïc söû duïng trong ñaát vuøng ñaát ñöôïc bao phuû bôûi cô sôû haï taàng cuûa (1)
Ewing B., A. Reed, A. Galli, and M. Wack-
troàng röøng sinh thaùi haøng naêm taêng (NAI) con ngöôøi: Ñoâ thò vaø noâng thoân, giao thoâng ernagel. 2010. Calculation Methodology for
töông öùng vôùi löôïng tieâu thuï goã/ha.Nguyeân vaän taûi, nhaø ôû, coâng nghieäp caáu truùc vaø caùc the National Footprint Accounts, 2010 Edi-
lieäu saûn xuaát goã töø ñaùnh giaù cuûa UNEC vaø hoà chöùa ñeå phaùt ñieän thuûy ñieän. Phieân baûn tion. Oakland: Global Footprint Network.
SË 93 . 2018 21
nguon tai.lieu . vn
