1. Trang Chủ
  2. Quản lý Nhà nước
  3. Nguyên nhân hình thành cảng thị Bombay (Mumbai) ở Ấn Độ

Nguyên nhân hình thành cảng thị Bombay (Mumbai) ở Ấn Độ

Bài viết tìm hiểu sự nổi lên về phát triển của cảng thị Bombay trong thế kỷ 17 đến thế kỷ 18; làm sáng tỏ những nhân tố quan trọng đưa đến sự phát triển, nêu bật vai trò của cảng thị Bombay đối với hoạt động kinh tế, giao thương trên biển Ấn Độ. Đồng thời bài viết cung cấp một phần tư liệu, thông tin cần thiết góp phần tăng cường hiểu biết nhằm mang lại cái nhìn tổng quan sâu sắc hơn về quá trình phát triển các đô thị cảng sầm uất của Ấn Độ. Cung cấp tư liệu tham khảo cho Việt Nam trong quá trìn

Thể loại Tài liệu miễn phí Quản lý Nhà nước

Số trang 9

Ngày tạo 9/14/2019 1:14:16 PM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 0.10 M

Tên tệp

Tải Nguyên nhân hình thành cảng thị Bombay (Mumbai) ở ... (.pdf)

Xem mẫu

  1. NGUYÏN NHÊN HÒNH THAÂNH CAÃNG THÕ BOMBAY (MUMBAI) ÚÃ ÊËN ÀÖÅ . Phan Nûä Quyânh Thi* - Trêìn Thõ Cêím Tuá** TOÁM TÙÆT Goáp phêìn tòm hiïíu sûå nöíi lïn vïì phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay (Mumbai) trong thïë kyã XVII - XVIII, baâi viïët hûúáng àïën viïåc laâm saáng toã nhûäng nhên töë quan troång àûa àïën sûå phaát triïín cuãa Bombay trong giai àoaån naây nhùçm giuáp ngûúâi àoåc hiïíu hún vïì lõch sûã phaát triïín cuãa Bombay trong giai àoaån trung cêån àaåi vaâ Mumbai trong giai àoaån hiïån nay. Bïn caånh àoá, baâi viïët nïu bêåt àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ Bombay àöëi vúái caác hoaåt àöång kinh tïë, giao thûúng trïn biïín cuãa ÊËn Àöå, àùåc biïåt trong mö hònh tam giaác kinh tïë chiïën lûúåc cuãa thûåc dên Anh: Anh - ÊËn Àöå - Trung Quöëc. Àöìng thúâi, baâi viïët cuäng hûúáng àïën muåc tiïu cung cêëp möåt phêìn tû liïåu, thöng tin cêìn thiïët, goáp phêìn tùng cûúâng hiïíu biïët vaâ möëi quan hïå húåp taác giûäa Viïåt Nam-ÊËn Àöå. Cuöëi cuâng, baâi viïët nhùçm mang laåi caái nhòn töíng quan vaâ sêu sùæc hún vïì quaá trònh phaát triïín caác àö thõ caãng sêìm uêët cuãa ÊËn Àöå àïí qua àoá, Viïåt Nam vaâ ÊËn Àöå coá thïí hoåc têåp kinh nghiïåm cuãa nhau trong viïåc khai thaác taâi nguyïn biïín. 1. Múã àêìu lõch sûã phaát triïín kinh tïë vaâ àö thõ hoáa ÊËn Àöå. Nhûäng nghiïn cûáu vïì àö thõ hoáa úã ÊËn Àöå àaä Vò vêåy, cêìn thiïët phaãi tòm hiïíu nhûäng nguyïn xuêët hiïån tûâ rêët súám vaâ tiïëp tuåc phaát triïín àïën nhên hònh thaânh caãng thõ Bombay tûâ thïë kyã XVII ngaây nay vúái nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu nöíi àïën thïë kyã XVIII nhùçm lyá giaãi thïm vai troâ, chûác tiïëng cuãa caác taác giaã: K.N.Chaudhuri, Om nùng vaâ têìm quan troång cuãa Bombay (Mumbai) Prakash, Ashin Das Gupta, M.N.Pearson, Sanjay trong quaá trònh phaát triïín kinh tïë - xaä höåi ÊËn Subramanyam, Li Tana, Mohammad Habib, Àöå. K.M.Ashraf, Moreland, Irfan Habib, Satish Lõch sûã chñnh trõ luön coá möëi quan hïå biïån Chandra, Indu Banga, H.K.Naqvi, Gavin chûáng vúái lõch sûã kinh tïë [17, 13]. Noái caách khaác, Hambly and Shreen Moosvi, K.N.Chaudhuri, quaá trònh phaát triïín thûúng maåi coá möëi liïn hïå J.S.Grewal, v.v... Caãng thõ Bombay (Mumbai) mêåt thiïët vúái yïëu töë chñnh trõ vaâ kinh tïë. Trong vúái chûác nùng laâ trung têm thûúng maåi thõnh giai àoaån trung cêån àaåi, àùåc biïåt vaâo thïë kyã XVII vûúång thay thïë vai troâ cuãa caãng thõ Surat giai - XVIII, nhûäng biïën àöång chñnh trõ cuâng vúái àoaån trung cêån àaåi, coá vai troâ quan troång trong nhûäng thay àöíi cuãa nïìn kinh tïë ÊËn Àöå vaâ khu * ThS., Khoa Àöng Phûúng hoåc, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP. HCM ** ThS., Khoa Àõa lyá, Trûúâng Àaåi hoåc Sû phaåm- Àaåi hoåc Huïë K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦253
  2. vûåc àaä àoáng vai troâ quan troång trong viïåc hònh vïì giao thûúng haâng haãi.” [3] thaânh vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay1. Àïí Vêën àïì caãng thõ úã ÊËn Àöå coân àûúåc laâm roä tòm hiïíu vïì lõch sûã - kinh tïë ÊËn Àöå giai àoaån búãi caác vùn baãn, ghi cheáp cuãa caác cöng ty Àöng trung cêån àaåi, hêìu hïët nhûäng nguöìn tû liïåu maâ ÊËn, àùåc biïåt cöng ty Àöng ÊËn Anh vïì caãng thõ caác sûã gia, nhaâ nghiïn cûáu sûã duång laâ caác vùn Bombay. Chñnh ngûúâi Anh àaä àùåt nïìn taãng cho baãn, taâi liïåu liïn quan coá nguöìn göëc tûâ hoaåt àöång sûå ra àúâi vaâ phaát triïín vaâ àûa caãng thõ Bombay cuãa caác cöng ty Àöng ÊËn úã caác caãng thõ traãi daâi trúã thaânh möåt trong ba trung têm àêìu naäo cuãa trïn khùæp ÊËn Àöå, nhû yá kiïën cuãa nhaâ sûã hoåc ngûúâi Anh taåi ÊËn Àöå (cuâng vúái Madras vaâ Ruby Malony: “Caãng thõ chñnh laâ cûãa ngoä vaâ laâ Calcutta) vïì mùåt kinh tïë vaâ chñnh trõ trong quaá caác àiïím mêëu chöët, vöën taåo nïn neát àùåc trûng trònh hoå baânh trûúáng, xêm chiïëm, khai thaác vaâ cho giao thûúng àûúâng biïín vaâ vùn hoáa truyïìn biïën ÊËn Àöå thaânh thuöåc àõa. Vïì mùåt buát kyá, hêìu thöëng. Caãng thõ khöng chó bao göìm vai troâ chûác nhû nhûäng nhaâ du lõch hay thaám hiïím phûúng nùng caãng, caác hoaåt àöång haâng haãi, maâ coân coá Têy khi àïën ÊËn Àöå vaâo caác thïë kyã tûâ XVII àïën vai troâ àõnh hònh vaâ thay àöíi cêëu truác xaä höåi, töí XIX àïìu gheá thùm Bombay, vaâ hoå vñ àêy nhû laâ chûác vaâ chñnh trõ. Giai àoaån lõch sûã tiïìn hiïån cûãa ngoä phûúng Àöng vaâ àaä àïí laåi möåt söë baãn àaåi cuãa ÊËn Àöå Dûúng luön àûúåc xem xeát trong ghi cheáp nhêën maånh vïì têìm quan troång cuãa böëi caãnh cuãa möåt maång lûúái trao àöíi.” [16, 61]. Bombay. Tuy nhiïn, khi baân àïën vai troâ cuãa möåt caãng thõ, Nhòn tûâ goác àöå töíng quan vïì lõch sûã phaát chuáng ta cêìn lûu yá àïën àùåc tñnh phi bêët biïën cuãa triïín giao thûúng haâng haãi, caãng thõ noái chung chuáng, búãi sûå hònh thaânh, phaát triïín hay suy taân vaâ Bombay noái riïng chuáng ta thêëy coá möåt söë cuãa möåt caãng thõ thûúâng gùæn liïìn vúái nhiïìu yïëu taác giaã nöíi bêåt nhû Ashin Das Gupta vúái “India töë, bao göìm caã yïëu töë ngoaåi sinh lêîn nöåi sinh, and Indian Ocean World – Trade and Politics”, caác nguyïn nhên chuã quan vaâ khaách quan. Nxb. Oxford, 2004; Om Prakash vúái “The New 2. Lõch sûã nghiïn cûáu vêën àïì Cambridge History of India – European Nguöìn tû liïåu vïì giao thûúng haâng haãi úã ÊËn Commercial Enterprise in Pre-Colonial India”, Àöå vaâ ÊËn Àöå Dûúng rêët àa daång vaâ phong phuá. Nxb. Àaåi hoåc Cambridge, 2004; àùåc biïåt böå Sûã gia Ashin Das Gupta laâ möåt trong nhûäng nhaâ tuyïín têåp cuãa Sanjay Subrahmanyam, “Maritime tiïn phong trong viïåc thaânh lêåp lônh vûåc nghiïn India” göìm coá (Holden Furber, Rival Empires cûáu lõch sûã haâng haãi úã ÊËn Àöå (nùm 1960) vaâ kïí of Trade in the Orient, 1600-1800; Sinnappah tûâ àoá, caác hoaåt àöång haãi thûúng têåp trung nghiïn Arasaratnam, Maritime India in the Seventeenth cûáu cho giai àoaån ÊËn Àöå trûúác khi bõ àö höå vaâ Century; Kenneth McPherson, The Indian trúã thaânh thuöåc àõa cuãa Anh. Khöng ñt caác cöng Ocean), Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 2004. Sûã gia trònh nghiïn cûáu cuãa caác nhaâ sûã hoåc nhû K.N. Holden Furber àaä coá möåt taác phêím khaá töíng Chaudhuri, Om Prakash, Ashin Das Gupta, M. quan vaâ àêìy àuã vïì sûå phaát triïín cuãa Bombay N. Pearson, Sanjay Subramanyam, Li Tana, trong thïë kyã XVIII: Furber, Holden, “Bombay Mohammad Habib, K.M.Ashraf, Moreland, Presidency in the Mid-Eighteenth Century”, Irfan Habib, Satish Chandra, Indu Banga, Asia Publishing House, 1965; coân sûã gia Amar H.K.Naqvi, Gavin Hambly and Shreen Moosvi, Farooqui laåi têåp trung vaâo quaá trònh àö thõ hoáa K.N.Chaudhuri, J.S. Grewal, v.v... àaä mang àïën cuãa Bombay trong thïë kyã XIX qua taác phêím nhûäng phên tñch tûâ töíng quan àïën cuå thïí vïì quaá Farooqui, Amar, “Urban Development in a trònh àö thõ hoáa cuãa ÊËn Àöå, àöìng thúâi thay àöíi Colonial Situation: Early nineteenth Century quan àiïím coá khuynh hûúáng thiïn lïåch vïì chêu Bombay”, Economic and Political Weekly, Êu àïí chûáng minh rùçng “trong suöët hai thiïn Vol.31, No. 40 (10/1996); Tripathy, Dwijendra, niïn kyã qua, chñnh chêu AÁ laâ luåc àõa haâng àêìu “The Oxford History of Business”, Nxb. Àaåi hoåc 1. Bombay coá nguöìn göëc tûâ thïë kyã XVI khi ngûúâi Böì Àaâo Nha àïën khu vûåc naây vaâ goåi khu vûåc naây laâ Bombaim, sau khi Anh giaânh àûúåc quyïìn kiïím soaát vaâo thïë kyã XVII, tïn goåi naây àûúåc Anh hoáa thaânh Bombay vaâ tïn goåi Bambai trong tiïëng Hindi, Urdu, vaâ Ba Tû. Nùm 1995, tïn goåi Bombay àaä chñnh chñnh àûúåc àöíi thaânh Mumbai, nhûng tïn cuä vêîn àang àûúåc ngûúâi dên thaânh phöë vaâ nhiïìu nûúác sûã duång duång röång raäi (trong àoá coá Viïåt Nam). 254♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
  3. Oxford, 2004. phêìn lúán nhûäng taác phêím viïët vïì Bombay laåi Ngoaâi ra, coá khaá nhiïìu taâi liïåu cuãa caác nhaâ luön coá sûå hiïån diïån cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi sûã hoåc vaâ àö thõ hoåc nhùçm tòm hiïíu vïì Bombay - möåt cöång àöìng ngûúâi vúái àùåc àiïím, tñnh caách dûúái nhiïìu goác àöå khaác nhau. Sûã gia Glenn J. töët nhû trung thûåc (taåo niïìm tin cho caác cöng ty Ames vaâ Paul Axelrod àaä tòm hiïíu vïì vai troâ Àöng ÊËn Anh trong viïåc húåp taác kinh doanh), cuãa tön giaáo, vùn hoáa... trong viïåc phaát triïín cuãa kheáo tay (hoå laâ nhûäng thúå thuã cöng laânh nghïì, Bombay qua caác baâi viïët, Ames, Glenn J., “The àùåc biïåt rêët gioãi viïåc àoáng taâu, may mùåc,...), thñch Role of Religion in the Transfer and Rise of ûáng nhanh vúái àiïìu kiïån möi trûúâng söëng múái Bombay, c.1661 – 1687”, The Historical Journal, (thay àöíi àïí phuâ húåp vúái viïåc kinh doanh, laâm Vol.46, No.2 (June, 2003), Cambridge ùn khi ngûúâi Anh àïën nùæm quyïìn quaãn lyá úã University Press ; Axelrod, Paul, “Cultural and Bombay)... qua möåt söë taác phêím tiïu biïíu nhû: Historical Factors in the Population Decline of Guha, Amalendu, “Parsi Seths as Entrepreneurs, the Parsis of India”, Population Studies, 1750-1850”, Economic and Political Weekly, Population Investigation Committee, Vol.44, Vol.5, No.35 (8/1970); Hinnells, John R., Allan No.3 (11/1990); Nhaâ sûã hoåc Marxist laâ Kosambi Williams (Edited), Parsi in India and the trong baâ i “Commerce, Conquest and the Diaspora, Part 7: Bombay Parsi Merchants in Colonial City: Role of Locational Factors in the the Eighteenth and Nineteenth Centuries Rise of Bombay” àùng trïn tuêìn baáo Kinh tïë - (Rusheed R. Wadia), Routledge South Asian Chñnh trõ ÊËn Àöå (1/1985) àaä phên tñch vaâ àaánh Religion Series; Karaka, Dosabhai Framji, giaá vïì vai troâ võ trñ àõa lyá trong viïåc nöíi lïn cuãa History of the Parsis, Macmillan and Co. 1884. Bombay möåt caách khaá cuå thïí. Sûã gia White, David White àaä coá möåt söë baâi viïët Tuy nhiïn, möåt thûåc tïë khi nghiïn cûáu vïì khaá cuå thïí vïì Bombay nhû “Competition and Bombay laâ coá nhiïìu taác phêím têåp trung nghiïn Collaboration: Parsi Merchants and the English cûáu nguyïn nhên luåi taân cuãa caãng thõ Surat búãi East India Company in 18th Century India”, nhiïìu sûã gia cho rùçng àêy chñnh laâ möåt trong Nxb. Munshiram Manoharlal, 1995; vaâ “From nhûäng nguyïn nhên dêîn àïën sûå phaát triïín cuãa Crisis to Community Definition: The Dynamics Bombay, àiïìu naây àaä àûúåc chûáng minh búãi rêët of Eighteenth Century Parsi Philanthropy”, nhiïìu baâi nghiïn cûáu cuãa caác taác gia khaác nhau Modern Asian Studies, Vol.25, No.2, 1991. nhû: Ruby Maloni, “Surat to Bombay: Transfer Roä raâng, àïí hiïíu roä àûúåc vai troâ cuãa caãng of Commercial Power”, Itineratio, 26,1 (2002). thõ Bombay cuäng nhû nguyïn nhên laâm cho Vúái cöng trònh nghiïn cûáu àûúåc àaánh giaá cao, thaânh phöë naây nöíi lïn nhû möåt trung têm kinh “Indian merchants and the decline of Surat c. tïë, thûúng maåi, chñnh trõ... khöng thïí boã qua 1700-1750”, Ashin Das Gupta àaä àûa ra nhûäng nhûäng taác phêím àïì cêåp àïën Bombay nhû chiïëc nguyïn nhên àêìy thuyïët phuåc, vúái nhûäng thöng cêìu nöëi giao lûu kinh tïë, vùn hoáa giûäa caác quöëc tin múái vïì sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat vaâ nhûäng gia. Qua caác taác phêím cuãa caác sûã gia nhû Eric quan àiïím cuãa öng seä àûúåc phên tñch sêu hún Tagliacozo, “Intra–Asian Networks – A trong baâi viïët. Sûã gia Lakshmi Subramanian Necklace of Fins: Marine Goods Trading in cuäng àaä coá nhûäng phên tñch khaá thuyïët phuåc Maritime Southeast Asia, 1780-1860”, trong möåt söë taác phêím nhû “Indigenous Capital International Journal of Asian Studies, and Imperial Expansion: Bombay, Surat, and Cambridge University Press, Vol.1, 2004 vaâ the West Coast”, Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 1996; Chung Tan, “The Britain–China–India vaâ “Bombay and the West Coast in the 1740’s”, Triangle (1771–1840)”, Indian Economic Indian Economic Social History Review, Vol.3, Social History Review, 1974, Vol.11, No.4… No.2, 1981. àaä giuáp chuáng ta thêëy àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ Sûå phaát triïín cuãa bêët kyâ möåt caãng thõ naâo Bombay vaâ caác thûúng nhên ngûúâi Parsi trong trïn thïë giúái àïìu gùæn liïìn vúái möåt hay möåt söë caác hoaåt àöång giao thûúng quöëc tïë, cuå thïí laâ cöång àöìng dên cû àïën laâm ùn, sinh söëng, lêåp tam giaác kinh tïë Anh - Trung Quöëc - ÊËn Àöå. nghiïåp vaâ taåo dêëu êën riïng trïn vuâng àêët àoá. ÚÃ trong nûúác, caác vêën àïì vïì caãng thõ, giao Àiïìu naây cuäng khöng ngoaåi lïå vúái Bombay khi thûúng haâng haãi thúâi kyâ trung cêån àaåi àaä thu huát K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦255
  4. sûå quan têm, nghiïn cûáu cuãa khöng ñt hoåc giaã, gêìn guäi vïì mùåt àõa lyá, kinh tïë, chñnh trõ, lõch sûã... nöíi bêåt nhû Àöî Bang2, Hoaâng Anh Tuêën3, Àöî vúái caãng thõ Bombay); vai troâ cuãa cöång àöìng Trûúâng Giang4, Dûúng Vùn Huy5... Tuy nhiïn, ngûúâi Parsi (möåt cöång àöìng thûúng nhên taåo baân vïì sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ àûúåc nhûäng dêëu êën riïng biïåt trong caác hoaåt àöång Bombay (ÊËn Àöå) hêìu nhû chûa coá möåt cöng kinh doanh, thûúng maåi úã Bombay). trònh naâo àïì cêåp cuå thïí. Duâ vêåy, úã mûác àöå naâo Trong phaåm vi baâi viïët naây, ngûúâi viïët chó àoá, nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu, baâi viïët cuãa têåp trung phên tñch möåt söë nguyïn nhên khaách caác nhaâ khoa hoåc trong vaâ ngoaâi nûúác kïí trïn quan goáp phêìn quan troång trong sûå hònh thaânh vêîn laâ nhûäng nguöìn tû liïåu vö cuâng quyá giaá àïí caãng thõ Bombay vaâ seä phên tñch nhûäng nguyïn ngûúâi viïët coá cú súã vaâ àûa ra nhûäng àaánh giaá nhên chuã quan trong möåt baâi viïët gêìn àêy. toaân diïån hún trong quaá trònh thûåc hiïån baâi viïët. 3.1. Sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat 3. Nguyïn nhên hònh thaâ n h caã n g thõ Theo Lakshmi Subramanian, thïë kyã XVIII Bombay (Mumbai) úã ÊËn Àöå laâ möåt thúâi kyâ àêìy biïën àöång vïì mùåt chñnh trõ vaâ Khöng nùçm ngoaâi quy luêåt phaát triïín cuãa caác suy giaãm kinh tïë cuãa búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå caãng thõ, sûå hònh thaânh vaâ phaát triïín cuãa caãng Dûúng, laâ giai àoaån suy taân vaâ suåp àöí cuãa triïìu thõ Bombay cuäng gùæn liïìn vúái nhiïìu nguyïn àaåi Mughal, quyïìn lûåc cuãa caác Cöng ty Àöng nhên. ÊËn Anh doåc theo búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng Möåt söë nguyïn nhên chuã quan nhû: võ trñ àõa tùng maånh. [21, 22] lyá thuêån lúåi (luöìng nûúác, baäi böìi, gêìn caác trung Lakshmi Subramanian àaä chó ra sûå suy taân têm saãn xuêët haâng hoáa,...); luöìng thûúng maåi cuãa caãng thõ Surat, sûå suåp àöí cuãa giao thûúng vaâ (thïí hiïån vai troâ cuãa Bombay trong tam giaác kinh vêån chuyïín quöëc tïë úã búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå tïë Anh - Trung Quöëc - ÊËn Àöå...); chñnh saách Dûúng, viïåc múã röång giao thûúng cuãa caác thûúng phaát triïín cuãa ngûúâi Anh khi nùæm quyïìn cai quaãn nhên ngûúâi Anh úã khu vûåc naây vaâo thêåp kyã thûá caãng thõ Bombay (chñnh saách thu huát dên cû, hai, ba cuãa thïë kyã XVIII àùåt nïìn moáng quan xêy dûång cú súã haå têìng cho viïåc phaát triïín kinh troång vaâ khuyïën khñch Cöng ty Àöng ÊËn Anh tïë...). trong viïåc phaát triïín caãng thõ Bombay. [21, 22] Möåt söë nguyïn nhên khaách quan nhû: sûå suy Khi baân vïì sûå phaát triïín cuãa Bombay, sûã gia taân cuãa caãng thõ Surat (vöën coá nhiïìu möëi liïn hïå Om Prakash cho rùçng: “Suöët thïë kyã XVIII, hïå 2. "Phöë caãng vuâng Thuêån Quaãng thïë kyã XVII-XVIII”, Nxb. Thuêån Hoáa, Höåi Khoa hoåc Lõch sûã Viïåt Nam, 1996. 3. “Ngoaåi thûúng Àaâng Ngoaâi cuöëi thïë kyã XVII àêìu thïë kyã XVIII: Tûâ vuå aáp phe thûúng maåi cuãa thûúng àiïëm Anh àïën chuã trûúng “cêëm biïín” cuãa chñnh quyïìn Lï-Trõnh nùm 1693". Tham luêån Höåi thaão khoa hoåc: Chuáa Trõnh Cûúng: Cuöåc àúâi vaâ sûå nghiïåp, Haâ Nöåi, 10/1/2010; “Hoaåt àöång nhêåp khêíu kim loaåi tiïìn cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan vaâ taác àöång cuãa noá àïën kinh tïë Àaâng Ngoaâi thïë kyã XVII”, Nghiïn cûáu Lõch sûã, Haâ Nöåi, 12/2009; “Võ trñ cuãa Viïåt Nam trong hïå thöëng thûúng maåi Biïín Àöng thúâi cöí trung àaåi”, Nghiïn cûáu Lõch sûã, Haâ Nöåi, 9-10/2008, tr. 1-16; “Vuâng duyïn haãi Àöng Bùæc trong chiïën lûúåc thûúng maåi cuãa ngûúâi phûúng Têy thïë kyã XVII”, Kyã yïëu Höåi thaão khoa hoåc Thûúng caãng Vên Àöìn: Lõch sûã, tiïìm nùng kinh tïë vaâ caác möëi giao lûu vùn hoáa, Quaãng Ninh, 2008, tr. 327-349; “Giaá trõ cuãa kho lûu trûä Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan vúái viïåc nghiïn cûáu quan hïå Viïåt Nam – Haâ Lan thïë kyã XVII-XVIII”. Baáo caáo taåi Höåi thaão quöëc tïë Böën thïë kyã quan hïå Viïåt Nam – Haâ Lan, Trûúâng ÀH KHXH&NV, 20/5/2008. 4. "Quan hïå thûúng maåi cuãa vûúng quöëc Champa vúái caác quöëc gia trong khu vûåc (thïë kyã X àïën cuöëi thïë kyã XV)”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 1/2007, tr. 61-68; “Sûå phaát triïín cuãa thûúng maåi thïë kyã IX – X”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2006, tr. 75-78. 5. “Àaâng Trong Viïåt Nam trong tuyïën thûúng maåi Trung Quöëc - Nhêåt Baãn tûâ nùm 1635 - 1771: Nhòn tûâ goác àöå hoaåt àöång thûúng maåi cuãa caác Hoa thûúng”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 5/2008, tr. 32-44; “Chñnh saách hûúáng biïín cuãa chñnh quyïìn Àaâng trong (thïë kyã XVI - XVII)”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 8/2007, tr. 64 – 74; “Vïì nhûäng àúåt thaám hiïím cuãa Trõnh Hoâa úã Àöng Nam AÁ”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 2/2006, tr. 69-74; “Sûå hònh thaânh cöång àöìng ngûúâi Hoa vaâ hoaåt àöång thûúng maåi cuãa Hoa thûúng úã Höåi An thïë kyã XVI – XVIII”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2007, tr. 32-44; “Giao thûúng giûäa vuâng Àöng Bùæc Viïåt Nam vúái caác caãng miïìn Nam Trung Hoa thïë kyã XV – XIX”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2009, tr. 37-45; “Quaãn lyá Ngoaåi thûúng cuãa chñnh quyïìn Àaâng Trong thïë kyã XVII – XVIII”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 12/2007, tr. 50-62. 256♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
  5. thöëng phoâng thuã cuãa Bombay vûäng chùæc hún, khöng suy taân vò Bombay nöíi lïn vaâ cuäng khöng giao thûúng kinh tïë tùng trûúãng maånh. Dêìn dêìn, phaãi Bombay nöíi lïn vò Surat suy taân”. [11, 8] Bombay àaä bùæt àêìu thay thïë Surat laâ caãng thõ Lakshmi Subramanian cuäng àöìng quan àiïím giao thûúng haâng àêìu cuãa vuâng phña Têy ÊËn vúái Ashin Das Gupta khi lyá giaãi cho sûå suy taân Àöå, nhûng àoá laâ möåt khoaãng thúâi gian daâi trûúác cuãa caãng thõ Surat vúái nhiïìu nguyïn nhên. khi quaá trònh chuyïín dõch vai troâ naây àûúåc hoaân Lakshmi àaä chó ra sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Surat thaânh” [18, 151]. Nhiïìu nghiïn cûáu khaác cho nhû möåt trung têm thûúng maåi haâng àêìu laâ do rùçng sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay laâ do sûå sûå phaát triïín àöìng thúâi cuãa ba triïìu àaåi huâng suy taân cuãa caãng thõ Surat. maå n h trong thïë kyã XVII (Safavids - Iran, Caác nghiïn cûáu cuãa Ashin Das Gupta cho Ottoman - Thöí Nhô Kyâ, Mughal - ÊËn Àöå). Sûå thêëy sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Surat àaä traãi qua suy taân àöìng thúâi cuãa nhûäng triïìu àaåi àêìy quyïìn nhiïìu giai àoaån thùng trêìm. lûåc naây goáp phêìn vaâo khoá khùn kinh tïë cuãa caãng Thêåp kyã àêìu cuãa thïë kyã XVIII, giao thûúng thõ Surat. [20, 189] trïn àêët liïìn úã vuâng Gujarat (thuöåc caãng biïín Möåt lyá do khaác laâ sûå höìi sinh cuãa àïë quöëc Surat) vúái miïìn Bùæc ÊËn Àöå bõ phaá vúä búãi caác Maratha vaâ sûå nöíi lïn cuãa caác tiïíu quöëc àöåc lêåp biïën àöång chñnh trõ, haâng hoáa tûâ Gujarat khöng úã vuâng ven biïín Têy ÊËn, kïí caã Cöng ty Àöng tiïëp cêån caác thaânh phöë lúán nhû Delhi, Lahore, ÊËn Anh. Agra,… chuã yïëu laâ caác giao thûúng khoaãng caách Nhû vêåy, nguyïn nhên suy taân cuãa caãng thõ ngùæn nöåi vuâng Gujarat.6 Surat chuã yïëu do nhûäng biïën àöíi chñnh trõ úã búâ Nhûäng nùm 1720, caác cuöåc àöåt kñch bêët ngúâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng vaâ sûå giaãm suát cuãa cuãa Maratha7 taân phaá nghiïm troång vuâng Gujarat, quan hïå giao thûúng truyïìn thöëng cuãa Surat vaâ viïåc xuêët khêíu haâng hoáa cuãa vuâng Gujarat bõ Võnh Ba Tû. Ngoaâi ra, vúái caái chïët cuãa Hoaâng aãnh hûúãng nghiïm troång úã caác thõ trûúâng xung àïë Aurangzed (1707), tònh hònh chñnh trõ trong quanh Võnh Ba Tû vaâ Biïín Àoã. Sûå suåp àöí cuãa nûúác coá phêìn bêët öín cuäng laâ nguyïn nhên gêy ra triïìu àaåi Safavid taåo ra tònh traång höîn loaån úã sûå höîn loaån úã caãng thõ Surat. [20, 189] Iran, nöåi chiïën úã Yemen àe doåa viïåc giao thûúng Nghiïn cûáu vïì lõch sûã giao thûúng haâng haãi vúái caãng thõ Mocha (caãng biïín quan troång nhêët cuã a ÊË n Àöå cuöë i thïë kyã XVII, Kenneth àöëi vúái Surat) úã khu vûåc Biïín Àoã. Mùåt khaác, McPherson trong cöng trònh “The Indian caác quan chûác trong caác thaânh phöë lúán cuãa triïìu Ocean” cho rùçng võ trñ cuãa caác Cöng ty thûúng àaåi Mughal khöng coân nùæm quyïìn kiïím soaát maåi Àöng ÊËn (1657, 1713) rêët lúán, àùåt nïìn moáng caác vuâng nöng thön àïí thu thuïë. Do vêåy, hoå tòm cho caác hoaåt àöång giao thûúng àûúâng biïín àùåc caách boân ruát tûâ caác thûúng nhên trong thaânh phöë.8 biïåt laâ viïåc cung cêëp haâng hoáa ÊËn Àöå vaâo thõ Dûúái aáp lûåc cuãa sûå suy giaãm kinh tïë, chñnh trûúâng chêu Êu. Viïåc chuyïín nhûúång Bombay quyïìn Mughal àang nùæm quyïìn quaãn lyá caãng vaâo nùm 1662, coá yá nghôa to lúán vò nùm 1687, thõ Surat trúã nïn tham lam, taân baåo, laâm khöën Bombay àaä thay thïë Surat trúã thaânh truå súã chñnh àöën caác thûúng nhên taåi caãng thõ Surat. Gupta cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Anh úã phña Têy ÊËn Àöå. àaä nhêën maånh “Baãn chêët cuãa vêën àïì laâ Surat Vêåy àêy coá phaãi laâ tiïìn àïì cho sûå nöíi lïn cuãa 6. Ashin Das Gupta phên tñch rùçng tònh traång vö chñnh phuã xaãy ra thûúâng xuyïn úã trung têm cuãa ÊËn Àöå ngay sau caái chïët cuãa võ vua Aurangzed. Hêåu quaã cuãa tònh traång höîn loaån naây laâ viïåc cö lêåp Gujarat vúái caác khu vûåc, thaânh phöë xa nhû Agra, Lahore, vaâ Benares. 7. Maratha laâ möåt àïë quöëc ÊËn Àöå huâng maånh töìn taåi tûâ nùm 1674 àïën 1818. Vaâo àónh cao, laänh thöí cuãa àïë quöëc bao phuã phêìn lúán Nam AÁ vúái diïån tñch trïn 2,8 triïåu km². Àïë quöëc Maratha àaä tiïën haânh cuöåc chiïën tranh 27 nùm vúái Mogul tûâ 1681 àïën 1707, vaâ noá àaä trúã thaânh cuöåc chiïën tranh daâi nhêët trong lõch sûã ÊËn Àöå. 8. Ashin Das Gupta, India and Indian Ocean World – Trade and Politicsõ, Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 2004. Xem thïm chi tiïët trong Indian Merchants and the Decline of Surat, Nxb. Manohar, 1994, tr. 8-9. Ashin Das Gupta chó ra nhûäng nùm 1730, caãng thõ Surat àaä ñt nhiïìu bõ cö lêåp vúái caác vuâng nöng thön vaâ caác cú quan quaãn lyá triïìu àaåi Mughal, kheáp kñn trong caác bûác tûúâng thaânh phöë, vaâ mêët nguöìn thu nhêåp, “jagirs” úã caác vuâng nöng thön, luác àoá àaä bõ Maratha kiïím soaát. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦257
  6. Bombay hay khöng ? do àoá Bombay àaä thiïët lêåp ûu thïë riïng cuãa mònh Theo quan àiïím cuãa Kenneth McPherson, trong lônh vûåc thûúng maåi úã Gujarat vaâ chñnh trõ viïåc nhûúång laåi chuã quyïìn àêìy àuã cho Hoaâng úã Maharashtra. [15, 32] gia Anh vaâ cöng ty Àöng ÊËn thuï laåi nùm 1668, Theo Kosambi, sûå phaát triïín cuãa Bombay caãng thõ Bombay súám trúã thaânh phaáo àaâi bêët xuêët phaát khöng chó tûâ võ trñ àõa lyá lyá tûúãng maâ khaã xêm phaåm cuãa Cöng ty Àöng ÊËn. [19, 89] coân tûâ sûác maånh haãi quên Anh vaâ vêån àöång chñnh Holden Furber cho rùçng ngûúâi Anh àaä nöî trõ. Khi àaánh giaá nhûäng lúåi thïë vïì võ trñ cuãa Cöng lûåc laâm cho Bombay hoaân toaân thoaát khoãi aãnh ty Àöng ÊËn àùåt nïìn moáng cho caác caãng thõ hûúãng cuãa Böì Àaâo Nha cuäng nhû aãnh hûúãng Madras, Bombay vaâ Calcutta vaâo thïë kyã XVII, cuãa triïìu àaåi Mughal vaâ caác thïë lûåc ÊËn Àöå. Caác Brush cho rùçng “nhûäng caãng thõ naây vöën coá coá võ cöng ty Àöng ÊËn àaä àùåt nïìn moáng cho vai troâ trñ thuêån lúåi cho viïåc neo àöî thuyïìn beâ vaâ phoâng töëi cao cuãa caãng thõ Bombay trong khoaãng thúâi thuã chöëng laåi quên àöåi xêm nhêåp”. [15, 32] gian khöng lêu sau àoá. Traái vúái yá kiïën cuãa Ashin Khi baân vïì caác nhên töë cho “sûå tröîi dêåy cuãa Das Gupta, Holden Furber laåi cho rùçng trong Bombay”, Dwijendra Tripathi têåp trung vaâo caác nùm 1720, Surat vêîn vûúåt xa Bombay vaâ vêîn yïëu töë: àoáng vai troâ nhû möåt trung têm thûúng maåi haâng - Sûå suy taân dêìn dêìn cuãa caãng thõ Surat; àêìu cuãa vuâng Têy ÊËn Àöå. [7, 6] - Viïåc gia tùng sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi Anh Vò vêåy, khi tòm hiïíu vïì Surat trong thêåp niïn vúái võ trñ chñnh trõ chiïëm ûu thïë trong khu vûåc 1720, coá thïí thêëy rùçng Surat vêîn coân àoáng vai vaâo nûãa àêìu cuãa thïë kyã XVIII; troâ laâ thõ trûúâng lúán nhêët úã phña Têy ÊËn, bêët - Viïåc xuêët khêíu böng thö sang Trung Quöëc chêëp bêët lúåi lúán laâ khöng coá bïën caãng taåi cûãa sau 1784 vaâ Bombay laâ caãng chñnh nùçm gêìn khu ngoä cuãa thaânh phöë. Tuy nhiïn, vúái sûå suy taân vûåc saãn xuêët böng vaãi, xuêët khêíu phêìn lúán haâng cuãa Surat trong nhûäng nùm 1720, 1730, Bombay hoáa tûâ ÊËn Àöå. [24, 76] àaä trúã nïn hêëp dêîn hún vaâ bùæt àêìu thu huát caác Trong àoá, sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat laâ thûúng nhên vaâ thúå thuã cöng ÊËn Àöå àïën vaâ cuöëi nguyïn nhên quan troång nhêët cho sûå tröîi dêåy cuâng Bombay àaä thay thïë cho caãng thõ Surat nhû cuãa Bombay. laâ thaânh phöë caãng chñnh trïn búâ biïín Têy Bùæc ÊËn 3.2. Cöång àöìng ngûúâi Parsi úã Bombay vaâ Àöå. Theo Meera Kosambi, vai troâ thûúng maåi vaâ vai troâ cuãa hoå trong sûå phaát triïín Bombay, viïåc nùæm quyïìn kiïím soaát Bombay cuãa Cöng ty vuâng tam giaác kinh tïë Anh - ÊËn Àöå - Trung Àöng ÊËn - Anh àaä àûúåc thûâa nhêån röång raäi. Quöëc Theo M. Kosambi sûå nöíi lïn cuãa Bombay Vúái vai troâ laâ trung têm quyïìn lûåc àang lïn, thïí hiïån hai àùåc àiïím khaác biïåt: Bombay àaä thu huát möåt söë lûúång ngaây caâng lúán Thûá nhêët laâ tñnh ûu viïåt cuãa Bombay úã Têy caá nhên vaâ nhoám ngûúâi coá tham voång laâm giaâu ÊËn. Bombay àûúåc thaânh lêåp vúái viïåc múã röång àïën tûâ vuâng Gujarat. Nhûäng ngûúâi nhêåp cû vaâo laänh thöí cuãa àïë quöëc Anh trïn thïë giúái trong thïë Bombay thuöåc caác nhoám xaä höåi khaác nhau, nöíi kyã XVIII, XIX vaâ sûå hònh thaânh kïët quaã cuãa bêåt nhêët laâ cöång àöìng ngûúâi Parsi. Vò sao ngûúâi vuâ n g laä n h thöí Bombay bao göì m Deccan, Parsi laåi di cû àïën Bombay vúái söë lûúång lúán? Konkan, sau àoá caác tónh Gujarat vaâ Sind maâ Theo David L.White, cuöåc chiïën giûäa triïìu àaåi khöng vêëp phaãi bêët kyâ möåt thaách thûác naâo. Mughal vaâ Maratha àaä gêy ra nhiïìu khoá khùn Thûá hai quaá trònh àö thõ hoáa úã vuâng phña Têy cho viïåc phaát triïín kinh tïë. Viïåc àûúåc àaãm baão ÊËn Àöå xaãy ra tûâ àêìu thïë kyã XVIII àïën àêìu thïë kyã an toaân vaâ caác chñnh saách khuyïën khñch di cû XIX, Bombay lêìn àêìu tiïn thay thïë Surat trúã cuãa Cöng ty Àöng ÊËn vaâ caác chñnh saách thuác thaânh caãng thõ quan troång nhêët sau àoá thay thïë àêíy thûúng maåi úã Bombay àaä taåo àöång lûåc àïí Poona trúã thaânh trung têm chñnh trõ haâng àêìu, cöång àöìng ngûúâi Parsi àïën àêy.9 9. Xem thïm David L. White, Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company in 18th Century India), Nxb. Munshiram Manoharlal, 1995, tr. 162; John R. Hinnells, Allan Williams (Edited), Parsi in India and the Diaspora), Phêìn 7: “Bombay Parsi Merchants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, (Rusheed R. Wadia), Nxb. Routledge, trong loaåt baâi Tön giaáo úã Nam AÁ, tr. 122. 258♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
  7. Theo nhiïìu nghiïn cûáu, nhûäng ngaây àêìu cuãa tûâ 1750-1850 àûúåc goåi laâ “Kyã nguyïn cuãa ngûúâi Cöng ty Àöng ÊËn, cöång àöìng ngûúâi Parsi àaä Parsi” [22]. Cuâng yá tûúãng àoá, Amalendu Guha phaát triïín möëi quan hïå cöång sinh vúái ngûúâi Anh. cho rùçng ngûúâi Parsi thêån troång àïí traánh caånh D.F. Karaka cho rùçng Parsis àïën vaâ àõnh cû úã tranh vúái ngûúâi Anh. Hoå húåp taác vúái ngûúâi Anh Bombay trûúác khi ngûúâi Anh súã hûäu noá. Vaâo nhû caác nhaâ möi giúái hoùåc caác àöëi taác cêëp dûúái thúâi àiïím àoá, hoå söëng têåp trung trong caác laâng hoùåc caã hai vai troâ naây. Àïën trûúác nùm 1780, maåc vaâ thõ trêën búâ biïín phña Têy Gujarat, chuã cöång àöìng ngûúâi Parsi Bombay àaä tùng àïën yïëu laâm nöng nghiïåp, thûúng maåi quy mö nhoã 3.000 trong töíng dên söë 10.000 ngûúâi. Trûúác vaâ laâng nghïì. [13, 5] nùm 1811, con söë naây tùng lïn ñt nhêët laâ 10.000, Cuöåc söëng cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi10 àaä trong khi töíng söë dên cuãa Bombay tùng gêëp àöi thay àöíi àaáng kïí khi caác thûúng nhên Anh bùæt [8]. Theo D.Tripathy, cöång àöìng ngûúâi Parsi laâ àêìu kinh doanh ngaây caâng nhiïìu úã caác caãng cuãa cöång àöìng nöíi bêåt nhêët trong àúâi söëng thûúng Gujarat. Giai àoaån àêìu, ngûúâi Parsi húåp taác vúái maåi cuãa Bombay, nöíi lïn nhû laâ nhûäng chuã àêët ngûúâi Anh trong caác hoaåt àöång kinh tïë úã ÊËn lúán nhêët trong thaânh phöë, hoå súã hûäu gêìn möåt nûãa Àöå. Nhûäng nùm àêìu cuãa thïë kyã XVIII, möåt söë caãng thõ Bombay vaâo giûäa thïë kyã XIX [24, 80]. ngûúâi Parsis àaä chuyïín àïën Bombay àïí laâm viïåc Àêìu thïë kyã XVIII, Bombay àaä trúã thaânh têm cho ngûúâi Anh, hoå trúã nïn giaâu coá trong giai àiïím cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi. Hoå chuyïín àïën àoaån àêìu cuãa àïë quöëc Anh. Vaâo giûäa thïë kyã Bombay tûâ caác tónh lên cêån, têån duång lúåi thïë cuãa XVIII, möëi quan hïå giûäa ngûúâi Parsi vaâ ngûúâi vêën àïì an ninh àûúåc àaãm baão búãi ngûúâi Anh vaâ Anh bùæt àêìu thay àöíi, aãnh hûúãng cuãa viïåc gia tòm cú höåi àïí phaát triïín möåt trung têm kinh tïë tùng chñnh saách thûåc dên lïn vùn hoáa cuãa ngûúâi múái coá tònh hònh caånh tranh khöng quaá khöëc liïåt Parsi vaâ bùæt àêìu möåt giai àoaån cuãa viïåc gia tùng nhû caác caãng thõ ÊËn Àöå khaác nhû Surat hay àaáng kïí ngûúâi Parsis àïën Bombay tûâ caác khu Cambay. Cuöëi thïë kyã XVIII, Bombay nöíi lïn vûåc nöng thön: dên söë Parsi úã Bombay tùng tûâ nhû laâ möåt caãng trung chuyïín lúán trïn búâ biïín 3.087 ngûúâi nùm 1780 àïën 10.738 ngûúâi vaâo phña Têy cuãa ÊËn Àöå vaâ möåt trung têm thûúng nùm 1827 vaâ hún 50.000 ngûúâi nùm 1864. Trong maåi lúán cuãa ngûúâi Parsi vúái Trung Quöëc. Cöång thúâi gian àoá, Bombay àaä chuyïín àöíi tûâ möåt àiïím àöìng ngûúâi Parsis laâ möåt phêìn cuãa sûå xuêët hiïån giao dõch haâng haãi thaânh möåt caãng thõ buön baán mö hònh kinh tïë múái trïn thïë giúái liïn kïët chêu sêìm uêët vaâ cöng nghiïåp phaát triïín. Nhiïìu ngûúâi AÁ vaâ chêu Êu. Hoå cuäng laâ möåt trong nhûäng nhên Parsi àaä tham gia vaâ hûúãng lúåi tûâ caác hoaåt àöång töë múái quan troång úã chêu AÁ àêìu tiïn xuêët hiïån kinh tïë cuãa möåt caãng thõ àang lïn vúái vai troâ laâ trong giai àoaån cuãa chuã nghôa Àïë quöëc. caác thûúng nhên, thúå àoáng taâu, nhaâ thêìu, caác Möåt trong nhûäng lyá do cho sûå nöíi lïn cuãa nhaâ cung ûáng, nhaâ saãn xuêët haâng dïåt may, nhaâ Bombay laâ viïåc gia tùng lûúång böng vaãi thö xuêët möi giúái, àêìu tû vaâo vêån chuyïín àûúâng thuãy, khêíu sang Trung Quöëc vaâo thúâi kyâ naây. Böng buön baán haâng hoáa,... dêìn dêìn hònh thaânh möåt vaãi vaâ len laâ mùåt haâng maâ Cöng ty Àöng ÊËn Àöå cöång àöìng kinh doanh. So vúái caác thûúng nhên xuêët khêíu sang Trung Quöëc, Bombay àaä àaåt khaác, thûúng nhên ngûúâi Parsi nhanh choáng thñch 80.000 kiïån möåt nùm [25, 308-309]. Haâng hoáa nghi vúái viïåc àöåc quyïìn thûúng maåi cuãa ngûúâi Trung Quöëc trúã laåi ÊËn Àöå vaâ Anh laâ dïåt may, àöì Anh vaâ nhûäng biïën àöíi cuãa tònh hònh chñnh trõ. sûá, traâ, tú luåa, vaâ àûúâng, àùåc biïåt göëm sûá nhû Eric Tagliacozo cho rùçng: “Ngûúâi Parsi àaä möåt mùåt haâng coá giaá trõ cao taåi Anh quöëc [25, thay thïë ngûúâi Ba Tû, vöën àaä àõnh cû lêu daâi vaâ 308-309]. Tuy nhiïn, thöng qua Cöng ty Àöng phaát triïín thõnh vûúång úã Bombay vaâ laâ möåt trong ÊËn Anh, àïën nûãa sau cuãa thïë kyã XVIII, Trung söë caác chuã haâng giaâu vaâ maånh nhêët. Möåt thïë kyã, Quöëc vaâ ÊËn Àöå (àùåc biïåt Bombay) múái phaát 10. Cöång àöìng ngûúâi Parsi, coá nguöìn göëc vuâng Ba Tû (tûác Parsia), hoå coá lõch sûã àõnh cû lêu àúâi úã ÊËn Àöå. Hoå thûúâng vñ von mònh giöëng nhû möåt chiïëc nhêîn vaâng trong möåt ly sûäa, hoùåc giöëng nhû möåt cuåc àûúâng trong möåt ly sûäa. Àiïìu naây cho thêëy nhêån thûác cuãa ngûúâi Parsi vïì mònh laâ khaá töët, cho hoå thêëy mònh nhû möåt phêìn tinh tuáy cuãa xaä höåi ÊËn Àöå. Cöång àöìng ngûúâi Parsi töìn taåi nhû laâ möåt cöång àöìng tön giaáo thiïíu söë khöng gêy hiïìm khñch, khöng xa laánh nhûäng ngûúâi Hindu giaáo baãn àõa, trong khi vêîn duy trò möåt nïìn vùn hoáa vaâ tön giaáo mang neát àùåc trûng riïng. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦259
  8. triïín maånh do sûå gia tùng nhu cêìu vïì cheâ cuãa dinh cuãa ngûúâi Anh úã ÊËn Àöå. Bombay coá möåt Trung Quöëc, möåt loaåi thûác uöëng daânh cho têët caã chùång àûúâng daâi tûâ “hoân àaão vö danh” àïën luác moåi ngûúâi úã Anh giai àoaån tiïìn cöng nghiïåp. trúã thaânh möåt trong nhûäng caãng thõ quan troång Traâ laâ mùåt haâng xuêët khêíu coá giaá trõ nhêët trong bêåc nhêët ÊËn Àöå. Cêu chuyïån vïì sûå nöíi lïn vaâ danh muåc àêìu tû cuãa Cöng ty. phaát triïín cuãa Bombay vêîn tiïëp tuåc àûúåc nghiïn Àïí múã röång viïåc nhêåp khêíu traâ sang Anh, cûáu sêu hún khi hiïån nay Bombay trúã thaânh möåt ngûúâi Anh àaä sûã duång tam giaác kinh tïë chiïën trong nùm trung têm haânh chñnh - kinh tïë - lûúåc: möåt mùåt xuêët khêíu baåc vaâ haâng hoáa tûâ Anh, thûúng maåi phaát triïín nhêët ÊËn Àöå. mùåt khaác xuêët khêíu haâng hoáa tûâ ÊËn Àöå àïën Trung Sûå phaát triïín cuãa Bombay gùæn liïìn vúái sûå Quöëc. “Bombay laâ möåt trung têm thu mua vaâ suy taân cuãa caãng thõ Surat, sûå xuêët hiïån vaâ vai taái xuêët lúán, dûåa trïn cöång àöìng ngûúâi Parsi vaâ troâ quyïìn lûåc chñnh trõ ngaây caâng gia tùng cuãa caác cöng ty xuêët khêíu chêu Êu àïí thu mua böng ngûúâi Anh cuäng nhû caác biïën àöång chñnh trõ úã thö thöng qua caác àaåi lyá cuãa hoå. Vò vêåy, nhûäng ÊËn Àöå vaâo thïë kyã XVIII. Lõch sûã phaát triïín cuãa mùåt haâng nhêåp khêíu naây muåc àñch daânh cho viïåc Bombay àaä mang laåi möåt bûác tranh àêìy maâu taái xuêët khêíu chûá khöng phaãi àûúåc nhêåp vaâo sùæc, trong àoá viïåc chuyïín giao kinh tïë, chñnh trõ tiïu thuå taåi ÊËn Àöå”. [9, 89]. vaâ xaä höåi ÊËn Àöå giai àoaån cêån àaåi, àêìu hiïån àaåi 4. Kïët luêån laâ àêìu möëi àïí caác thûúng nhên tûâ nhiïìu núi àïën Bombay töìn taåi vaâ phaát triïín nhû caãng thõ kinh doanh vaâ àõnh cû, nöíi bêåt trong àoá laâ cöång trung têm cuãa ÊËn Àöå, àaä trúã thaânh töíng thaânh àöìng ngûúâi Parsi. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Ames, Glenn J. (2003), “The Role of Religion in the Transfer and Rise of Bombay, c.1661 – 1687”, The Historical Journal, Vol.46, No.2 (June, 2003), Cambridge University Press. 2. Axelrod, Paul (1990), “Cultural and Historical Factors in the Population Decline of the Parsis of India”, Population Studies, Population Investigation Committee, Vol.44, No.3 (Nov., 1990). 3. Bateman, Sam – Chan, Jane – Graham, Euan (Edit) (2012), Asean and the Indian Ocean, The Key Maritime Links, RSIS Policy Paper, Singapore. 4. Davidge, W.R. (1924), “The Development of Bombay”, The Town Planning Review, Vol.10, No.4 (Feb., 1924), Liverpool University Press. 5. Edwardes, S.M. (1902), The Rise of Bombay – A Retrospect, The Census of Indian Series, 1901, Printed at “ The Times of India” Press. 6. Farooqui, Amar (1996), “Urban Development in a Colonial Situation: Early nineteenth Century Bombay”, Economic and Political Weekly, Vol.31, No. 40 (Oct., 1996). 7. Furber, Holden (1965), Bombay Presidency in the Mid-Eighteenth Century, Asia Publishing House, 1965 (JSTOR): http://www.jstor.org/stable/HYPERLINK “http://www.jstor.org/stable/3133513”3133513. 8. Guha, Amalendu (1970), “Parsi Seths as Entrepreneurs, 1750-1850”, Economic and Political Weekly, Vol.5, No.35 (August 29, 1970). 9. Guha, Amalendu (1973), “Raw Cotton of Western India: A Reply”, Indian Economic Social History Review, Vol.10, No.1. 10. Gupta, Ashin Das (2004), India and Indian Ocean World – Trade and Politics (with contribution form P.J. Marshall and Irfan Habib), Oxford University Press. 11. Gupta, Ashin Das (1994), Indian Merchants and the Decline of Surat, Manohar Publishers. 12. Hinnells, John R., Allan Williams (Edited), Parsi in India and the Diaspora, Part 7: Bombay Parsi Merchants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries (Rusheed R. Wadia), Routledge South Asian Religion Series. 13. Karaka, Dosabhai Framji (1884), History of the Parsis, Macmillan and Co. 14. Kerr, Robert (1824), General History and Collections of Voyages and Travels, Volume 8, BiblioBazaar. 15. Kosambi, Meera (1985), “Commerce, Conquest and the Colonial City: Role of Locational Factors in the Rise of Bombay”, Economic and Political Weekly, Vol.20, No.1 (Jan., 1985). 16. Maloni, Ruby (2002), “Surat to Bombay: Transfer of Commercial Power”, Itineratio, 26, 1 (2002). 260♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
  9. 17. Marshall, P.J. (2003), The Eighteenth Century in Indian History – Evolution or Revolution?, Oxford University Press. 18. Prakash, Om (2004), The New Cambridge History of India – European Commercial Enterprise in Pre-Colonial India, Cambridge University Press. 19. Subrahmanyam, Sanjay (2004), Maritime India (Holden Furber, Rival Empires of Trade in the Orient, 1600- 1800; Sinnappah Arasaratnam, Maritime India in the Seventeenth Century; Kenneth McPherson, The Indian Ocean), Oxford University Press. 20. Subramanian, Lakshmi (1981), “Bombay and the West Coast in the 1740’s”, Indian Economic Social History Review, Vol.3, No.2. 21. Subramanian, Lakshmi (1996), Indigenous Capital and Imperial Expansion: Bombay, Surat, and the West Coast, Oxford University Press. 22. Tagliacozo, Eric (2004), “Intra–Asian Networks – A Necklace of Fins: Marine Goods Trading in Maritime Southeast Asia, 1780-1860”, International Journal of Asian Studies, Cambridge University Press, Vol.1. 23. Tan, Chung (1974), “The Britain–China–India Triangle (1771–1840)”, Indian Economic Social History Review, 1974, Vol.11, No.4. 24. Tripathy, Dwijendra (2004), The Oxford History of Business, Oxford University Press. 25. White, David L. (1991), “From Crisis to Community Definition: The Dynamics of Eighteenth Century Parsi Philanthropy”, Modern Asian Studies, Vol.25, No.2, 1991. 26. White, David L. (1995), Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company in 18th Century India, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Ltd. SUMMARY The Causes of the Formation and Development Of Bombay (Mumbai) Port in India . Phan Nu Quynh Thi, M.A. - Tran Thi Cam Tu, M.A. In order to learn about the formation and the development of Bombay port during XVII - XVIII centuries, the paper discusses the important factors that lead to the development of Bombay during this period as well as the historical and social foundation for the rise of Bombay in the pre-modern and modern periods. In addition, the study highlights the role of the Bombay port in Indian maritime trade and economic activities, especially in the economic triangle model in British colonial strategy: Britain - India - China. Simultaneously, the paper also aims to provide necessary data and valuable information to enhance the understanding and reinforce the foundation to foster the cooperative relations between Vietnam and India. Finally, the study also draws out a general and deeper view on Indian port development, in which Vietnam and India can learn from each other to enhance the exploitation of oceanic resources. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦261
nguon tai.lieu . vn
Quản lý dự án Quản lý Nhà nước Tiêu chuẩn - Qui chuẩn Kinh tế học Luật học Quy hoạch - Đô thị Hoá học Quản trị kinh doanh Kiến trúc - Xây dựng