Xem mẫu
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
LỰC TÀI TRỢ NỘI TẠI - GIẢI PHÁP CHO SỰ TĂNG TRƯỞNG CỦA DOANH
NGHIỆP TRONG GIAI ĐOẠN KHUNG HOẢNG KINH TẾ
INTERNAL FINANCING POWER – A SOLUTION TO CORPORATE GROWTH
IN A PERIOD OF ECONOMIC CRISIS
TS. Nguyễn Thanh Liêm, ThS. Trần Thị Ngọc Vỹ
Trường Đại học Kinh tế - Đại học Đà Nẵng
TÓM TẮT
Vốn là yếu tố quan trọng hàng đầu đối với hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp ở mọi
thành phần kinh tế. Doanh nghiệp không thể tồn tại và phát triển khi thiếu vốn. Tuy vậy, trong quá trình hoạt
động, không phải lúc nào doanh nghiệp cũng có thể tiếp cận được nguồn vốn cần thiết, đặc biệt là trong giai
đoạn khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế. Bài báo tập trung phân tích tác động của cuộc khủng hoảng
tài chính thế giới 2008 đến chính sách tín dụng của hệ thống ngân hàng và hiệu quả hoạt động của doanh
nghiệp trong nước và quốc tế. Trên cơ sở đó, giới thiệu giải pháp về lực tài trợ nội tại và cách thức tối ưu hóa
tỷ lệ tăng trưởng từ lực tài trợ nội tại SFGR nhằm giúp doanh nghiệp có thể chủ động hơn về vốn trong quá
trình tăng trưởng và phát triển.
Từ khóa: khủng hoảng kinh tế, khủng hoảng tài chính, lực tài trợ nội tại, tỷ lệ tăng trưởng từ lực tài trợ nội
tại, thắt chặt tín dụng, sự tăng trưởng của doanh nghiệp.
ABSTRACT
Capital is an essential element to corporate performance in different economic sectors. Businesses are
unable to survive and grow when going short of capital. However, businesses are not always able to attract
enough capital to finance their operation, especially in the period of financial crisis and economic recession
with credit squeeze. The paper focuses on analyzing the severe impact of world financial crisis in 2008 on
banks’ credit policies and companies’ business performance in both domestic and international markets.
Based on this, the paper introduces one solution related to internal financing power and self-financeable
growth rate (SFGR) with the aim to help companies grow sustainably without relying too much on bank
financing.
Keywords: economic crisis, financial crisis, internal financing power, self-financeable growth rate, credit
squeeze, company growth.
1. Đặt vấn đề ngại rủi ro do diễn biến thị trường khó dự báo
Để tài trợ cho sự tăng trưởng, doanh sau khủng hoảng. Chính điều này, làm cho các
nghiệp (DN) có thể huy động các nguồn lực DN rơi vào tình huống là không tìm ra nguồn
bên trong (chủ yếu là ngân quỹ hoạt động) và để tài trợ cho nhu cầu vốn luân chuyển để duy
bên ngoài (vốn vay và vốn chủ sở hữu). trì và ổn định hoạt động trở lại.
Việc sử dụng vốn vay có thể gia tăng rủi ro Trong khi đó, việc tài trợ cho tăng trưởng
cho DN vì áp lực thanh toán các khoản vay đến bằng vốn chủ sở hữu phụ thuộc vào sức mạnh
hạn khi hoạt động kinh doanh không thuận lợi. tài chính của những người chủ DN. Câu hỏi đặt
Đặc biệt trong giai đoạn khủng hoảng kinh tế, ra là liệu họ có đủ tiềm lực tài chính để tài trợ
việc tiếp cận các khoản vay là vô cùng khó cho DN? Nếu tiềm lực tài chính mạnh, liệu họ
khăn khi hệ thống ngân hàng đồng loạt thắt có sẵn lòng đầu tư cho sự tăng trưởng của DN
chặt tín dụng. Ngay cả khi nền kinh tế có dấu hay không? Thêm vào đó, tài trợ cho sự tăng
hiệu phục hồi, các tổ chức tín dụng vẫn không trưởng bằng việc tăng vốn chủ sở hữu sẽ dẫn
tạo điều kiện thuận lợi cho DN vay vốn để khôi đến sự chuyển đổi trong cấu trúc sở hữu không
phục hoạt động sản xuất kinh doanh vì tâm lý e
338
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
mong đợi đồng thời làm phát sinh thêm chi phí rằng trong nhiều trường hợp, sự tăng trưởng
cho tổ chức. cần được tài trợ bằng ngân quỹ tạo ra từ hoạt
Ngoài ra, vốn chủ sở hữu được xem như động. Nói cách khác, nên tài trợ cho sự tăng
lớp đệm an toàn để đảm bảo rằng các hợp đồng trưởng bằng lực tài trợ nội tại được quyết định
vay mượn có thể được thanh toán vào thời thông qua tỷ lệ tăng trưởng từ lực tài trợ nội tại
điểm khó khăn. Khủng hoảng tài chính có SFGR (self-financing growth rate). Bài báo sẽ
khuynh hướng làm cạn nguồn vốn chủ của DN tập trung làm rõ những vấn đề sau: tác động
trong khi nợ vẫn giữ cố định. Khi lượng vốn của khủng hoảng tài chính thế giới (2008) đến
chủ giảm đi, đòn bẩy tài chính tăng lên và các chính sách cho vay của hệ thống ngân hàng
hợp đồng vay mượn trở nên rủi ro hơn. Chủ nợ trên bình diện quốc tế và trong nước, từ đó làm
sẽ yêu cầu mức lãi suất cao hơn để bù đắp rủi rõ vai trò của lực tài trợ nội tại đối với sự tăng
ro mà họ có thể gặp phải (Levital, 2008). Trên trưởng của DN thông qua SFGR.
cơ sở cân nhắc những vấn đề trên, có thể thấy
Hình 1: Tác động của khủng hoảng kinh tế, khủng hoảng tài chính đến vốn luân chuyển của doanh nghiệp
[9]
2. Khủng hoảng kinh tế và chính sách tín 2.1. Khủng hoảng kinh tế thế giới và chính
dụng của hệ thống ngân hàng sách tín dụng của hệ thống ngân hàng quốc
Dưới ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế, tế
hệ thống ngân hàng trong nước và quốc tế đều Khủng hoảng kinh tế thế giới
thực hiện chính sách thắt chặt tín dụng dù ở Khủng hoảng tài chính bùng phát tại Mỹ,
mức độ khác nhau, dẫn đến khó khăn cho hoạt sau đó lan rộng toàn cầu năm 2008, kéo theo sự
động sản xuất kinh doanh của cộng đồng DN, sụp đổ đồng loạt của nhiều định chế tài chính
cụ thể là những DN lệ thuộc chủ yếu vào dòng khổng lồ, thị trường chứng khoán khuynh đảo.
vốn từ ngân hàng. Nguyên nhân sâu xa của cơn địa chấn tài chính
339
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
bắt nguồn từ khủng hoảng tín dụng và nhà đất ngoài và nội địa được xem như là nguồn tài trợ
tại Mỹ. Bong bóng bất động sản càng lúc càng chủ đạo cho sự tăng trưởng của DN ở các nước
phình to đã đặt thị trường nhà đất và tiếp đó là đang phát triển. Tuy nhiên, trong giai đoạn
tín dụng tại Mỹ cũng như nhiều quốc gia châu khủng hoảng, cả ngân hàng nước ngoài và
Âu vào thế nguy hiểm. trong nước đều cắt giảm việc cho vay dù ở
Cho vay dưới chuẩn tăng mạnh là khởi những mức độ khác nhau (Fungácová et al.,
điểm cho quả bong bóng tại thị trường nhà đất. 2011). Các ngân hàng bị ảnh hưởng nhiều hơn
Các ngân hàng cho vay cầm cố bất động sản ít bởi khủng hoảng tài chính đều từ chối đáng
mà không quan tâm tới khả năng chi trả của kể các hợp đồng vay vốn (Puri et al., 2010).
khách. Dư nợ trong mảng này nhảy từ 160 tỷ Trên cơ sở nghiên cứu động thái cho vay ở
USD của năm 2001 lên 540 tỷ vào năm 2004 350 ngân hàng tại Mỹ trong giai đoạn từ 1997
và bùng nổ thành 1.300 tỷ vào năm 2007. Theo đến 2009 để tìm hiểu về sự thay đổi mức lãi
ước tính vào cuối quý III năm 2008, hơn một suất cho vay và cung tín dụng trong giai đoạn
nửa giá trị thị trường nhà đất Mỹ là tiền đi vay khủng hoảng tài chính, Kwan (2010) đã đi đến
với một phần ba các khoản này là nợ khó đòi. kết luận biên lãi cho vay trung bình năm 2009
Thị trường bất động sản thời điểm này bắt đầu cao hơn giai đoạn 1997-2008 là 61 điểm và cao
có dấu hiệu đóng băng và sụt giảm. hơn năm 2008 là 71 điểm. Ngoài ra, kết quả
Trước tình hình trên, các ngân hàng, công nghiên cứu cũng chỉ ra rằng trong suốt giai
ty bảo hiểm, tổ chức tài chính... đã mua lại các đoạn khủng hoảng tài chính, ngân hàng giảm
hợp đồng thế chấp và biến chúng thành tài sản mức chiết khấu trên qui mô của các khoản cho
đảm bảo để phát hành trái phiếu ra thị trường. vay, đồng thời tính thêm chi phí cho rủi ro và
Loại sản phẩm phái sinh này được xếp hạng áp đặt thêm phụ phí cho các khoản vay không
cao (AAA) bởi Moody’s, Standard & Poor’s thực hiện theo cam kết. Biên lãi tín dụng trung
(S&P) và Fitch làm cho các nhà đầu tư tin rằng bình của các ngân hàng trong mẫu nghiên cứu
hầu như không có mất mác khi đầu tư. Cuối tăng mạnh trong và sau giai đoạn khủng hoảng
cùng, hàng trăm tỷ chứng khoán đảm bảo bởi tài chính (hình 2). Ngoài ra, các ngân hàng
tài sản này trở nên không có giá trị (De Bondt, trong giai đoạn khủng hoảng đã áp dụng các
2010). Sự sụp đổ trong lĩnh vực này đã tạo ra hợp đồng cho vay với các điều khoản chặt chẽ
hiệu ứng sụp đổ dây chuyền và khiến rủi ro bị hơn (Murfin, 2012).
đẩy lên cao hơn. Những bất ổn từ hoạt động Thắt chặt tín dụng cũng là xu hướng chung
cho vay dưới chuẩn khiến giá nhà sụt giảm ở các nước Châu Âu trong và sau giai đoạn
mạnh, thị trường nhà đất đóng băng. Cuộc khủng hoảng tài chính. Theo khảo sát của tổ
khủng hoảng từ đó lan từ thị trường bất động chức Ifo Institut vào tháng 9 năm 2009, 43.7%
sản sang thị trường tín dụng và cuối cùng dẫn trong tổng số 4000 DN được hỏi ý kiến cho
đến khủng hoảng tài chính tại Mỹ và tràn sang biết các ngân hàng đã hạn chế việc cấp tín
nhiều nước châu Âu, khiến nhiều công ty lớn dụng. Con số trên năm 2008 là 28.7%. Số liệu
phá sản. từ Ngân hàng trung ương Châu Âu và hiệp hội
Chính sách tín dụng của các ngân hàng trên Kiel cũng cho thấy tổng mức tín dụng ở 16
thế giới nước Châu Âu đã giảm mạnh vào tháng 6 năm
2009. Các khoản cho vay DN giảm 35 tỷ Euro
Cuộc khủng hoảng tài chính đã tác động
so với tháng trước. Đây là đợt giảm mạnh nhất
mạnh đến các lĩnh vực hoạt động của nền kinh
kể từ năm 2003 (Hofmann et al., 2011). Vào
tế. Các ngân hàng đồng loạt giảm cung tín
năm 2009, tổng mức cho vay DN ở khu vực
dụng. Việc thu hẹp tín dụng này chủ yếu do sự
Châu Âu đã giảm xấp xỉ 4% so với năm trước
cắt giảm các giao dịch ở thị trường liên ngân
(European Central Bank , 2010). Hàng loạt các
hàng và chính sách hạn chế cho vay của các
phương tiện truyền thông đều tập trung thảo
ngân hàng. Cung tín dụng của ngân hàng nước
340
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
luận về chính sách thắt chặt tín dụng của hệ là 48%. (Jewkes và MacLellan, 2011). Theo
thống ngân hàng. Trong khi đó, các DN vừa và Hiêp hội các ngành công nghiệp của Đức, việc
nhỏ có nhu cầu tăng mức tín dụng lên 32% thắt chặt tín dụng vẫn tiếp diễn trong năm 2010
trong nữa đầu năm 2009, để tài trợ cho sự phục (Hofmann et al., 2011). Trong khi đó ở Anh,
hồi kinh tế nhưng lại gặp phải rào cản tín dụng tổng mức cho vay DN của ngân hàng năm
từ phía hệ thống ngân hàng. Trung bình 34% 2009 giảm đến mức thấp nhất kể từ năm 1994.
DN nhỏ và vừa ở Châu Âu bị ngân hàng từ Các DN chỉ vay được 74.1 tỷ đô la, giảm 80%
chối cho vay. Riêng ở Tây Ban Nha con số này so với năm 2007 (Euroweek, 2010).
Hình 2: Biên lãi tín dụng trung bình [11]
Hình 3: Thay đổi trong chỉ số sản xuất ở Châu Âu và Mỹ Nguồn: [9], trang 1.
341
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
Hình 4: Sụt giảm trong tiêu dùng, đầu tư quý 2/2008 đến quý 4/2009 ở Mỹ Nguồn: [8]
Hình 5: Tổng sản phẩm quốc nội của OECD từ quý 3/2008 đến quý 2/2010.Nguồn: [14]
Tình trạng đóng băng của hệ thống tài Tại châu Âu, cụ thể ở Pháp sản xuất của
chính tiếp tục dẫn đến sự giảm sút mạnh trong quý 4 năm 2008 tại các nhà máy giảm 6.7% so
các hoạt động sản xuất của DN trên phạm vi với quý 3/2008 và 9.3% so với cùng kỳ năm
toàn cầu và ở mức thấp nhất trong 20 năm qua. 2007. Bị ảnh hưởng mạnh nhất là ngành công
(Global Economic Prospects, 2012). Ở Mỹ và nghiệp ô tô, sản xuất giảm 7.7% tháng 12/2008
Châu Âu, các chỉ số sản xuất giảm khoảng 20 so với một tháng trước đó. Sản xuất các sản
điểm phần trăm trong chỉ trong vài tháng (hình phẩm tiêu dùng, máy móc thiết bị và năng
3) lượng đều giảm mạnh. Ở Ý, chỉ số sản xuất
Tại Mỹ, thắt chặt tín dụng đã ảnh hưởng giảm 14% so với cùng kỳ năm ngoái. (Amiel,
đến nguồn vốn tài trợ cho hoạt động đầu tư của 2009).
các DN. Việc tiếp cận vốn vay để đầu tư cho Ở các nước khác thuộc khối OECD, sản
nhà máy, thiết bị và hàng tồn kho là vô cùng xuất bị tác động mạnh bởi chính sách thắt chặt
khó khăn. Đây chính là một trong những tín dụng, kéo theo sự sụt giảm mạnh về sản
nguyên nhân dẫn đến sự sụt giảm về sản lượng lượng trong giai đoạn từ quý 3/2008 đến quý
năm 2009 (Hall, 2010). 2/2010. (OECD Economic Surveys, 2010).
342
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
Nhìn chung, trên bình diện quốc tế, chính lượng, các quyết định hàng tỉ đô la Mỹ ở các
sách thắt chặt tín dụng bao trùm hệ thống ngân địa phương, tập đoàn kinh tế, liên quan đến
hàng trong và sau khủng hoảng tài chính thế năng lượng, kết cấu hạ tầng, nguồn nhân lực ở
giới. Điều này đã gây khó khăn cho DN trong tầm kinh tế quốc dân đã được quyết định một
việc tìm kiếm các nguồn vốn bên ngoài để tài cách nhanh chóng, thiếu sự thẩm định cần thiết
trợ cho sự tăng trưởng trở lại sau khủng hoảng. của các chuyên gia, hội đồng thẩm định có
2.2. Khủng hoảng kinh tế Việt Nam và chính chuyên môn ở các bộ, ngành và thiếu sự tham
sách tín dụng của hệ thống ngân hàng gia của các tổ chức quần chúng. Bên cạnh đó,
các tập đoàn kinh tế nhà nước vốn được lập
Bức tranh kinh tế ảm đảm trên thị trường
như là một thí điểm (thiếu khung pháp lý hoàn
quốc tế đã có những ảnh hưởng đáng kể đến thị
chỉnh trong một thời gian quá dài) đã nhanh
trường trong nước, động thái của hệ thống
chóng tranh thủ sự lỏng lẻo về giám sát và
ngân hàng và hoạt động sản xuất kinh doanh
quản lý của các cơ quan nhà nước để đồng loạt
của cộng đồng DN.
đa dạng hóa đầu tư sang các lĩnh vực “thời
2.2.1. Khủng hoảng kinh tế Việt Nam thượng” như chứng khoán, đầu tư tài chính, bất
Năm 2008, trước sự suy thoái của nền kinh động sản, thậm chí cả tham gia lập các ngân
tế thế giới và cuộc khủng hoảng tài chính toàn hàng thương mại. Chưa bao giờ trong một thời
cầu, lạm phát tăng cao, kinh tế Việt Nam bắt gian ngắn các tập đoàn lại đua nhau thành lập
đầu thực sự bước vào giai đoạn khó khăn. Quý nhiều công ty con, công ty cháu, công ty liên
I năm 2008 với mục tiêu tăng trưởng GDP 9% kết nhanh đến như vậy. Tương tự, các công ty
nhưng đã giảm còn 6,5%; biên độ giá của các đầu tư tài chính, công ty quản lý quỹ, công ty
mặt hàng dao động mạnh, lãi suất ngân hàng đầu tư chứng khoán cũng xuất hiện một cách ồ
liên tục thay đổi, giá dầu giảm ở mức thấp nhất ạt như thế. Điều tất yếu phải đến đã đến là
trong vòng 3 năm qua,…tất cả những biến đổi cung tín dụng tiếp tục tăng trên 50%, lạm phát
đó tác động mạnh đến nền kinh tế Việt tăng vọt lên 23%, nhập siêu vượt quá mức an
Nam nói chung và DN nói riêng [16]. Cho đến toàn, thị trường chứng khoán sụt giảm kỷ lục,
cuối năm 2008, những dấu hiệu cho thấy nền bong bóng thị trường bất động sản bị vỡ, hay
kinh tế đang chìm sâu vào giai đoạn thu hẹp theo lời một bộ trưởng là những diễn biến đáng
thể hiện tương đối rõ: tốc độ tăng trưởng đã bắt “giật mình”. [24].
đầu suy giảm; thị trường chứng khoán xì hơi; Từ tháng 3-2008, Chính phủ đã đột ngột
giảm giá và ảm đạm trên thị trường bất động đổi chiều, cỗ xe kinh tế đang phi nước đại bị
sản [18]. Có thể nói rằng những cảnh báo về thắng gấp bằng tất cả các phương tiện kỹ thuật
khủng hoảng kinh tế đã xuất hiện từ cuối năm cho phép nhằm mục tiêu ưu tiên mới là kiềm
2007 về chất lượng tăng trưởng thấp. Những chế lạm phát. Tuy nhiên, tình hình kinh tế năm
yếu kém về kinh tế đã tích tụ từ việc điều hành 2009 đến 6 tháng đầu năm 2013 vẫn ảm đạm
nền kinh tế của chính phủ. Việc phân cấp (về và trì trệ. Với ưu tiên kiềm chế lạm phát, ổn
nguyên tắc là đúng đắn và cần thiết) quá mức định kinh tế vĩ mô, duy trì mức tăng trưởng
cho chính quyền địa phương cấp tỉnh về đầu tư hợp lý gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng và
(trong nước và ngoài nước), việc cấp đất, mở tái cơ cấu nền kinh tế, nâng cao chất lượng,
khu công nghiệp... đã tạo ra những chồng chéo hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế, dù
và dư thừa đáng lo ngại về quá nhiều công đã đạt được các kết quả đáng khích lệ, nhưng
trình đầu tư vào sân golf, bất động sản, nhà khó khăn vẫn chồng chất với những vấn đề nổi
máy thép, nhà máy lọc dầu lớn nhỏ. Hệ quả là cộm như: nợ xấu, tồn kho trong DN, thị trường
bên cạnh sự năng động và tăng nhanh về số bất động sản đóng băng.
343
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
Hình 6: GDP của Việt Nam giai đoạn 2000- 2012 Nguồn: Tổng cục thống kê
Bảng 1: Lạm phát và GDP của Việt Nam giai đoạn 2006-2012
Năm Lạm phát GDP
2006 7,5% 8,23%
2007 8,3% 8,46%
2008 23% 6,31%
2009 6,9% 5,32%
2010 11,75% 6,78%
2011 18,58% 5,89%
2012 6,81% 5,03%
Nguồn: Tổng cục thống kê
2.2.2. Chính sách tín dụng của ngân hàng và chấp như hàng trong kho, các khoản thu…);
hoạt động của doanh nghiệp 80% tỷ lệ lãi suất chưa phù hợp; Các điều kiện
Chính sách tín dụng của hệ thống ngân vay vốn hiện nay chưa phù hợp với DN [20].
hàng (NH) Cụ thể, muốn vay được nguồn vốn lớn, thông
thường DN phải có nguồn tài sản thế chấp gấp
Kể từ năm 2008, khi nền kinh tế bước
3 lần mức vay, ngoài ra phải chứng minh được
vào suy thoái, các NH trong nước đã thắt chặt
phương án sản xuất kinh doanh có hiệu quả.
chính sách tín dụng. Đến thời điểm này, dù hầu
Chưa kể, một bộ phận không nhỏ cán bộ lãnh
hết các NH đã điều chỉnh giảm lãi suất cho
đạo và cán bộ tín dụng của các NH lo lắng, sợ
vay.
phát sinh nợ xấu trong quá trình cho vay nên
Dù vậy, trên thực tế để tiếp cận được nguồn
rụt rè khi quyết định các phương án cho vay
vốn lãi suất thấp như NH công bố thật không
[27]. Thực tế cũng cho thấy, số DN vay được
dễ dàng [27]. Qua khảo sát của Viện Phát triển
vốn là chưa nhiều, bởi dư nợ tín dụng của các
DN (Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt
NH tính đến ngày 23/4/2013 chỉ tăng 1,4% so
Nam) cho thấy, 55% trở ngại là do thủ tục vay
với cuối năm 2012. Trong khi, mục tiêu tăng
(hồ sơ vay vốn phức tạp, không đủ thủ tục vay
trưởng tín dụng cả năm 2013 được đặt ra ở
vốn đơn giản cho các DN); 50% trở ngại yêu
mức 12%. Thêm vào đó, hiện còn một vấn đề
cầu thế chấp (thiếu tài sản có giá trị cao để thế
khiến nhiều DN hết sức băn khoăn, đó là biên
chấp, ngân hàng không đa dạng hóa tài sản thế
344
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
độ giữa lãi suất huy động và cho vay của các trong nước đã lệ thuộc vào nguồn vốn của NH.
NH giãn khá xa. Dù lãi suất huy động đã giảm Chính sự phụ thuộc này đã làm cho khó khăn
còn 7,5%/năm từ tháng 3, nhưng lãi suất cho của DN thêm chồng chất. Hiện nay, mức vay
vay vẫn đang ở mức phổ biến 11%-15%/năm, bình quân của DN lên đến 60% - 70% tổng vốn
cao so với khả năng tiếp cận của DN trong kinh doanh [23]. Cụ thể, có đến 90% các DN
tình hình kinh tế vẫn khó khăn. Tính ra chênh chế biến thủy sản Việt Nam hoạt động dựa
lệch lãi suất mà các NH đang hưởng có thể lên 100% vào nguồn vốn vay ngân hàng. Lĩnh vực
tới 7,5%. Không chỉ với lãi suất tiền VND, mà bất động sản (BĐS) cũng tương tự, "mô hình"
biên độ lãi suất USD cũng đang chênh ở mức chung của các DN hiện nay chỉ có vốn từ 10%
cao [21]. Do đó, đến nay dù lãi suất có hạ nhiệt - 30%, số còn lại phụ thuộc vào nguồn vay NH
nhưng giữa NH và DN vẫn chưa thể gặp nhau. và tiền đầu tư của khách hàng. Do đó khi thị
Hoạt động của doanh nghiệp (DN) trường BĐS bị đóng băng, NH không cho vay
thì các DN cũng không có đường xoay xở.
Trước chính sách thắt chặt tín dụng của hệ
[23]. Đặc biệt đối với các DN vừa và nhỏ
thống NH, đã đẩy các DN vào tình thế thiếu
(DNVVN) do vốn điều lệ thấp, việc tiếp cận
vốn để hoạt động. Theo xếp hạng của tổ chức
vốn vay cho sản xuất kinh doanh là vô cùng
diễn đàn kinh tế thế giới WEF (Global
khó khăn. Hiện nay, chỉ có 30% các DNVVN
Competitiveness Index), chính sách siết chặt
tiếp cận được vốn từ ngân hàng, 70% còn lại
tín dụng đã trở thành nhân tố cản trở hàng đầu
phải sử dụng vốn tự có hoặc vay từ nguồn khác
đối với hoạt động của doanh nghiệp trong nước
(trong số này có nhiều DN đang vẫn phải chịu
[25].
vay ở mức lãi suất cao 15% – 18%). [20]
Với sự hạn chế của các nguồn vốn khác
như chứng khoán, đầu tư gián tiếp, hầu hết DN
Hình 7: Những nhân tố cản trở hoạt động kinh doanh Nguồn [25]
Trước áp lực khó khăn của thị trường, lại [26]. Điều này thể hiện rõ ở con số 50% DN
khó tiếp cận vốn vay, lãi suất cao nhiều DN đã trong ngành thép đã ngừng hoặc giảm 60% -
chọn phương án giải thể vì càng kinh doanh 70% công suất. Tương tự, trong ngành vật liệu
càng lỗ. Theo báo cáo thường niên DN Việt xây dựng hàng loạt DN bán tháo cổ phần, trong
Nam của VCCI, số DN giải thể trong năm đó có khoảng 10 DN trong ngành xi măng đã
2011 là 7.611 [17]. Trong năm 2012, trên bán hầu hết cổ phần cho DN nước ngoài [27].
50.000 doanh nghiệp giải thể, ngừng hoạt Gần đây, trong quý I/2013, có nước có 2.272
động. Trên thực tế, nhiều chuyên gia khẳng DN hoàn thành các thủ tục giải thể DN, và
định có tới 60-70% doanh nghiệp đình trệ. 13.011 DN khó khăn phải dừng hoạt động [22].
345
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
Như vậy, không chỉ các doanh nghiệp trên Vậy làm cách nào có thể biết được với
thế giới lao đao khi quá lệ thuộc vào nguồn lượng ngân quỹ được tạo ra từ trong hoạt động
vốn vay từ hệ thống ngân hàng mà các doanh có thể tài trợ cho sự tăng trưởng ở mức độ nào
nghiệp trong nước cũng cùng chung số phận. và làm cách nào để tăng khả năng tài trợ cho
Một khi hệ thống ngân hàng bị tác động bởi bất tăng trưởng từ lực tài trợ nội tại? Tất cả sẽ
kỳ sự biến động nào của nền kinh tế, đều kéo được đánh giá chi tiết thông qua tỉ lệ tăng
theo sự điêu đứng của hầu hết DN, đặc biệt là trưởng từ lực tài trợ nội tại – SFGR (Self-
các DN chỉ trông chờ vào nguồn tài trợ duy financeable growth rate). SFGR mô tả tỉ lệ tăng
nhất từ phía ngân hàng. trưởng của một DN có thể thực hiện được từ
3. Lực tài trợ nội tại và sự tăng trưởng của lợi nhuận được tạo ra từ hoạt động kinh doanh
công ty thông thường mà không cần phải huy động vốn
từ bên ngoài hoặc giảm kinh doanh (Churchill
Nhu cầu vốn tăng khi kinh tế có dấu hiệu
và Mullins, 2001).
phục hồi, nhưng sự dè dặt của các ngân hàng
đã khiến các công ty trở nên quan tâm hơn đến Hình 8 là biểu đồ mô tả quy trình tính toán
việc tìm kiếm một giải pháp an toàn. Đó là duy SFGR. SFGR hàng năm cung cấp thông tin về
trì nguồn dự trữ nhằm đảm bảo hoạt động kinh quy mô mà DN có thể tăng trưởng mỗi năm
doanh trong một thời gian nhất định, tức là bằng nội lực. Nếu DN phát triển ở tỉ lệ thấp
đảm bảo kinh doanh bằng lực tài trợ nội tại của hơn SFGR nghĩa là tiền mặt được tạo ra nhiều
tổ chức. hơn so với số lượng cần thiết cho sự tăng
trưởng. Nhưng nếu phát triển ở tỉ lệ cao hơn,
Theo cách định nghĩa đơn giản lực tài trợ
nghĩa là DN đó phải phụ thuộc vào nguồn tài
nội tại là khả năng DN tài trợ cho các hoạt
trợ từ bên ngoài để đảm bảo tính thanh khoản.
động tăng trưởng bằng nguồn ngân quỹ được
tạo ra từ hoạt động kinh doanh mà không cần
sử dụng đến nguồn vốn từ bên ngoài (Hofmann
et al., 2011).
Hình 8: Phương pháp tính SFGR hằng năm Nguồn: [9], trang 10
Cách tiếp cận SFGR cho biết tỷ lệ tăng khúc khách hàng nào có tiềm năng tăng trưởng
trưởng mà DN có thể đủ sức tài trợ, ngưỡng lớn nhất, và loại hình kinh doanh nào là điểm
tăng trưởng mà DN cần điều chỉnh hoạt động hấp dẫn để đầu tư. Tỷ lệ này có thể được tính
hoặc phải tìm kiếm nguồn tài trợ mới. Ngoài toán từ dữ liệu tài chính trong quá khứ hoặc
ra, SFGR có thể cung cấp thông tin về mức độ ngoại suy từ các giả định về kết quả hoạt động
hiệu quả trong hoạt động cho các DN ở các dự kiến trong tương lai.
quy mô khác nhau, dòng sản phẩm hay phân
346
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
SFGR trong DN về cơ bản phụ thuộc vào sự thanh toán cho dịch vụ cung cấp. Chu kỳ
ba yếu tố: kinh doanh được tính bằng tổng của kỳ chuyển
Thời gian của một Chu kỳ kinh doanh hóa tồn kho và kỳ thu tiền bình quân.
(OCC – Operating Cash Cycle) Kỳ chuyển hóa tồn kho: là khoảng thời
Thời gian nguồn ngân quỹ dùng để tài trợ gian kể từ khi nhận được nguồn nguyên liệu từ
cho vốn luân chuyển cũng như là chi phí hoạt nhà cung cấp cho đến khi thành phẩm được
động trong mỗi chu kỳ kinh doanh. bán cho khách hàng, và được tính như sau:
Vốn khả dụng trong mỗi chu kỳ kinh Kỳ chuyển hóa tồn kho [ngày] = Tồn kho:
doanh. Giá vốn hàng bán x 365 ngày
Trong đó: Kỳ thu tiền bình quân: bao gồm khoảng
thời gian từ khi doanh thu hàng bán được ghi
Chu kỳ kinh doanh (OCC): bao gồm
nhận cho đến khi được khách hàng thanh toán
khoảng thời gian mà nguồn quỹ tài chính tại
và được tính như sau:
một DN
Kỳ thu tiền bình quân [ngày] = Khoản
được sử dụng cho hàng tồn kho cũng như
phải thu : Doanh thu thuần x 365 ngày
là vốn luân chuyển khác trước khi nhận được
Hình 9: Các yếu tố của Chu kỳ kinh doanh
Kỳ thu tiền bình quân phụ thuộc vào thời Tỷ lệ tiền mặt cần cho chi phí khác =
gian thanh toán đã được quy định và hiệu quả (Thời gian tiền mặt dùng để tài trợ cho chi phí
trong việc quản lý khoản phải thu, nếu khách khác [ngày] : chu kỳ kinh doanh [ngày] ) x
hàng thanh toán càng nhanh, kỳ thu tiền bình (Chi phí khác: Doanh thu thuần)
quân càng nhỏ. Tổng tiền mặt dùng để tài trợ cho giá vốn
Ngoài ra, để tính SFGR, cần xác định tỷ lệ hàng bán và chi phí khác trên mỗi đơn vị
ngân quỹ được sử dụng để tài trợ cho chi phí doanh thu dẫn đến tổng số tiền mặt cần cho
sản xuất (giá vốn hàng bán), tài trợ cho các chi một chu kỳ kinh doanh. Vốn khả dụng trên mỗi
phí khác và số chu kỳ kinh doanh: chu kỳ kinh doanh cho thấy năng lực tài trợ
Tỷ lệ tiền mặt cần cho chi phí sản xuất thực sự của một công ty trên mỗi đơn vị doanh
(giá vốn hàng bán) = (thời gian tiền mặt dùng thu. Nó được tính bằng cách lấy doanh thu
để tài trợ cho chi phí sản xuất [ngày]: chu kỳ thuần trừ đi giá vốn hàng bán và các chi phí
kinh doanh [ngày] ) x (Chi phí sản xuất: Doanh khác. Giá trị còn lại này là tương đương với
thu thuần) lợi nhuận hoạt động biên và là nguồn sẵn
có công ty có thể sử dụng để đầu tư.
347
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
Số Chu kỳ kinh doanh một năm = 365 : chu chuyển, thì khi DN không vay vốn được từ
kì kinh doanh phía NH, họ có thể tiếp cận nhiều nguồn khác
SFGR hàng năm = SFGR mỗi chu kỳ kinh như trái phiếu, thuê - mua, tái thế chấp,
doanh x Số chu kỳ kinh doanh (CKKD) trong M&A... của các định chế tài chính như NH đầu
năm tư, công ty thuê mua tài chính, công ty mua -
bán nợ, quỹ đầu tư tương hỗ, quỹ đầu tư mạo
Khi tính cả tác động lãi kép: SFGR hàng năm
hiểm... còn tại Việt Nam hiện nay NH thương
= (1 + SFGR mỗi CKKD)Số CKKD – 1
mại vẫn là kênh chủ yếu cung ứng vốn cho DN
Các phương pháp tối ưu hóa tỷ lệ tăng [23]. Do vậy, khi NH gặp khó khăn trong hoạt
trưởng từ lực tài trợ nội tại – SFGR động sẽ gây cản trở cho sự tăng trưởng và phát
SFGR có thể được tăng lên bằng cách tác triển của DN. Chính vì vậy, DN không nên quá
động đến các nhân tố quyết định của nó, bao phụ thuộc vào một nguồn tài trợ duy nhất từ
gồm: NH mà cần xem xét khả năng tối ưu hóa SFGR
Rút ngắn OCC (trên cơ sở tối ưu hóa chu thông qua việc rút ngắn chu kỳ kinh doanh
kỳ chuyển hóa tiền mặt) bằng cách giảm thời bằng cách tối ưu hóa chu kỳ chuyển hóa tiền
gian lưu hàng tồn kho, giảm thời gian thu hồi mặt trên quan điểm công ty và trên quan điểm
khoản phải thu hoặc tăng thời gian thanh toán chuỗi cung ứng .
khoản phải trả, qua đó đẩy nhanh việc thu hồi Chu kỳ chuyển hóa tiền mặt là tổng thời
dòng ngân quỹ. gian từ khi chi tiền mặt đến khi nhận tiền mặt
Cắt giảm giá vốn hàng bán và các chi phí và được tính như sau:
khác Kỳ chuyển hóa tiền mặt = Kỳ chuyển hóa
Tăng doanh thu thuần. tồn kho + Kỳ thu tiền bình quân - kỳ thanh
toán bình quân
Trên cơ sở tập trung vào các giải pháp
nhằm tối ưu hóa SFGR, DN sẽ chủ động hơn Trên quan điểm công ty, chu kỳ chuyển
trong nguồn vốn để tài trợ cho sự tăng trưởng hóa tiền mặt có thể được rút ngắn trên cơ sở
và giảm bớt sự lệ thuộc vào sức mạnh tài chính quản lý tốt các tiến trình: đặt hàng-thu tiền
của các nhà đầu tư và các tổ chức bên ngoài. (order-to-cash), dự báo-thực hiện (forcast-to-
fulfill), mua-thanh toán (purchase-to-pay), tín
4. Tối ưu hóa tỷ lệ tăng trưởng từ lực tài trợ
dụng-trả lãi (credit-to-interest) (hình 11).
nội tại cho các doanh nghiệp Việt Nam.
Đối với các nước phát triển, thị trường vốn
với các kênh huy động vốn đa dạng, uyển
Hình 10: Kỳ chuyển hóa tiền mặt Nguồn: [9], trang 14
348
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
Quá trình “đặt hàng - nhận tiền mặt” Tối ưu hóa quá trình lập kế hoạch về nhu
(order to cash ) cầu vật tư và số lượng đặt hàng nhằm giảm
Quá trình “đặt hàng - nhận tiền mặt” bao thiểu hàng tồn kho; bằng cách xem xét và điều
gồm đánh giá tín dụng, thiết kế hợp đồng, lập chỉnh hàng hóa tồn kho ở mức an toàn.
hóa đơn, thanh toán, thu gom và xử lý thông Quá trình “mua hàng – thanh toán”
tin. Chu kỳ chuyển hóa tiền mặt có thể được (Purchase to pay)
rút ngắn trong quá trình này bằng cách giảm Quá trình “mua hàng – thanh toán” bao
khoản phải thu. Điều này có thể đạt được bằng gồm tất cả các quy trình nằm trong phạm vi
phương pháp sau: quản lý của chủ nợ, tức là quá trình giữa hoạt
Đẩy mạnh quá trình lập và gửi hóa đơn cho động mua hàng và thanh toán tiền hàng cho
khách hàng như sử dụng hóa đơn điện tử. nhà cung cấp. Các biện pháp khả thi nhằm mở
Triển khai thực hiện chiến lược thu nợ và rộng khoản nợ bao gồm:
hệ thống thu gom phù hợp, nhất quán. Tối ưu hóa hoặc tiêu chuẩn hóa tiến trình
Bán các khoản phải thu cho một nhà cung thanh toán: Tránh thanh toán quá sớm hoặc là
cấp dịch vụ tài chính quá muộn.
Sử dụng các công cụ để tránh tổn thất các Tối ưu hóa các điều khoản thanh toán
khoản phải thu như ưu đãi khi thanh toán Tránh giao hàng sớm hoặc sử dụng các
trước hạn, điều khoản thanh toán giảm thiểu rủi điều khoản hợp đồng để việc giao hàng sớm
ro..vv. không ảnh hưởng đến điều khoản thanh toán
Áp dụng chiết khấu khi thời gian khách (việc giao hàng sớm sẽ được xử lý như thể là
hàng thanh toán rút ngắn so với quy định hàng được giao đúng thời gian qui định)
Quá trình “ dự báo - thực hiện” Hợp tác với khách hàng bên trong và bên
ngoài nhằm tăng cường sức mạnh đàm phán.
Quá trình dự báo - thực hiện bao gồm các
quy trình sản xuất và quản lý hàng tồn kho, Quá trình tín dụng - trả lãi ( Credit to
cũng như lập kế hoạch số lượng đặt hàng. interest)
Những khả năng giảm chi phí đầu tư cho sản Quá trình tín dụng - trả lãi: DN cần tập
xuất và hàng tồn kho bao gồm: trung vào dự báo tính thanh khoản, quản lý rủi
Thuê ngoài: Tài sản cố định và vốn lưu ro, quản lý dòng tiền thanh toán và đầu tư ngân
động có thể được giảm bằng cách chuyển quỹ thặng dư.
nhiệm vụ cho các công ty bên thứ ba. Các giải pháp nêu trên có thể hỗ trợ từng
Hàng tồn kho do người bán quản lý (Nhà DN riêng lẻ rút ngắn chu kỳ chuyển hóa tiền
cung cấp quản lý hàng tồn kho): Nhà cung cấp mặt, giảm OCC, tăng SFGR, tăng lực tài trợ
sẽ quản lý và kiểm soát việc mua sắm hàng hóa nội tại. Ngoài ra, DN cần cân nhắc thêm các
của DN thông qua ràng buộc chặt chẽ về thông giải pháp để gia tăng lực tài trợ nội tại trên cơ
tin giữa DN với các nhà cung cấp. sở những lợi ích thu được từ sự hợp tác với các
thành viên trong chuỗi cung ứng trong quản trị
Kiểm soát tồn kho đúng thời hạn: Cung
chu kỳ chuyển hóa tiền mặt.
cấp hàng hóa vào đúng thời điểm, đúng số
lượng, đúng vị trí sẽ tạo ra sự đồng bộ giữa Điều kiện tiên quyết cho việc này là sự tin
cung ứng và tiêu dùng đồng thời kéo theo sự tưởng và sẵn sàng cung cấp thông tin về tình
giảm thiểu về hàng tồn kho. hình tài chính của các bên tham gia trong chuỗi
cung ứng. Theo đó, các đối tác trong chuỗi
Giao hàng tận nơi (cross docking): là hình
cần xác định chắc chắn kì chuyển hóa tiền mặt
thức giao hàng trong hệ thống phân phối không
và chỉ số tài chính như chi phí sử dụng vốn
qua khâu dự trữ trung gian nhằm rút ngắn thời
bình quân và tỉ lệ hàng tồn kho của các bên
gian và giảm chi phí dự trữ.
tham gia. Điểm mạnh và điểm yếu của các đối
349
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
tác được so sánh để phát triển một chiến lược tăng SFGR thông qua tối ưu hóa chu kỳ chuyển
nhằm tạo nên sức mạnh tổng hợp thông qua hóa tiền mặt trên quan điểm công ty và trên
hợp tác. quan điểm chuỗi cung ứng.
5. Kết luận Nhiều nhà quản trị hiểu được tầm quan
Trong thời kỳ nền kinh tế khủng hoảng, trọng của việc quản trị dòng tiền mặt hiệu quả.
việc tiếp cận các nguồn vốn vay bên ngoài vừa Công cụ được nêu ra trong bài này giúp họ tính
khó khăn, lại rủi ro với phí tổn cao. Do đó bài toán được ảnh hưởng rõ ràng của bất kỳ thay
báo xem xét việc sử dụng năng lực nội tại như đổi dự đoán nào trong vốn luân chuyển lên tỉ lệ
là một công cụ tài trợ cho sự phát triển của DN. mà DN có thể tăng trưởng. Chính vì vậy, cách
tiếp cận SFGR có thể được xem là một công cụ
Khi tính được tỉ lệ tăng trưởng từ lực tài
hỗ trợ đắc lực cho các quyết định tăng trưởng,
trợ nội tại SFGR thì DN có thể biết được mình
qua đó làm tăng giá trị tổ chức bằng chính sức
đã khai thác tốt ngân quỹ do chính mình tạo ra
mạnh nội tại./.
hay chưa. Trong một chừng mực nào đó DN có
thể tác động đến các nhân tố cấu thành để gia
Hình 11: Quá trình quản lí chu kỳ chuyển hóa tiền mặt.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Amiel, G. (2009). Leading the News: Decline in French output will weigh on GDP. Wall
Street Journal, Europe [Brussels] 11 Feb 2009: 2.
[2] Churchill, N. C., & Mullins, J. W. (2001). How fast can your company afford to
grow. Harvard Business Review, 79(5), 135-143.
[3] De Bondt, W. (2010). The crisis of 2008 and financial reform. Qualitative Research in
Financial Markets, 2(3), 137-156.
[4] European central Bank (2010), Monthly Bulletin May 2010, p.S33.
350
- HỘI THẢO VỀ KHOA HỌC QUẢN TRỊ (CMS-2013)
[5] Euroweek (2010). UK Treasury moves to tackle loan addiction. Euromoney Trading Limited,
London, http://search.proquest.com/docview/231043639?accountid=39093
[6] Fungácová, Z., Herrala, R., & Weill, L. (2011). The Influence of Bank Ownership on Credit
Supply: Evidence from the Recent Financial Crisis. BOFIT Discussion Papers 2011. 34
(2011): 5-27.
[7] Global Economic Prospects June 2012, Industrial Production Annex
[8] Hall, R. E. (2010). Why does the economy fall to pieces after a financial crisis?.The Journal of
Economic Perspectives, 24(4), 3-20.
[9] Hofmann E., Maucher D., Piesker S., Richter P. (2011). Ways out of the working capital trap,
Empowering self-financing growth through modern supply management. Springer-Verlag
Berlin Heidelberg, pages 1-12.
[10] Jewkes, S. & MacLellan, K.(2011). Down the pecking order; Europe's small
businesses feel the credit squeeze. National Post [Don Mills, Ont] 16 Aug 2011: FP.9,
http://search.proquest.com/docview/884256755?accountid=39093
[11] Kwan, S. H. (2010). Financial crisis and bank lending. SSRN Working Paper Series, May
2010, http://search.proquest.com/docview/1095315822?accountid=39093.
[12] Levintal, O. (2008). Financial Crisis, Equity Capital and the Liquidity Trap. (February 26,
2009). http://search.proquest.com/docview/1095315387?accountid=39093.
[13] Murfin, J. (2012). The Supply-Side Determinants of Loan Contract Strictness. The Journal of
Finance, 67(5), Oct 2012,
http://search.proquest.com/docview/1039643120?accountid=39093
[14] OECD Economic Surveys: Australia (2010). Recovering from crisis and addressing medium-
term challenges. Chapter 1.
[15] Puri, M., Rocholl, J., & Steffen, S. (2010). Global retail lending in the aftermath of the US
financial crisis: Distinguishing between supply and demand effects. SSRN Working Paper
Series, Jun 2010.
[16] http://dddn.com.vn/20090206050147846cat149/hoi-thao-tinh-hinh-kinh-te-viet-nam-nam-
2008-du-bao-nam-2009-nhung-trao-doi-voi-doanh-nghiep.htm, truy cập ngày 07/06/2013.
http://dddn.com.vn/2012031407035531cat126/nam-2011-so-doanh-nghiep-giai-the-len-toi-
7611.htm, truy cập ngày 10/06/2013.
http://www.ncseif.gov.vn/sites/en/Pages/suygiamkinhtevietnam-nd-13662.html, truy cập ngày
11/06/2013.
[17] http://www.tapchitaichinh.vn/Kinh-te-Dau-tu/Buc-tranh-kinh-te-vi-mo-Viet-Nam-nam-2012-
va-du-bao-nam-2013/20309.tctc, truy cập ngày 11/06/2013.
[18] http://www.tapchitaichinh.vn/Trao-doi-Binh-luan/Doanh-nghiep-nho-va-vua-Thuc-trang-va-
giai-phap-ho-tro-nam-2013/22487.tctc, truy cập ngày 10/06/2013.
[19] http://www.tapchitaichinh.vn/Trao-doi-Binh-luan/Lai-suat-giam-co-cuu-duoc-doanh-nghiep-
khong/25591.tctc, truy cập ngày 12/06/2013.
[20] Lê Thị Lan Phương (2013). Những điểm nhấn của nền kinh tế Việt Nam nửa đầu năm 2013.
Tạp chí Tài chính, số 06 (584), trang 48.
[21] http://www.thanhnien.com.vn/pages/20120408/pha-san-vi-song-nho-ngan-hang.aspx, truy cập
ngày 09/06/2013.
351
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
[22] http://www.thesaigontimes.vn/Home/xahoi/sukien/13572/Nhin-lai-kinh-te-Viet-Nam-
2008.html, truy cập ngày 10/06/2013.
[23] http://supplychaininsight.vn/home/supply-chain/plan1872339724/item/690-b%E1%BB%A9c-
tranh-ho%E1%BA%A1t-%C4%91%E1%BB%99ng-chu%E1%BB%97i-cung-
%E1%BB%A9ng-vi%E1%BB%87t-nam-n%C4%83m-2012.html, truy cập ngày 11/06/2013.
[24] http://tuoitre.vn/Kinh-te/549802/kinh-te-kho-khan-dai-bieu-quoc-hoi-rung-rung-nuoc-
mat.html#ad-image-0, truy cập ngày 12/06/2013.
[25] http://www.sggp.org.vn/kinhte/2013/5/319805/, truy cập ngày 11/06/2013.
352
nguon tai.lieu . vn
