1. Trang Chủ
  2. Quản lý Nhà nước
  3. Góp phần tìm hiểu mối quan hệ giữa đạo đức và pháp luật

Góp phần tìm hiểu mối quan hệ giữa đạo đức và pháp luật

Bài viết góp phần tìm hiểu mối quan hệ giữa hai thái ý xã hội này, qua đó nêu lên sự ảnh hưởng của đạo đức đến pháp luật trong việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. DiÔn ®µn th«ng tin KHXH Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt Hoµng ThÞ H¹nh(*) §¹o ®øc vµ Ph¸p luËt lµ hai h×nh th¸i ý thøc x· héi cã thêi ®iÓm ra ®êi, h×nh thøc biÓu hiÖn vµ néi dung ph¶n ¸nh kh¸c nhau, nh−ng chóng cã chøc n¨ng x· héi c¬ b¶n gièng nhau. Bµi viÕt gãp phÇn t×m hiÓu

Thể loại Tài liệu miễn phí Quản lý Nhà nước

Số trang 8

Ngày tạo 10/18/2019 1:30:35 AM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 0.12 M

Tên tệp

Tải Góp phần tìm hiểu mối quan hệ giữa đạo đức và pháp... (.pdf)

Xem mẫu

  1. DiÔn ®µn th«ng tin KHXH Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt Hoµng ThÞ H¹nh(*) §¹o ®øc vµ Ph¸p luËt lµ hai h×nh th¸i ý thøc x· héi cã thêi ®iÓm ra ®êi, h×nh thøc biÓu hiÖn vµ néi dung ph¶n ¸nh kh¸c nhau, nh−ng chóng cã chøc n¨ng x· héi c¬ b¶n gièng nhau. Bµi viÕt gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a hai h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy, qua ®ã nªu lªn sù ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc ®Õn ph¸p luËt trong viÖc x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay. heo M. Rodentan, “®¹o ®øc lµ mét thÓ h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch, t trong nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi, mét chÕ ®Þnh x· héi thùc hiÖn chøc n¨ng trë thµnh mét thµnh viªn x· héi.(*)2) Chøc n¨ng nhËn thøc: hÖ thèng c¸c ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi trong quan niÖm vÒ thiÖn, ¸c, l−¬ng t©m, mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi” (17, tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, v.v... lµ nh÷ng tr.156). Nãi c¸ch kh¸c, “ý thøc ®¹o ®øc lµ c«ng cô nhËn thøc cña con ng−êi, gióp toµn bé nh÷ng quan niÖm vÒ thiÖn, ¸c, con ng−êi ph©n biÖt ®óng - sai, thÞ - phi, tèt, xÊu, l−¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm, h¹nh thiÖn - ¸c, nh÷ng g× nªn lµm vµ kh«ng phóc, c«ng b»ng… vµ vÒ nh÷ng quy t¾c nªn lµm. Tõ hai chøc n¨ng trªn dÉn ®Õn ®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh hµnh vi øng xö gi÷a chøc n¨ng thùc tiÔn cña ®¹o ®øc lµ 3) c¸ nh©n víi x· héi, gi÷a c¸ nh©n víi c¸ §iÒu chØnh hµnh vi vµ c¸ch ®èi nh©n xö nh©n trong x· héi” (18, tr.590). thÕ cña con ng−êi: ®¹o ®øc b¾t nguån tõ nh÷ng quy t¾c, nh÷ng phong tôc tËp Víi t− c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc qu¸n cña céng ®ång x· héi ®· ®−îc bæ x· héi, ®¹o ®øc ®ãng vai trß kh«ng nhá sung vµ cñng cè qua qu¸ tr×nh lÞch sö. trong ®êi sèng con ng−êi, cïng mét lóc Nh÷ng quy t¾c vµ phong tôc tËp qu¸n nã thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng: 1) Chøc ®ã nh− nh÷ng “khu«n vµng th−íc ngäc” n¨ng gi¸o dôc: ®¹o ®øc gãp phÇn quan ®iÒu chØnh t− duy vµ hµnh ®éng con träng trong viÖc gióp con ng−êi h×nh ng−êi th«ng qua tÝnh tù gi¸c d−íi ¸p lùc thµnh vµ cñng cè mèi quan hÖ th©n cña søc m¹nh d− luËn x· héi. VÒ chøc thiÖn gi÷a ng−êi vµ ng−êi, gi÷a c¸ nh©n n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi cña ®¹o ®øc, vµ x· héi, gi÷a con ng−êi vµ giíi tù Spirkin viÕt: “Con ng−êi mµ kh«ng cã nhiªn. Nhê ®−îc trang bÞ b»ng mét hÖ thèng c¸c quan niÖm ®¹o ®øc, khi gia nhËp vµo ®êi sèng x· héi, con ng−êi cã (*) ThS. triÕt häc, §¹i häc B¸ch khoa Hµ Néi.
  2. Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ... 39 cèt lâi ®¹o ®øc bªn trong vµ chØ lÖ thuéc nhµ n−íc, mµ cô thÓ lµ c¬ quan hµnh vµo hoµn c¶nh th× sÏ suèt ®êi chßng ph¸p, t− ph¸p. VÒ vÊn ®Ò nµy, Vladimir chµnh nh− con thuyÒn máng manh gi÷a Soloviev trong t¸c phÈm BiÖn chÝnh cña biÓn c¶ ®Çy sãng giã” (15, tr.90). c¸i thiÖn, triÕt häc ®¹o ®øc ®· viÕt: “Ph¸p luËt ph¶i cã trong x· héi nh÷ng Nh÷ng ph©n tÝch trªn cho thÊy ®¹o chñ thÓ hay ®¹i diÖn h÷u thùc, ®ñ hïng ®øc cã ý nghÜa v« cïng quan träng trong c−êng ®Ó cho nh÷ng luËt mµ hä ban ph−¬ng ch©m ®èi nh©n xö thÕ, trong hµnh cã thÓ cã søc m¹nh c−ìng chÕ. C¸i ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cña ®êi sèng x· thiÕt chÕ ®¹i diÖn Êy cña ph¸p luËt, hay héi. Tõ thùc tiÔn ®ã, trong lÞch sö triÕt lµ nÒn ph¸p chÕ hiÖu n¨ng Êy gäi lµ häc h×nh thµnh mét chuyªn ngµnh khoa chÝnh quyÒn” (10, tr.265) . häc gäi lµ §¹o ®øc häc (Ethics), mµ c¸c ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Aristotle, Epiquire, Lµ s¶n phÈm cña x· héi cã giai cÊp, Rousseau, Kant, Soloviev, Schweitzer, ph¸p luËt cña bÊt kú x· héi nµo còng Krishnamurti, v.v... Lµ mét khoa häc, ®Òu ph¶n ¸nh c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· §¹o ®øc häc ®· gãp phÇn to lín trong héi, c¸c quan hÖ x· héi ®ang diÔn ra mét viÖc biÖn luËn cho nh÷ng hµnh vi con c¸ch tÊt yÕu kh¸ch quan. Do vËy, ph¸p ng−êi, gióp con ng−êi x¸c ®Þnh ý nghÜa, luËt còng nh− nhµ n−íc, chØ ph¸t sinh ph−¬ng ch©m vµ gi¸ trÞ cuéc sèng. VÒ vµ tån t¹i trong c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - vÊn ®Ò nµy, Karol Wojtyla (Gi¸o Hoµng x· héi cã giai cÊp. Mçi kiÓu nhµ n−íc cã John Paul II) trong t¸c phÈm §¹o ®øc mét hÖ thèng ph¸p luËt ®Æc thï riªng häc s¬ yÕu viÕt: “B¶n th©n ®¹o ®øc - ®ã cña nã. Trong lÞch sö ®· tõng tån t¹i lµ ®êi sèng con ng−êi, nãi chÝnh x¸c h¬n bèn kiÓu nhµ n−íc, t−¬ng øng lµ bèn hÖ nã lµ c¸i lÜnh vùc liªn quan ®Õn ®êi sèng thèng ph¸p luËt: 1) Ph¸p luËt chñ n«; 2) cña con ng−êi. Con ng−êi lµm mét viÖc Ph¸p luËt phong kiÕn; 3) Ph¸p luËt t− g× ®ã - vµ t¹o nªn ®¹o ®øc. Nã t¹o nªn s¶n vµ 4) Ph¸p luËt XHCN. Ph¸p luËt lµ ®¹o ®øc c¶ khi nã ¶nh h−ëng ®Õn hµnh hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù, c¸c quy xö cña nh÷ng ng−êi kh¸c” (10, tr.340). ph¹m x· héi mang tÝnh b¾t buéc chung do nhµ n−íc ban hµnh vµ ®−îc ®¶m b¶o Ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng h×nh thùc hiÖn b»ng c¸c c¬ quan nhµ n−íc. th¸i ý thøc x· héi, lµ nh©n tè ®iÒu chØnh Ph¸p luËt lµ ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ý chÝ vÒ mÆt giai cÊp c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ nhµ n−íc cña giai cÊp thèng trÞ nh»m - x· héi. “Ph¸p luËt lµ hÖ thèng c¸c quy b¶o vÖ vµ duy tr× lîi Ých cña chÝnh giai t¾c xö sù, do nhµ n−íc ban hµnh vµ b¶o cÊp Êy. Tuy nhiªn ®Ó hîp lý ho¸ vÊn ®Ò ®¶m thùc hiÖn, thÓ hiÖn ý chÝ cña giai nµy, giai cÊp n¾m trong tay bé m¸y nhµ cÊp thèng trÞ trong x· héi, lµ yÕu tè ®iÒu n−íc, b»ng mäi c¸ch kh¸c nhau lu«n chØnh c¸c quan hÖ x· héi nh»m t¹o ra tuyªn truyÒn vµ kh¼ng ®Þnh r»ng, ph¸p trËt tù vµ æn ®Þnh trong x· héi” (16, luËt nhµ n−íc b¶o vÖ quyÒn lîi chung tr.226). Theo ®Þnh nghÜa nµy, chóng ta cho tÊt c¶ mäi giai cÊp trong x· héi. hiÓu r»ng, trong bÊt kú thêi ®¹i nµo, quèc gia nµo, ph¸p luËt lu«n g¾n liÒn Víi t− c¸ch lµ c«ng cô qu¶n lý nhµ víi nhµ n−íc, nãi râ h¬n, chñ thÓ t¹o ra n−íc, ph¸p luËt thùc hiÖn hai chøc n¨ng ph¸p luËt lµ giai cÊp n¾m trong tay bé c¬ b¶n: 1) Chøc n¨ng ®iÒu chØnh c¸c m¸y nhµ n−íc; vµ ®Õn l−ît m×nh, nhµ quan hÖ x· héi, nghÜa lµ trËt tù ho¸ c¸c n−íc lµ sù hiÖn th©n cña ph¸p luËt. Do quan hÖ x· héi, ®−a chóng vµo nh÷ng vËy, tÝnh h÷u hiÖu cña ph¸p luËt phô khu«n mÉu, chÕ tµi mÆc ®Þnh, buéc mäi thuéc phÇn nhiÒu vµo søc m¹nh bé m¸y c«ng d©n ph¶i nhÊt qu¸n tu©n thñ vµ 2)
  3. 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2009 Chøc n¨ng gi¸o dôc: c¸c quy ph¹m ph¸p t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc, do vËy t−¬ng luËt, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý t¸c ®éng vµo ý øng víi mét lÜnh vùc quan hÖ ®¹o ®øc cã thøc, t©m lý c«ng d©n, buéc hä hµnh mét chuyªn ngµnh luËt, nh− luËt h«n ®éng phï hîp víi nh÷ng ®iÒu do nhµ nh©n - gia ®×nh, luËt thõa kÕ, luËt hîp n−íc quy ®Þnh (thùc hiÖn quyÒn lîi vµ ®ång lao ®éng, v.v... VÒ mèi quan hÖ ®Æc nghÜa vô ph¸p lý c«ng d©n). thï nµy gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, Nh÷ng néi dung ph©n tÝch trªn cho Vladimir Soloviev viÕt: “§Ó t¸ch biÖt thÊy, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt lµ nh÷ng triÖt ®Ó ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, sÏ ph¶i tõ h×nh th¸i ý thøc x· héi cã ý nghÜa lý bá ngay ng«n ng÷ cña con ng−êi - mäi luËn vµ vai trß thùc tiÔn to lín trong ®êi ng«n ng÷ ®Òu lµm chøng kh«ng thÓ chèi sèng x· héi. VËy gi÷a chóng cã mèi c·i vÒ quan hÖ cèt yÕu néi t¹i gi÷a hai ý quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng vµ t−ëng Êy... Kh«ng cã mét quan hÖ ®¹o nh÷ng sù kh¸c biÖt c¬ b¶n nh− thÕ nµo? ®øc nµo mµ l¹i kh«ng thÓ ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch ®óng ®¾n vµ phæ th«ng b»ng Mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng nh÷ng thuËt ng÷ ph¸p luËt” (10, tr.247). gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt thÓ hiÖn §¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng nguån tr−íc hÕt ë chç: §¹o ®øc chÝnh lµ c¸i gèc c¬ b¶n cña ph¸p luËt, lµ gèc cña ph¸p cña ph¸p luËt, lµ ph¸p luËt kh«ng luËt cho nªn viÖc con ng−êi thùc hiÖn tèt thµnh v¨n; ®iÒu nµy cã nghÜa lµ ®¹o ®øc c¸c quy ph¹m, chuÈn mùc ®¹o ®øc còng h×nh thµnh sím h¬n ph¸p luËt vµ lµ mét lµ mét b−íc ®Ó thùc thi tèt ph¸p luËt. trong nh÷ng nguån c¬ b¶n cña ph¸p Mét ng−êi cã nh©n c¸ch cao ®Ñp tr−íc luËt (tËp qu¸n ph¸p). Trong x· héi c«ng hÕt ph¶i lµ mét ng−êi thùc hiÖn ph¸p x· nguyªn thuû, ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi luËt mét c¸ch mÉu mùc, lµm g−¬ng s¸ng con ng−êi, céng ®ång thÞ téc, bé l¹c cho mäi ng−êi xung quanh. Nãi c¸ch nhãm häp ®Ò ra c¸c quy t¾c øng xö, kh¸c, mét x· héi cã ý thøc ®¹o ®øc cao, chuÈn mùc ®¹o ®øc, nh÷ng quy ®Þnh mäi ng−êi th−¬ng yªu, ®ïm bäc lÉn nµy dÇn dÇn trë thµnh phong tôc, tËp nhau, chia sÎ niÒm vui, nçi buån, g¸nh qu¸n, thÓ hiÖn lîi Ých, nguyÖn väng vµ ý v¸c tr¸ch nhiÖm cho nhau, mét x· héi chÝ chung cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn mµ trong ®ã mäi gia ®×nh ®Òu thuËn trong céng ®ång. Khi x· héi ph©n chia hoµ, ªm Êm sÏ t¹o nªn mét x· héi cã ý thµnh giai cÊp, nhµ n−íc h×nh thµnh, thøc ph¸p quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm ph¸p c¸c quan hÖ x· héi ngµy cµng trë nªn ®a lý cao. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, ý thøc ®−îc d¹ng, phøc t¹p, ph¸t sinh nhu cÇu tÊt vÊn ®Ò nµy, Nho gi¸o ®· ®Ò xuÊt quan yÕu cÇn ®Õn lo¹i quy ph¹m x· héi mang ®iÓm x©y dùng mét x· héi dùa trªn tÝnh ®Æc thï, ®ã lµ quy ph¹m ph¸p luËt ®−êng lèi nh©n chÝnh hay ®øc trÞ. Theo (ban ®Çu lµ tËp qu¸n ph¸p, tøc dùa trªn ®ã th× ng−êi lµm vua, lµm quan ph¶i lÊy c¸c quy ph¹m ®¹o ®øc ®Ó t¹o nªn quy lßng nh©n tõ, b¸c ¸i, qu¶ng ®¹i ®Ó c¶m ph¹m ph¸p luËt, nÕu ai vi ph¹m c¸c quy ho¸ lßng d©n, lµm cho d©n tu©n phôc, ph¹m ®ã th× sÏ bÞ ph¸p luËt trõng trÞ) chø kh«ng ph¶i dïng uy lùc hay h×nh do nhµ n−íc ban hµnh, thõa nhËn ®Ó ph¹t. §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nh©n chÝnh, ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi tr−íc hÕt ®øc trÞ, theo Khæng tö x· héi ph¶i thùc v× lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ vµ cña hiÖn chÝnh danh, tøc lµ “qu©n qu©n, toµn x· héi. thÇn thÇn, phô phô, tö tö”; ng−êi lµm Cã thÓ nãi, tËp qu¸n ph¸p kh«ng lµ vua, lµm quan ph¶i cã ®ñ tµi, ®Çy ®øc, g× kh¸c nh− lµ ph¸p luËt ho¸ c¸c quy ph¶i sèng ®óng ng«i vÞ mµ m×nh ®ang
  4. Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ... 41 ®¶m nhËn. Bëi v×: ''Danh bÊt chÝnh t¾c n−¬ng tùa « dï; ®Æc biÖt lµ giíi trÎ hay ng«n bÊt thuËn; ng«n bÊt thuËn t¾c sù lîi dông quyÒn h¹n, chøc vô cña «ng bµ, bÊt thµnh; sù bÊt thµnh t¾c lÔ nh¹c bÊt bè mÑ, th©n nh©n m×nh ®Ó lµm chiªu bµi h−ng; lÔ bÊt h−ng t¾c h×nh ph¹t bÊt l¹m dông ph¸p luËt; cßn nh÷ng ng−êi tróng; h×nh ph¹t bÊt tróng t¾c d©n v« së thõa hµnh ph¸p luËt do nÓ nang hay sî thæ thñ tóc'' nghÜa lµ: Danh kh«ng hÖ luþ mµ bao che, dung tóng cho nh÷ng chÝnh th× nãi kh«ng ai nghe; nãi kh«ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, nh− g©y rèi ai nghe th× viÖc lµm kh«ng thµnh; viÖc trËt tù c«ng céng, trËt tù häc ®−êng, ®i lµm kh«ng thµnh th× luËt ph¸p kh«ng sai luËt giao th«ng, v.v.... Trong t¸c h−ng thÞnh; luËt ph¸p kh«ng h−ng phÈm Ng−êi ViÖt, phÈm chÊt vµ thãi h− - thÞnh th× th−ëng ph¹t kh«ng nghiªm; tËt xÊu, ë môc “CËy thÕ, û quyÒn”, t¸c gi¶ th−ëng ph¹t kh«ng nghiªm th× d©n CÊn ThÞ Ph−¬ng cho r»ng, ®©y lµ mét kh«ng biÕt tr«ng chê vµo ai. Theo lËp c¨n bÖnh “lµm lôi b¹i ý chÝ, ®¹o ®øc vµ luËn trªn, trong mét x· héi, khi mµ d©n nh©n c¸ch…, cÇn ph¶i xö lý triÖt ®Ó hiÖn ®· kh«ng biÕt tr«ng chê vµo ai, th× x· t−îng tiªu cùc nµy th× x· héi míi thùc sù héi ®ã ¾t sÏ trë nªn v« ®¹o - ®iÒu nµy ®i lªn, chiÕc c©n c«ng lý míi thùc sù c«ng chøng tá r»ng, chÝnh danh lµ c¬ së nÒn b»ng ®èi víi mäi ng−êi, mäi tÇng líp t¶ng cña mét x· héi an b×nh, tøc x· héi trong x· héi” (13, tr.331). cã phÐp t¾c, luËt lÖ. Do ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã mèi Tuy ban ®Çu ph¶i dùa trªn nh÷ng quan hÖ t−¬ng hç t¸c ®éng qua l¹i lÉn quy t¾c ®¹o ®øc, lÊy ®¹o ®øc lµm gèc, nhau nh− vËy, nªn trong x· héi phong song kh«ng v× thÕ mµ ph¸p luËt phô kiÕn ph−¬ng §«ng, mµ ®iÓn h×nh lµ x· thuéc hoµn toµn vµo ®¹o ®øc. Trong thùc héi phong kiÕn Trung Quèc vµ ViÖt tÕ, ph¸p luËt t¸c ®éng trë l¹i ®¹o ®øc mét Nam, th−êng lÊy c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, c¸ch trùc tiÕp vµ kh¸ hiÖu qu¶ theo quan hÖ chÝnh trÞ - x· héi lµm chç dùa nghÜa nã gãp phÇn lµnh m¹nh ho¸ ®êi cho ph¸p luËt, cô thÓ lµ cã nh÷ng quan sèng x· héi vµ cñng cè c¸c quan hÖ ®¹o hÖ x· héi chØ thuéc thÈm quyÒn xÐt xö ®øc còng nh− phßng ngõa nh÷ng hiÖn cña ®¹o ®øc mµ ph¸p luËt kh«ng ®ông t−îng tiªu cùc cã thÓ x¶y ra. Bëi v×, ph¸p ch¹m ®Õn, cã nh÷ng quan hÖ ®¹o ®øc luËt ng¨n cÊm c¸c hµnh vi vi ph¹m ®¹o mµ ph¸p luËt kh«ng cã thÈm quyÒn ®øc nh− x©m ph¹m tµi s¶n, th©n thÓ, hoÆc kh«ng cÇn thiÕt ph¶i can thiÖp. VÝ nh©n phÈm, quyÒn h¹n cña ng−êi kh¸c, dô: viÖc ®èi xö gi÷a c¸c thµnh viªn quy ®Þnh c¸c viÖc ®−îc vµ kh«ng ®−îc trong gia ®×nh phÇn lín ph¸p luËt lµm. B»ng c¸c chÕ tµi quy ®Þnh trong kh«ng can thiÖp, do vËy hiÖn t−îng vò HiÕn ph¸p vµ c¸c bé luËt (®iÓn h×nh lµ phu tån t¹i trong thêi gian dµi, cho ®Õn luËt h×nh sù, d©n sù) ph¸p luËt gióp x· khi x©m nhËp t− t−ëng nam n÷ b×nh héi ng¨n ngõa, nghiªm cÊm c¸c hµnh vi ®¼ng cña ph−¬ng T©y th× hiÖn t−îng vi ph¹m ®¹o ®øc, h¹n chÕ c¸i ¸c, khuyÕn nµy míi gi¶m thiÓu. Trong x· héi hiÖn khÝch con ng−êi lµm viÖc thiÖn. Do vËy, ®¹i, ë ph−¬ng §«ng tuy nh÷ng ®iÒu nh− mét x· héi cã hÖ thèng ph¸p luËt ®Çy vËy ®· kh«ng cßn mang tÝnh luËt thµnh ®ñ, chÆt chÏ víi nh÷ng chÕ tµi nghiªm v¨n, song nã vÉn cã tÝnh chÊt luËt bÊt kh¾c, mét x· héi cã bé m¸y hµnh ph¸p, thµnh v¨n, nghÜa lµ cßn ¶nh h−ëng t− ph¸p lµm viÖc tËn t×nh, nghiªm minh, nÆng nÒ trong t©m thøc con ng−êi, t¹o chÝnh trùc, xÐt xö mét c¸ch c«ng khai, nªn nh÷ng t©m lý cËy thÕ, û quyÒn, c«ng b»ng, hîp lý c¸c hµnh vi vi ph¹m
  5. 42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2009 ph¸p luËt th× sÏ gãp phÇn t¹o nªn mét x· lý t−ëng sèng theo ph−¬ng ch©m gi¸o héi cã ý thøc ®¹o ®øc cao, cã lèi sèng lµnh dôc nh− Khæng tö viÕt trong s¸ch §¹i m¹nh, gi¶m thiÓu c¸c hµnh vi phi nh©n häc: “C¸ch vËt, tri chÝ, thµnh ý, chÝnh tÝnh, hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc. Theo t©m, tu th©n, tÒ gia, trÞ quèc, b×nh thiªn NguyÔn Träng ChuÈn, “do thiÕu mét hÖ h¹” (Häc ®Ó biÕt ®Õn tËn cïng sù vËt, thèng ®ång bé c¸c ®¹o luËt chÆt chÏ vµ khi biÕt ®Õn tËn cïng sù vËt míi cã tri nghiªm ngÆt mµ t×nh tr¹ng lõa ®¶o, thøc thÊu ®¸o; khi cã tri thøc thÊu ®¸o chép giËt, tham nhòng, hèi lé, bu«n lËu, míi cã ý thøc ®Çy ®ñ vÒ sù vËt; khi cã ý trèn thuÕ, lµm hµng gi¶, v.v...” (12, tr.17) thøc ®Çy ®ñ th× lßng d¹ míi ngay th¼ng; ë n−íc ta hiÖn nay diÔn ra mét c¸ch trµn khi lßng ngay th¼ng th× míi cã chÝ tu lan, khã kiÓm so¸t. d−ìng b¶n th©n; khi b¶n th©n tu nghiÖp míi cai qu¶n ®−îc viÖc nhµ; khi s¾p ®Æt §¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®Òu lµ s¶n chØnh tÒ viÖc nhµ míi cã kh¶ n¨ng lµm phÈm cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi quan gióp vua cai qu¶n viÖc n−íc; khi nhÊt ®Þnh vµ ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña ®· lµm tèt viÖc n−íc th× kh¾p n¬i thiªn ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ®ã, do vËy c¸c h¹ sÏ yªn b×nh). Cßn ph¸p luËt chØ cã quy ph¹m ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c ®¹o giíi h¹n nhÊt ®Þnh, c¸c quy ph¹m ph¸p ®øc lu«n thay ®æi trong qu¸ tr×nh lÞch luËt liªn quan ®Õn nh÷ng quan hÖ x· sö, nh»m phï hîp víi ®êi sèng thùc tÕ. héi mang tÝnh thùc tÕ ®ang hiÖn hµnh. Do b¶n chÊt cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång Ph¸p luËt lµ giíi h¹n thÊp nhÊt hay lµ nªn ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®Òu thùc hiÖn møc tèi thiÓu ®−îc x¸c ®Þnh cña ®¹o nh÷ng chøc n¨ng x· héi c¬ b¶n gièng ®øc… Ph¸p luËt lµ yªu cÇu c−ìng chÕ nhau lµ ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi thùc hiÖn mét møc tèi thiÓu x¸c ®Þnh vµ gi¸o dôc con ng−êi nh− ®· ph©n tÝch. cña c¸i thiÖn, hay lµ cña trËt tù, kh«ng Tõ sù t−¬ng ®ång ®ã, nªn khi so¹n th¶o, cho phÐp nh÷ng biÓu hiÖn x¸c ®Þnh cña ban hµnh vµ thùc thi ph¸p luËt, c¸c nhµ c¸i ¸c” (10, tr. 246, 249, 251). lËp ph¸p, c¸c c¬ quan hµnh ph¸p vµ t− ph¸p ph¶i tÝnh ®Õn sù phï hîp trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n gi÷a hai h×nh th¸i ý Ngoµi ®iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n trªn, thøc x· héi nµy. LÞch sö h×nh thµnh vµ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cßn cã nh÷ng ph¸t triÓn cña ph¸p luËt cho thÊy r»ng, ®iÓm kh¸c biÖt kh¸c nh−: §¹o ®øc lµ luËt ph¸p trong c¸c quèc gia v¨n minh, s¶n phÈm c¶m tÝnh, cßn ph¸p luËt lµ tiÕn bé lu«n h−íng tíi viÖc b¶o vÖ c¸c s¶n phÈm lý tÝnh. §¹o ®øc ®−îc thùc gi¸ trÞ nh©n b¶n, nh©n quyÒn. hiÖn mét c¸ch tù nguyÖn, toµ ¸n ph¸n xÐt con ng−êi trong ®¹o ®øc lµ l−¬ng §¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã sù thèng t©m, cßn viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt mang nhÊt biÖn chøng nh− ®· nãi trªn, song tÝnh c−ìng chÕ ®¬n ph−¬ng tõ phÝa c¸c gi÷a hai h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy vÉn c¬ quan hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. Nh÷ng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt. hµnh vi ®¹o ®øc ®−îc thùc hiÖn d−íi ¸p §iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n gi÷a hai lùc d− luËn x· héi, trong khi ®ã c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy lµ ë chç, ®¹o hµnh vi ph¸p luËt ®−îc thùc hiÖn d−íi ®øc cã ph¹m vi ¶nh h−ëng réng h¬n, cã ¸p lùc c¸c chÕ tµi cña c¬ quan hµnh gi¸ trÞ x· héi cao h¬n ph¸p luËt, nh÷ng ph¸p, t− ph¸p. Lµ mét c«ng cô qu¶n lý ®ßi hái ®¹o ®øc mang tÝnh lý t−ëng, gióp x· héi, ph¸p luËt mang nÆng tÝnh giai con ng−êi ®Þnh h−íng ®Ó tù hoµn thiÖn cÊp, ph¶n ¸nh vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cho m×nh, tù t¹o nªn trong m×nh môc ®Ých giai cÊp cÇm quyÒn, lµ c«ng cô mµ giai
  6. Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ... 43 cÊp n¾m trong tay bé m¸y nhµ n−íc sö h¹, kh«ng ph¶i gäi mµ ng−êi ta tù ®Õn dông ®Ó thèng trÞ x· héi. §¹o ®øc ngoµi nh− thÕ th× cÇn g× ph¶i ra lÖnh cÊm cho tÝnh giai cÊp, cßn cã gi¸ trÞ nh©n lo¹i. nhiÒu” (9, tr.61). Theo NguyÔn §øc §¹t, Gi¸ trÞ nh©n lo¹i cña ®¹o ®øc thÓ hiÖn ë cèt lâi cña ®øc trÞ chÝnh lµ thuyÕt chÝnh chç, ®¹o ®øc ghi nhËn nh÷ng quy t¾c danh, nªn ng−êi cÇn tu©n thñ ph¸p luËt øng xö chung gi÷a ng−êi vµ ng−êi, nhÊt trong mét quèc gia ph¶i lµ vua, kh«ng ph©n biÖt giai cÊp, d©n téc vµ vua ph¶i gi÷ ch÷ tÝn ë lêi nãi vµ trong quèc gia. viÖc lµm, ph¶i ®ñ tµi ®øc nh»m “danh chÝnh, ng«n thuËn”, v× “Vua mµ ®éc ý thøc ®−îc mèi quan hÖ mËt thiÕt ®o¸n chuyªn quyÒn th× ph¸p luËt bá xã. mang tÝnh nh©n qu¶ gi÷a ®¹o ®øc vµ Cho nªn bÒ t«i theo vua lµ ®Ó gi÷ g×n ph¸p luËt nªn c¸c nhµ cÇm quyÒn ph¸p luËt, vua lËp ra ph¸p luËt lµ ®Ó th−êng quan t©m ®Õn viÖc ph¸t huy gi÷ m×nh ngay th¼ng” (9, tr. 62). TiÕp nh÷ng quy t¾c, gi¸ trÞ ®¹o ®øc nh»m t¹o thu tinh thÇn “dÜ d©n vi b¶n” cña c¬ së thùc tiÔn cho viÖc thùc thi ph¸p NguyÔn Tr·i, NguyÔn §øc §¹t cho luËt, ®ång thêi t¨ng c−êng vµ xiÕt chÆt r»ng, viÖc trÞ n−íc gèc ë yªn d©n, ®Ó d©n luËt ph¸p, nh»m môc ®Ých duy tr×, cñng yªn th× vua quan vµ mäi thÇn d©n ph¶i cè c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cã lîi tu th©n, tu th©n b¾t ®Çu tõ söa tÝnh, nãi cho ®êi sèng hiÖn t¹i, cho viÖc thi hµnh theo ng«n ng÷ hiÖn ®¹i th× mäi c«ng d©n vµ b¶o vÖ ph¸p luËt. tr−íc hÕt cÇn lµm chñ b¶n th©n tr−íc Trong lÞch sö nhµ n−íc phong kiÕn khi cã thÓ lµm chñ x· héi. Nh− vËy, khi ViÖt Nam, NguyÔn §øc §¹t lµ ng−êi bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ nhËn thÊy mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, NguyÔn §øc §¹t ®· ®øng ph¸p luËt mét c¸ch kh¸ thÊu ®¸o, râ trªn quan ®iÓm “®øc trÞ” cña Nho gia, rµng vµ cô thÓ. Lµ mét nho sÜ, ®ång thêi kÕt hîp víi “ph¸p trÞ” cña Ph¸p gia, “v« lµ mét quan chøc triÒu NguyÔn, «ng chñ vi nhi trÞ” cña §¹o gia, “kiªm ¸i” cña tr−¬ng ®−êng lèi nh©n chÝnh hay “®øc MÆc gia vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ “träng trÞ”, tøc ®Ò cao ®¹o ®øc trong viÖc qu¶n nghÜa, träng t×nh” cña d©n téc ViÖt kÕt lý x· héi, nh−ng «ng còng kh«ng ®¸nh tinh trong qu¸ tr×nh lÞch sö. gi¸ thÊp vai trß cña ph¸p luËt, «ng cho r»ng, “ph¸p luËt kh«ng thÓ bá ®−îc, Lµ ng−êi céng s¶n cã t− t−ëng dung nh−ng còng kh«ng thÓ tr«ng cËy c¶ vµo hoµ, kÕt hîp gi÷a §«ng - T©y, Kim - Cæ, nã ®−îc” (9, tr.61). Bëi v×, ng−êi lµm gi÷a tÝnh d©n téc vµ tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh vua, lµm quan trÞ d©n kh«ng chØ dïng giai cÊp vµ tÝnh nh©n d©n, Hå ChÝ Minh ph¸p, thuËt, thÕ nh− ph¸i Ph¸p gia, mµ ®· sím nh×n thÊy mèi quan hÖ gi÷a ®¹o cÇn ph¶i cã nh©n ®øc cña Nho gia vµ “v« ®øc vµ ph¸p luËt. §¹o ®øc cao nhÊt mµ vi nhi trÞ” cña §¹o gia. ¤ng viÕt: “MÖnh Hå ChÝ Minh ®ßi hái lµ ®¹o ®øc c¸ch lÖnh b»ng lêi nãi chi b»ng mÖnh lÖnh m¹ng, víi néi dung trung víi n−íc, hiÕu kh«ng ph¶i nãi. Cao Dao kh«ng nãi ®−îc víi d©n, tËn t©m víi c«ng viÖc, tËn tuþ mµ lµm chøc ®¹i lý (quan gi÷ h×nh víi nh©n d©n, lµ cÇn, kiÖm, liªm, chÝnh, ph¸p), d©n kh«ng ph¹m ph¸p v× quý lêi chÝ c«ng, v« t−, lµ suèt ®êi hy sinh v× sù nãi, trong bông thµnh thùc, ngoµi mÆt nghiÖp c¸ch m¹ng cña §¶ng, cña nh©n kh«ng lé vÎ ghÐt yªu, lßng thµnh rÊt d©n. §èi víi ph¸p luËt, Hå ChÝ Minh ®· mùc t×nh c¶m, lµm c¶m ®éng ng−êi ta sím kh¼ng ®Þnh: “Tr¨m ®iÒu ph¶i cã nh− ¸nh n¾ng mïa ®«ng, bãng m¸t mïa thÇn linh ph¸p quyÒn”, ph¶i x©y dùng
  7. 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2009 mét x· héi d©n sù (x· héi c«ng d©n) dùa chóng ta vËn dông c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa nh©n ®¹o Marx tr−êng, khi chóng ta gia nhËp c¸c tæ - Lenin, kÕt hîp gi÷a nh÷ng gi¸ trÞ d©n chøc quèc tÕ vµ hoµ nhËp vµo lµn sãng téc vµ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. §Ó hoµn thµnh sù toµn cÇu ho¸, còng lµ lóc lµm ph¸t sinh nghiÖp x©y dùng CNXH, Hå ChÝ Minh nhu cÇu tÊt yÕu ph¶i x©y dùng mét nhµ lu«n ®Ò cao sù ®Çu tµu, g−¬ng mÉu cña n−íc ph¸p quyÒn XHCN. ng−êi ®¶ng viªn, ng−êi c¸n bé, bëi v×, chÊp hµnh ph¸p luËt chÝnh lµ ®· thùc Thùc tiÔn h¬n hai thËp kû sau ®æi hiÖn tÊt c¶ nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc míi ®· cho chóng ta thÊy r»ng, “c¬ chÕ ®¹o ®øc ®· ®−îc nhµ n−íc ghi nhËn thÞ tr−êng vµ tiÕn bé c«ng nghÖ lµm suy trong ph¸p luËt. Qua viÖc nghiªn cøu yÕu mèi liªn hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng quan ®iÓm cña Hå ChÝ Minh vÒ mèi ®ång. ViÖc khuyÕn khÝch vµ ch¹y theo quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, cã lîi Ých c¸ nh©n qu¸ møc ®· chia rÏ con thÓ nhËn ®Þnh r»ng t− t−ëng ph¸p ng−êi víi con ng−êi, con ng−êi víi x· quyÒn Hå ChÝ Minh lµ sù thèng nhÊt héi” (5, tr. 13). Kh«ng chØ dõng l¹i ë ®ã, cao ®é gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, lµ sù mµ cßn tÖ h¹i h¬n lµ “trong c¬ chÕ thÞ kÕt hîp gi÷a ®êi sèng hiÖn thùc vµ lý tr−êng…, khi nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n che t−ëng, gi÷a tÝnh giai cÊp vµ tÝnh nh©n lÊp l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, d©n trong chñ nghÜa Marx-Lenin, gi÷a t− th× sù kh«n ngoan, tÝnh n¨ng ®éng, t−ëng ®øc trÞ cña Nho gia vµ ph¸p trÞ cña nh÷ng nç lùc ý chÝ kh«ng cßn lµ biÓu Ph¸p gia v× môc ®Ých d©n téc ®éc lËp, hiÖn cho søc m¹nh b¶n chÊt con ng−êi d©n quyÒn tù do, d©n sinh h¹nh phóc. n÷a. Tr¸i l¹i, chóng dÔ biÕn thµnh KÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ t− t−ëng Hå ph−¬ng tiÖn vµ kÝch thÝch tè cho nh÷ng ChÝ Minh trong quan niÖm vÒ mèi quan thãi xÊu ®¹o ®øc nh− tham «, lõa ®¶o, hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, §¶ng vµ téi ¸c… Sù kh«n ngoan vµ tÝnh c¸ch Nhµ n−íc ta ®· quan t©m ®Õn viÖc gi¸o m¹nh kÕt hîp víi lèi sèng vÞ kû sÏ dÉn dôc ®¹o ®øc vµ gi¸o dôc ph¸p luËt. ®Õn sù mÐo mã nh©n c¸ch, lµm n¶y Nh−ng v× nh÷ng lý do kh¸c nhau, nªn sinh sù ®èi lËp gi÷a con ng−êi víi con trong mét thêi gian dµi chóng ta v« ng−êi, gi÷a c¸ nh©n víi x· héi” (6, t×nh t¸ch biÖt hai lÜnh vùc gi¸o dôc tr.15). Nh÷ng ®iÒu nªu trªn kh«ng cßn nµy, coi ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt nh− hai lµ sù lo l¾ng, mµ ®· trë thµnh thùc tÕ khoa häc cã néi dung vµ chøc n¨ng x· tån t¹i mét c¸ch hiÓn nhiªn trong x· héi kh¸c nhau, mµ kh«ng nh×n nhËn héi ViÖt Nam hiÖn nay. C¸c hiÖn t−îng chóng trong mèi quan hÖ thèng nhÊt tiªu cùc vÒ ph−¬ng diÖn ®¹o ®øc ®ã t¸c biÖn chøng. H¬n thÕ, trong ®êi sèng x· ®éng xÊu ®Õn viÖc h×nh thµnh ý thøc héi, do chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña hÖ ph¸p quyÒn vµ thùc thi ph¸p luËt, lµm t− t−ëng phong kiÕn víi quan niÖm cho luËt ph¸p gi¶m søc thuyÕt phôc vµ phÐp vua thua lÖ lµng (träng lÖ h¬n tÝnh hiÖu lùc. Do vËy, muèn cñng cè luËt), träng t×nh h¬n lý (mét tr¨m c¸i lý c¸c quan hÖ ph¸p luËt vµ hiÖu lùc kh«ng b»ng mét tý c¸i t×nh), do thãi ph¸p lý, n©ng cao ý thøc ph¸p quyÒn quen suy luËn chñ quan theo kiÓu “chÝn th× chóng ta cÇn ph¶i “t¨ng c−êng gi¸o bá lµm m−êi”, cho nªn viÖc thi hµnh dôc c«ng d©n, gi¸o dôc lßng yªu n−íc, ph¸p luËt ngµy cµng trë nªn khã kh¨n, chñ nghÜa Marx-Lenin vµ t− t−ëng Hå phøc t¹p. Sau c«ng cuéc ®æi míi, khi ChÝ Minh, gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ nh©n
  8. Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ... 45 v¨n, lÞch sö d©n téc vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ 6. NguyÔn V¨n Phóc. Vai trß cña gi¸o d©n téc; ý chÝ v−¬n lªn v× t−¬ng lai cña dôc ®¹o ®øc ®èi víi sù ph¸t triÓn b¶n th©n vµ tiÒn ®å ®Êt n−íc” (7, nh©n c¸ch trong c¬ chÕ thÞ tr−êng. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 10/1996. tr.109). 7. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Lµ quèc gia x©y dùng nhµ n−íc §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø ph¸p quyÒn XHCN trong ®iÒu kiÖn ch−a VIII. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1996. cã tiÒn lÖ, ViÖt Nam cÇn ph¶i lµm g× vµ lµm nh− thÕ nµo ®Ó thùc hiÖn thµnh 8. NguyÔn §¨ng Dung. TÝnh nh©n b¶n c«ng nhiÖm vô lÞch sö nµy, ®ã lµ c©u hái cña hiÕn ph¸p vµ b¶n tÝnh cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc. H.: T− ph¸p, 2004. cÇn t×m lêi gi¶i ®¸p. Theo chóng t«i, mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng 9. Mai Vò Dòng. Quan niÖm cña chóng ta cÇn lµm hiÖn nay lµ t¨ng NguyÔn §øc §¹t vÒ mèi quan hÖ c−êng c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, nh»m gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong n©ng cao ý thøc ®¹o ®øc cho mäi tÇng “Nam s¬n tïng tho¹i”. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 6/2008. líp nh©n d©n, t¹o nªn trong t©m thøc mäi ng−êi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm x· héi, 10. Vladimir Soloviev, Karol Wojtyla, sù tËn t©m, tËn tuþ ®èi víi c«ng viÖc, víi Albert Schweitzer. TriÕt häc ®¹o ®øc. céng ®ång x· héi - ®ã sÏ lµ mét trong H.: V¨n ho¸ th«ng tin, 2004. nh÷ng c¬ së thùc tiÔn tiÕn tíi x©y dùng 11. Khæng Tö. §¹i häc vµ Trung dung thµnh c«ng nhµ n−íc ph¸p quyÒn (b¶n dÞch cña §oµn Trung Cßn). Sµi XHCN ViÖt Nam. Gßn: TrÝ §øc, 1950. 12. NguyÔn Träng ChuÈn. Kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay vµ nh÷ng biÕn Tµi liÖu tham kh¶o ®éng trong lÜnh vùc ®¹o ®øc. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 12/2001. 1. Phi ThÞ TuyÕt Ba. VÊn ®Ò b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng trong 13. NhiÒu t¸c gi¶. Ng−êi ViÖt, phÈm nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam chÊt vµ thãi h− - tËt xÊu. H.: Thanh hiÖn nay. T¹p chÝ TriÕt häc, sè niªn - B¸o TiÒn phong, 2008. 2/1999. 14. Thµnh Duy. Vai trß cña v¨n ho¸ ®¹o 2. §oµn V¨n Khiªm. Mét vµi suy nghÜ ®øc trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nÒn vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i. T¹p chÝ TriÕt kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam. T¹p häc, sè 2/2000. chÝ TriÕt häc, sè 2/2002. 3. Phan ThÞ Hång Duyªn. X©y dùng ý 15. A. G. Spirkin. TriÕt häc x· héi (2 thøc b¶o vÖ m«i tr−êng - mét vÊn ®Ò tËp), T.II. H.: Tuyªn huÊn, 1989. cÇn ®−îc quan t©m. T¹p chÝ Lý luËn 16. Khoa LuËt, §¹i häc tæng hîp Hµ Néi. chÝnh trÞ vµ truyÒn th«ng, sè 4/2008. Gi¸o tr×nh Lý luËn chung vÒ nhµ 4. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, Toµn tËp n−íc vµ ph¸p luËt. H.: §¹i häc Tæng (T.21). H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1995. hîp Hµ Néi, 1992. 5. NguyÔn V¨n Phóc. VÒ sù kh¾c phôc 17. M. Rodentan (chñ biªn). Tõ ®iÓn nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña c«ng triÕt häc. H.: TiÕn bé vµ Sù thËt, nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®èi víi sù 1986. ph¸t triÓn nh©n c¸ch. T¹p chÝ TriÕt 18. Gi¸o tr×nh triÕt häc M¸c - Lªnin. H.: häc, sè 2/1998. ChÝnh trÞ quèc gia, 1999.
nguon tai.lieu . vn
Quản lý dự án Quản lý Nhà nước Tiêu chuẩn - Qui chuẩn Kinh tế học Luật học Quy hoạch - Đô thị Hoá học Quản trị kinh doanh Kiến trúc - Xây dựng