Xem mẫu
- DƯ A CHÍ TH A THIÊN HU
Khái quát chung
Dư i tác ng c a các quá trình thành t o a hình n i sinh và ngo i sinh i
l p nhau, a hình Th a Thiên Hu b bi n i không ng ng trong l ch s t n t i và
phát tri n kéo dài hàng trăm tri u năm, c bi t là trong giai o n tân ki n t o cho
n hi n t i. Xét v v trí, a hình hi n t i lãnh th Th a Thiên Hu ư c xem như
là t n cùng phía Nam c a dãy núi trung bình Trư ng Sơn B c, phát tri n theo
hư ng Tây B c – ông Nam. n phía Nam t nh, ki n trúc và nh hư ng Tây B c
– ông Nam c a dãy Trư ng Sơn B c hoàn toàn b bi n i do kh i núi trung bình
á vĩ tuy n âm ngang ra bi n B ch Mã - H i Vân xu t hi n t ng t. c trưng
chung v a hình c a dãy Trư ng Sơn B c là sư n phía Tây tho i, th p d n v
phía sông Mêkông, còn sư n phía ông khá d c, b chia c t m nh thành các dãy
núi trung bình, núi th p, gò i và ti p n i là ng b ng duyên h i, m phá, c n
n cát ch n b và bi n ông, trong ó kho ng 75,% t ng di n tích là núi i,
24,9% di n tích là ng b ng duyên h i, m phá và c n n cát n i ng và ch n
b.
a hình Th a Thiên Hu ư c chia thành các lo i:
- a hình khu v c núi trung bình
- a hình khu v c núi th p và gò i
- a hình khu v c ng b ng duyên h i
- a hình khu v c m phá và bi n ven b
- a hình khu v c ng b ng duyên h i
ng b ng duyên h i là lãnh th tương i b ng ph ng có cao tuy t it
15-10m tr xu ng, k c các tr ng cát n i ng Phong i n, Qu ng i n và Phú
Vang, chi m kho ng 16% di n tích t nhiên c a t nh.
ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu ch y u ư c hình thành t Pliocen -
t . Xét theo di n phân b , tham gia vào c u t o b m t ng b ng có tr m tích
b t sét sông bi n Holocen (h t ng Phú Bài, Phú Vang), sau ó là tr m tích cát bi n
Pleistocen (h t ng Phú Xuân) và Holocen (h t ng Nam Ô), ít hơn có tr m tích
cu i, cát, b t sét a ngu n g c ven rìa ng b ng. D a vào thành ph n, m c
nén ch t, tu i c a tr m tích và xu th bi n i cao m t t, ng b ng duyên h i
Th a Thiên Hu thu c ng b ng m phá ư c l p y chưa hoàn thi n.
ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu tr i dài theo hư ng Tây B c - ông
Nam trên 100km, trong ó thu h p d n và b các dãy núi th p xen i âm ngang
ra bi n phân c t manh mún t phía Nam m C u Hai n chân èo H i Vân. B
r ng nơi l n nh t t 20-22km ( ng b ng sông Ô Lâu) nơi h p nh t không quá
0,05-0,2km (Lăng Cô), trung bình kho ng 14-16km. nghiêng m t t ph bi n
t 0,0005 n 0,001. Tuy v y, b m t nghiêng tho i v phía ông B c và ông
Nam c a ng b ng ó ây v n b bi n ng do s xu t hi n nh ng tr ng cát n i
ng và nh ng m phá, l ch bi n, tàn dư dư i d ng tr m bàu.
Tr ng cát phân b luân phiên v i tr m bàu theo hư ng Tây B c - ông Nam
Phong i n, Qu ng i n là d u tích c a nh ng dãy ê cát ng m và máng trũng
c ư c hình thành vào th i o n bi n ti n Holocen c c i vào ng b ng trư c
ây. Tr ng cát n i ng c nh t c a Th a Thiên Hu là vùng gò r ng, tương i
b ng ph ng d ng th m bi n c , cao t i 15-10m và ư c c u t o t cát vàng ngh
- h t ng Phú Xuân. ó là các gò m t bàn ang b sông su i chia c t, con ngư i khai
phá Phong Thu, Phong An, Th y Phù, L c B n, L c Sơn.
D a vào v trí, vai trò chi ph i hàng u c a h th ng sông trong quá trình
hình thành lãnh th , ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu ư c chia ra thành ba
vùng ng b ng ch y u: ng b ng sông Ô Lâu, ng b ng sông B , ng b ng
sông Hương và các sông phía Nam, và m t s ng b ng nh phân b r i rác và
cách bi t do phù sa sông C u Hai, sông Th a Lưu, sông Nư c Ng t, sông Bù Lu
t o ra. Ngoài ra, còn g p ng b ng gi a núi Nam ông và A Lư i.
* ng b ng sông Ô Lâu: ây là ng b ng phân b phía B c t nh. Ranh
gi i Tây Nam ng b ng sông Ô Lâu men theo khu v c gò i ch y d c theo qu c
l 1A. Phía Tây B c, ng b ng sông Ô Lâu b t u t M Chánh, lư n theo a
gi i Qu ng Tr ngang qua các xã Phong Hòa, Phong Bình, Phong Chương cho n
dãy c n, n cát ch n b án ng t phía ông B c. Ranh gi i ông Nam lãnh th
này v ch theo ư ng vi n tr ng cát n i ng Phong - Qu ng t xã Phong Hi n
ngang qua xã Qu ng L i cho n b ph i phá Tam Giang.
Nét n i b t u tiên c a ng b ng sông Ô Lâu là tr ng cát n i ng cao t 3-
5m n 10m phân b xen k v i tr m bàu phía ông Nam, chi m g n 3/4 di n
tích ng b ng. ng b ng th c th ven sông Ô Lâu c u t o t phù sa Holocen
màu m nh t huy n Phong i n ch chi m trên 1/4 lãnh th . ây lãnh th có
cao ph bi n t 5-7m rìa Tây Nam gi m xu ng 1,5-1,0m phía m phá, ôi nơi g p
các vùng trũng v i cao m t t th p hơn m c nư c bi n (t -0,5 n -1,5m)
ki u vùng trũng Vân Trình thu c xã Phong Chương hi n nay.
H ng năm, ch y u vào mùa mưa lũ phù sa t sông Ô Lâu ưa v , b i p
khu v c Nam c a sông thu c phá Tam Giang và do ó, ng b ng ven phá xã
Qu ng Thái cũng ư c m r ng d n. T i ây, bãi b i t ng p nư c r t thích h p
- cho s phát tri n c a th c v t th y sinh, r ng ng p m n và là nơi di trú c a ng
v t t nơi khác n, nh t là các loài chim.
Ngoài ra, vùng c a sông Ô Lâu, nhân dân ang c ng c ê, m r ng di n
tích tr ng lúa. Nhi u nơi Phong Hòa, Phong Bình, Phong Chương, Qu ng Thái,
Qu ng L i ng ru ng thư ng b thu h p do ngòi su i ch y t tr ng cát n i ng
ho c c n n cát ch n b mang cát n vùi l p.
* ng b ng sông B là vùng n m phía ông Nam ng b ng sông Ô Lâu,
h p hơn, v i ranh gi i Tây Nam lư n theo a hình lãnh th i núi, còn ranh gi i
ông B c là phá Tam Giang và ư c ngăn cách v i ng b ng sông Hương phía
Nam. Sông B ch y qua gi a ng b ng cu i cùng h i lưu v i sông Hương
ngã ba Sình chia ng b ng thành hai b ph n Nam và B c.
Xét theo thành ph n tr m tích c u t o ng b ng, tuy u có ngu n g c tích
t , nhưng t qu c l 1A i v hư ng Tây Nam ch y u g p á g c b phong hóa
thành t, cát bi n và phù sa h t thô hi n i do ngòi, su i t i t i núi ra và
tích t l i. T qu c l 1A hư ng v ông B c phù sa sông bi n Holocen màu m
hơn, chi m i b ph n lãnh th này. Ngoài ra, vùng ven phá Tam Giang còn phát
hi n th y tr m tích bãi tri u ang ngày càng m r ng.
V phương di n amob mt ng b ng bi n i vô cùng ph c t p mà
nguyên nhân chính là do quá trình u n khúc quanh co, c t và i dòng sông B khi
thoát ra kh i c u An L ch y v xuôi. Nhi u o n lòng sông c , h móng ng a,
l ch phá c qui mô khác nhau có th tìm th y nhi u nơi. Tuy v y, nhìn chung
cao m t t có xu hư ng gi m d n t Tây Nam v ông B c cũng như t Tây B c
xu ng ông Nam. N u t i xã rìa Tây B c (xã Hương Văn) m t t cao t i 8-10m
thì khi v n b phá Tam Giang, ngã ba Sình cao tuy t i a hình gi m
xu ng còn 3-2m. Trên lãnh th ng b ng sông B di n tích t trũng lòng ch o
vi cao tuy t i dư i 0m (t -0,5 n -1,5m) r ng l n hơn nhi u so v i ng
- b ng sông Ô Lâu. ó là các xã Qu ng Phư c, Qu ng An, Qu ng Thành, Hương
Phong.
* ng b ng sông Hương và sông su i phía Nam (g i t t là ng b ng sông
Hương): Ranh gi i phân cách ng b ng sông Hương v i ng b ng sông B ưc
l y theo các xã Hương Long, Hương Sơ, Hương Vinh, sau ó men theo sông
Hương cho n g p phá Tam Giang. ng b ng sông Hương kéo dài trên dư i
30km v phía ông Nam nt n m C u Hai và có b r ng trung bình kho ng 5-
6 km. Gi i h n Tây Nam là các gò i th p n i k t nhau, t o thành ranh gi i
chuy n ti p c v a ch t l n a m o: m t bên là gò i á g c b phong hóa, bóc
mòn m nh, bên khác là ng b ng th p c u t o t tr m tích a ngu n g c, trong ó
tr m tích b t sét sông bi n Holocen là ch y u, còn ranh gi i ông B c và ông
Nam l n lư t là m Th y Tú và m C u Hai.
Tương t ng b ng phù sa sông Ô Lâu và sông B , ng b ng sông Hương
cũng ư c hình thành sau quá trình b i t lâu dài do các sông su i b t ngu n t
sư n ông dãy Trư ng Sơn B c ưa phù sa t i l p y v nh c trư c ây. Quá
trình l p c n m phá, m r ng ng b ng ang ti p t c c hai phía ông B c
( m Th y Tú) và ông Nam ( m C u Hai). Thành ph n tr m tích b m t ng
b ng sông Hương khá a d ng và gi ng v i thành ph n tr m tích ng b ng sông
Ô Lâu. Bên c nh cát, b t - sét, bùn c u t o t ng m t c a ph n l n di n tích ng
b ng, ây còn g p cát (tr ng cát n i ng) c a h t ng Nam Ô kéo dài theo
hư ng Tây B c - ông Nam t Phú Xuân cho t i Vinh Hà. D c rìa Tây Nam ng
b ng, tr m tích b m t l i a d ng nh t v ngu n g c, tu i và c thành ph n cơ
gi i. Trên lãnh th này, ngoài t phong hóa t á g c, còn phát hi n th y cát bi n
h t ng Phú Xuân, h t ng Nam Ô và cát, cu i, t ng l n b t - sét c a sông su i hi n
i.
- V phương di n a m o, nhìn chung cao tuy t i, hư ng nghiêng c a b
mt ng b ng sông Hương có xu hư ng gi m d n và nghiêng t rìa Tây Nam v
ông B c ho c t rìa Tây B c xu ng ông Nam, t c là trùng h p hư ng dòng
ch y sông Hương và các sông su i khác. Th t v y, rìa Tây Nam và Tây B c
cao tuy t i t i 8-10m, nhưng n nơi sông Hương vào phá Tam Giang, sông
i Giang giao lưu v i m C u Hai m t t không cao hơn 2-l,5m. Song trên bình
di n chung ó v n t n t i m t s nơi vư t cao ho c trũng th p khác thư ng. Tr ng
cát n i ng Phú Vang v i cây b i lúp xúp phân b k c n m Th y Tú v n có
cao tuy t i 3-5m và cao hơn m t t ng b ng trũng th p k c n 1-3m. Các xã
Phú H , Phú Lương, Th y Lương, Th y Tân, Phú a, Vinh Hà, Vinh Thái là
nh ng nơi trũng th p lòng ch o và có cao m t t t -1 n -1,5m (dư i 0m).
Cũng gi ng như ng b ng sông B , a hình ng b ng sông Hương b bi n
i hàng năm và m nh nh t t i các vùng ven sông. Nguyên nhân cơ b n gây ra
nh ng bi n i m nh m ó cũng l i là quá trình xói l - b i l p c a dòng ch y lũ
vùng h lưu sông Hương k t ngã ba Tu n (Th y B ng, Hương Th ) ngn
c a sông (Phú Thanh, Qu ng Thành).
H th ng sông ào dài 88km trong và ngoài Hoàng thành, sông ào L i
Nông, kênh mương d n nư c, ê - c ng ngăn m n quanh m Th y Tú và C u Hai
(Câu Long, C ng Quan), p ngăn Th o Long, La cùng v i nhi u tuy n ư ng
sá, c u c ng d c ngang trên lãnh th cũng góp ph n t o nên c nh quan a d ng c a
ng b ng.
a hình khu v c núi trung bình
Khu v c núi trung bình ch y u phân b phía Tây, Tây Nam và Nam lãnh
th , chi m kho ng 35% di n tích i núi và trên 25% lãnh th c a t nh. cao dao
- ng t 750m n g n 1.800m. ây là ki n trúc núi s , t n cùng và ư c nâng
cao c a dãy Trư ng Sơn B c. Lãnh th núi trung bình là nơi phân b á c ng
macma ho c á tr m tích bi n ch t c b nhi u h th ng t gãy ki n t o chia c t
thành kh i t ng và b chuy n ng nâng tân ki n t o m nh hơn các khu v c khác.
Thu c vào khu v c a hình núi trung bình bao g m vùng núi trung bình Tây A
Lư i, vùng núi trung bình ng Ng i, vùng núi trung bình ông A Lư i – Nam
ông và vùng núi trung bình B ch Mã – H i Vân.
* Vùng núi trung bình Tây A lư i là vùng núi trung bình thu c sư n phía
Tây dãy Trư ng Sơn B c, cao t 600-750m n 1.500-1.600m, r ng 9-10km (tính
n biên gi i Vi t - Lào) và kéo dài g n 50km theo hư ng Tây B c - ông Nam.
c i m n i b t c a núi trung bình Tây A Lư i là các ki n trúc núi s d ng
vòm kh i t ng g n như bao quanh l y thung lũng, gi a núi có ngu n g c ki n t o
A Sao - A Lư i. M t s nh núi i n hình: ng Cô A Nong 1.221m, ng Xo
Xan 1.224m, ng Tiên Cong 1.091m, ng A Túc 1.128m, ng So 1.114m, ng
A Bia 983m, nh Ha Gioi 1.329m, nh A Rum Ca Lưng 1.402m, ng Pho
1.065m, ng Ha Re 1.502m, ng A So 1.528m, nh La Tinh 1.556m. Bên c nh
các ng, nh cao còn có nhi u thung lũng h p, sâu n 600-700m cũng r t phát
0,5-1km/km2 n 2-2,5km/km2.
tri n. M t sông su i bi n ng t dc
i t 150-200 n 300-350. Nơi có
thư ng thay chia c t sâu và m t sông su i
l n nh t là lãnh th Xa Xan - Cô A Nong - Tiên Cong và Hang Gioi - A Rum Ca
Lưng - Pho. áy thung lũng d c, nhi u thác gh nh và á t ng. Nh cao vư t
tr i và hư ng Tây B c - ông Nam, vùng núi trung bình Tây A Lư i óng vai trò
b c tư ng thiên nhiên ngăn ch n gió Tây Nam khô nóng và ón nh n gió mùa
ông B c và tr thành m t trong hai trung tâm mưa a hình l n nh t Th a Thiên
Hu .
- * Vùng núi trung bình ng Ng i là m t b ph n n m sư n phía ông dãy
Trư ng Sơn B c kéo dài kho ng 40km v phía Nam, b t u t ranh gi i Qu ng
Tr n lãnh th u ngu n c a các ph lưu sông B (Rào Trăng, Rào La, Rào
Nh ). Lãnh th này ư c c u t o t á granitoid và á tr m tích bi n ch t c , có
di n m o khác h n v i các vùng núi trung bình khác. ây không nh ng các nh
cao n i nhau mà còn phân b r ng ra hai phía tr c phân th y Trư ng Sơn B c và
t o nên vòm nâng kh i t ng s khác thư ng v i cao trên 1.400m, trong ó
ng Ng i cao t i 1.774m. Sư n vùng núi d c kho ng 200-300, có nơi n 400-450.
chia c t sâu ph bi n là 200-300m n 500-600m. M t sông su i dao ng
t 0,5-0,7km/km2 n 1,5-2,0km/km2. Ngoài ng Ng i cao nh t, còn bao g m
m ts ng, nh núi cao khác như: ng A No 1.485m, ng Va 1.209m, nh A
Tin 1.298m, nh A Lau 1.242m. Vùng núi trung bình ng Ng i cùng v i vùng
núi trung bình Tây A Lư i t o nên trung tâm mưa l n Tây - Tây B c Th a Thiên
Hu . Do a hình b chia c t m nh, khí h u m ư t, l p ph th c v t phát tri n dày
c, l i n m nơi xa xôi, h o lánh, i l i khó khăn, nên vùng núi trung bình ng
Ng i tr nên kỳ bí, ít ngư i bi t n.
* Vùng núi trung bình ông A lư i - Nam ông phân b k c n v phía
Nam vùng núi trung bình ng Ng i, chi m lãnh th u ngu n các sông B , H u
Tr ch và T Tr ch thu c a ph n Tây Nam và Nam huy n Nam ông. Trên a
bàn này ư c c u t o t á c ng tr m tích bi n ch t c , ít hơn có á macma.
ph n phía Nam vùng t á b bi n v , chia c t và nâng tân ki n t o m nh, ph c t p
nh t so v i các b ph n lãnh th khác c a t nh. Các nh núi có cao tuy t i
tăng d n t 600-900m phía B c n 1.100-1.300m, th m chí vư t 1.700m t i
biên gi i v i nư c CHDCND Lào và Qu ng Nam. Càng ti n v phía Tây Nam, a
hình càng b chia c t m nh hơn, bi n thành vùng núi hi m tr v i m t sông su i
kho ng 1-2,5km/km2. Thung lũng sông h p, b d c, nhi u thác gh nh và á t ng
- ng n ngang. áy sông su i b xâm th c d d i vào mùa mưa lũ. M t s nh núi
tiêu bi u c a vùng núi này như: ng Ha Te 1.084m, nh A Lin 932m, ng Tre
Giang 1.030m, ng Tre Linh 1.150m, núi Mang 1.702m. Sư n núi ây có
ng t 150-200 n 300-350.
d c khá bi n
* Vùng núi trung bình B ch Mã - H i Vân thu c kh i núi d ng vòm kéo dài
theo hư ng á vĩ tuy n, c u t o t á granit và phân b trên a ph n hai huy n Nam
ông và Phú L c. Núi B ch Mã có nh r ng, a hình nh p nhô d ng răng cưa v i
nh ng nh cao sàn sàn 1.200-1.300m, trong ó có nh cao nh t t i 1.444m. Sư n
t i 2km/km2,
núi B ch Mã r t d c, b nhi u sông su i l n nh chia c t v i m t
chia c t 700-800m, sư n d c t 200-250 n 350-400. Các sông su i b t ngu n
t sư n ông B c B ch Mã l n lư t g p sông Bù Lu, sông C u Hai, sông Tru i.
Cũng trên sư n ông B c n i lên ng Nôm 1.241m và ng Tru i 1.154m. T
B ch Mã i d n v phía ông cao các nh núi d ng răng cưa có xu hư ng
gi m d n t Tây sang ông. M t s núi i n hình là Hòn Than 1.517m, Hòn Cháy
1.413m, nh Hói Mít, núi Hoi 1.100m. èo H i Vân cao gi m th p hơn 500m
và ti p t c h xu ng trên dư i 200m khi ti p c n bi n ông.
a hình khu v c núi th p và gò i
Núi th p và i phân b trên di n tích r ng nh t c a khu v c a hình i núi
(trên 65%) và chi m kho ng 50% lãnh th toàn t nh.
* Vùng a hình núi th p: Vùng a hình núi có cao 250-750m (th nh
tho ng g p vài nh cá bi t nhô cao hơn) ư c x p vào núi th p. Lãnh th núi th p
chi m kho ng 36% di n tích t nh, ti p c n v phía Tây, Tây Nam và Nam v i các
vùng núi trung bình ng Ng i, ông A Lư i và B ch Mã - H i Vân. Ranh gi i
ông B c men theo a hình iv i cao t 150-200m n 250m. Dáng v c a
núi th p ch y u có d ng vòm, nh núi tương i ng thư c ho c kéo dài và
- ư c ngăn cách v i nhau b ng yên ng a hay thung lũng, sông su i. M t sông
i t 0,3-0,5km/km2 n 0,9-1,2km/km2, ôi nơi t i 1,5-1,8km/km2.
su i bi n
d c 150-250. M t
chia c t ph bi n kho ng 50-300m. i b ph n sư n núi có
s ng và nh núi th p c trưng (ph n l n hình thành trên á granit hay á c ng
khác) bao g m: ng Khe M 628m, ng A La 714m, ng Ca Puy 586m, núi
Ông ôn 546m, ng Cù Mông 649m, ng Chúc Mao 507m, hòn ùn 433m, núi
Kê 618m...
* Vùng a hình gò i Th a Thiên Hu có t ng di n tích kho ng
712,5km2, chi m kho ng 14% di n tích t nhiên c a t nh. i b ph n lãnh th
vùng gò in m d i chuy n ti p gi a khu v c a hình núi và ng b ng duyên
h i, v i di n tích h n ch còn g p A Lư i và Nam ông. Tùy thu c vào cao
tuy t i, a hình gò i ư c chia làm 3 ki u: gò i th p (10-50m), i trung
bình (50-125m) và i cao (125-250m).
i th p tr i r ng trên di n tích kho ng 285,5km2, chi m kho ng 40,07%
Gò
nh b ng, sư n tho i (50-150) và ư c
di n tích vùng gò i. i có d ng bát úp,
c u t o ch y u t t á phong hóa c a tr m tích l c nguyên, ít hơn có tr m tích
t m m r i a ngu n g c. Thu c lãnh th này có vùng gò i ven sông Ô Lâu
(các xã Phong Thu, Phong M ), các xã Phong An, Phong Xuân, Phong Sơn, khu
v c ven sông H u Tr ch t lăng Minh M ng n Bình i n. Gò i th p chi m
di n tích l n nh t (trên chi u dài 30km) t phía Tây thành ph Hu , qua Th y
Phương, Th y Dương, Th y Châu, Th y Phù, L c B n, L c Sơn, Xuân L c, L c
An, L c Hòa.
i trung bình phân b trên di n tích r ng 275km2, tương ng v i 38,59%
di n tích lãnh th gò i. ư c c u t o t tr m tích l c nguyên, ôi nơi t granit b
phong hóa m nh. Ch y u là c m ho c dãy g m nhi u i liên k t l i, có cao
50-125m, tuy nhiên, trên lãnh th i trung bình v n g p m t s i cá bi t vư t
- qua 125m, th m chí trên 200m như: núi Nhà Nh n 211m, núi ng L i 200m, núi
M Cáu 201m. i trung bình ph n l n t p trung Hương Trà (xã Hương Bình),
Hương Th y (Dương Hòa, Phú Sơn).
i cao bao trùm di n tích trên 152km2, chi m 21,34% di n tích vùng gò i.
ây là lãnh th có l p ph th c v t, n m k c n núi th p, núi trung bình và t p
trung ch y u Hương Trà, Hương Th y, Phú L c. cao tuy t ic a i cao
ph bi n t 125 n 250m, nhưng ó ây v n g p m t s nh cao trên 250m: núi
Thông Cùng 321m, núi M Tàu 312m... i cao cũng thư ng quy t thành c m
ho c dãy, có sư n d c và b chia c t m nh. Trên lãnh th a hình gò i có m t s
vùng, i hay núi sót cá bi t x ng danh di tích l ch s , văn hóa và danh lam th ng
c nh: chi n khu Hòa M , Dương Hòa, ng Tranh 143m, ng S m 78m, núi Bân
41m, núi Ng Bình 103m, núi Thiên Thai 108m, núi Châu Sơn 46m, núi Ng c
Tr n 42m, i V ng C nh 82m, ng Ki u 85m, vùng i Thiên An cao sàn sàn
30-35m v i nh n i cao Thiên Thai 125m.
a hình khu v c m phá và bi n ven b
Trên lãnh th Th a Thiên Hu , ti p n i sau ng b ng duyên h i, l n lư t g p
m phá, sau ó là dãy c n n cát ch n b và cu i cùng là bi n ven b . Ranh gi i
phía ngoài vùng bi n ven b qui ư c là 12 h i lý (tương ương 22,224km). m
phá, c n cát ch n b và bi n ven b tuy khác nhau v hình thái và v trí phân b ,
nhưng l i có quan h tương h , quy t nh l n nhau trong su t quá trình hình thành
toàn b h th ng lãnh th này. Do v y, có th xem lãnh th bao g m m phá, c n
n cát ch n b và bi n ven b thu c cùng m t a h và ư c g i là i ven b .
a hình khu v c m phá và bi n ven b Tam Giang - C u Hai - An Cư bao
m phá, dãy c n n cát ch n b và bi n ven b
gm ã t o d ng ư c áng v
- h p d n như hi n nay. Di n tích c n n cát ch n b và m phá chi m g n 9%
di n tích c a t nh.
H th ng m, phá, vũng, v nh, c a bi n, bãi bi n Th a Thiên Hu góp ph n
không nh i v i s phát tri n kinh t - xã h i c a a phương, trong ó bao g m
c du l ch khoa h c, du l ch sinh thái, ngh dư ng cũng như b o v môi trư ng sinh
thái khu v c.
* m phá Tam Giang - C u Hai, m An Cư: Là h th ng m phá g n
kín, r ng nh t so v i các m phá khác c a nư c ta và thu c lo i l n c a th gi i.
H th ng m phá này g m h m phá Tam Giang - C u Hai và m bi t l p An
Cư (L p An).
H m phá Tam Giang - C u Hai có chi u dài 68km, t ng di n tích m t
nư c 216km2 và do ba m, phá h p thành: phá Tam Giang, m Th y Tú và m
C u Hai.
Phá Tam Giang: Kéo dài t c a sông Ô Lâu (thôn Lai Hà) n vùng c a
Thu n An (c u Thu n An) v i chi u dài 25km và có di n tích 52km2. B và áy
phá ch y u ư c c u t o t tr m tích Holocen. Trong ó, tr m tích hi n ig m
bùn b t - sét chi m t i 3/4 di n tích trung tâm phá, sau ó g p bùn sét c a sông
Ô Lâu, ít hơn có cát thô, cát trung và cát nh phân b g n khu v c c a Thu n An.
M t kh i lư ng không nh tr m tích áy hi n i tham gia c u t o bãi b i ven m
phá, bãi b i d ng o, d ng delta c a sông Ô Lâu, c a sông Hương. Phá ngăn
cách v i bi n ông nh dãy c n n cát ch n b cao 10-30m, r ng t 0,3 n
5km. phía ông Nam phá Tam Giang liên h v i bi n ông qua c a bi n phát
sinh trong tr n lũ l ch s năm 1404 g n làng Hòa Duân. C a bi n th hai Hòa
Duân (còn có tên khác là Yêu H i Môn, Noãn H i Môn, Nhuy n H i Môn, Thu n
An, H i Kh u, C a L p) t n t i n 500 năm m i b l p kín t nhiên vào năm 1904
(c a L p). Tuy còn ho t ng nhưng kh u b thu h p d n, kh năng thoát lũ qua
- c a Hòa Duân b gi m sút. Do v y, t cu i th k XVII u th k XVIII tr i
vào nh ng năm lũ l n, ngoài c a Hòa Duân, nư c lũ còn tháo ra bi n theo con l ch
ngày m i sâu và r ng hơn c t qua dãy c n n cát h p và th p gi a làng Thai
Dương H . Trong t sóng th n ngày 15/10/1897, l ch ư c khoét sâu, m r ng
thành c a bi n m i và ư c g i là c a S t. C a S t l i b l p sau ó và trong tr n
bão ngày 19/9/1904 m i ư c khai thông, m r ng thành c a bi n l n mang tên
Thu n An cho n ngày nay. Ngư c l i, cũng trong tr n bão này c a bi n Hòa
Duân b l p h n. n tr n lũ l ch s ngày 02/11/1999 c a Hòa Duân ư c khai
thông tr l i, nhưng n năm sau ã b b t l i b i p Hòa Duân.
m Th y Tú: Bao g m các m An Truy n, Thanh Lam, Hà Trung và Th y
Tú kéo dài t c u Thu n An n C n Trai trên chi u dài 33km và có di n tích t i
60km2. T i ây cũng g p các thành t o tr m tích t c u t o b và áy tương t
như phá Tam Giang. i v i tr m tích áy hi n i, i b ph n là bùn b t - sét
màu xám tro và giàu h u cơ phân b trung tâm m (chi m 4/5 di n tích) sau ó
là cát trung, cát nh . Cát thô, cát trung và cát nh thư ng g p các bãi b i ven
m, bãi b i d ng delta vùng c a sông Hương, c a m Th y Tú. Dãy c n n cát
ch n b ngăn cách m v i bi n ông cao t 2-2,5m (Thu n An - Hòa Duân) n
10-12m (Vinh Thanh, Vinh M ), r ng t 0,2-0,3km (g n Hòa Duân) n 3,5-5km
(Vinh Thanh, Vinh M ).
m C u Hai: Có dáng v lòng ch o hình bán nguy t, tương i ng thư c
và có di n tích 104km2. Khác v i phá Tam Giang, m Th y Tú, tham gia c u t o
b và áy m C u Hai có c tr m tích m m r i t l n á granit ph c h H i
Vân. Trong ó ph n trên cùng c a tr m tích áy hi n i ph bi n nh t (chi m 2/3
di n tích) có bùn sét - b t xám en, xám xanh phân b trung tâm, ti p ng p
cát nh , cát trung và cát thô c u t o bãi b i ven b Tây Nam, bãi b i delta ca
sông i Giang, sông Tru i, sông C u Hai, bãi b i delta tri u lên g n c a Vinh
- Hi n. m C u Hai liên thông v i bi n ông qua c a Tư Hi n, có khi là c a Vinh
Hi n. Dãy c n n cát o n b Vinh Hi n - Tư Hi n có b r ng kho ng 100-300m,
cao 1-1,5m, l i luôn luôn bi n ng như m t bãi ngang. Theo s sách ghi l i,
c a Tư Hi n có trư c c a Hòa Duân, Thu n An r t lâu (có th vào kho ng 3.500-
3.000 năm trư c ây) và cũng mang nhi u tên g i như Ô Long, Tư Dung, Tư
Khách, Tư Hi n. Tuy chưa th y x y ra hi n tư ng óng kín c a Tư Hi n k t khi
m thêm c a bi n th hai Hòa Duân vào năm 1404, nhưng b t u th k XVIII
tr i, do kh i lư ng nư c thông qua c a Hòa Duân và con l ch gi a Thai Dương
H ngày m t gia tăng, nên kh i lư ng nư c trao i t i c a Tư Hi n suy gi m và
h u qu là c a bi n này b thu h p, l p c n d n. Mãi cho n năm 1811, khi tr n lũ
k ch phát x y ra, nư c lũ ã phá toang bãi cát ngang ch n b Phú An, t o thêm c a
Tư Hi n m i (Vinh Hi n) cách c a Tư Hi n cũ 3km v phía B c. Cũng t th i gian
này v sau hai c a Tư Hi n cũ và m i óng, m v i chu kỳ ng n hơn, có lúc luân
phiên (c a này óng, c a kia m ), trong ó c a Tư Hi n m i (Vinh Hi n) thư ng
t n t i không lâu và b l p kín khi mùa khô n.
Nh dung tích tr nư c kh ng l (t 300-350 tri u m3 n 400-500 tri u m3
vào mùa khô, th m chí t i 600 tri u m3 vào mùa lũ) h th ng m phá Tam Giang -
C u Hai còn óng vai trò quy t nh i v i hi n tư ng ch m lũ trên lãnh th ng
b ng cũng như v n n nh c a bi n ( óng - m ) và dãy c n n cát ch n b
khi có lũ l ch s x y ra (tr n lũ năm 1409, năm 1999).
m An Cư (còn có tên L p An, Lăng Cô): So v i h th ng m phá Tam
Giang - C u Hai, m An Cư là th y v c tách bi t, kéo dài g n như theo hư ng
B c - Nam và n m phía B c dãy B ch Mã - H i Vân. ây cũng là lo i mg n
ng thư c và chi m di n tích 15km2. cũng gi ng như
kín, tương i m C u Hai,
ngoài tr m tích bi n t dãy c n n cát ch n cao 3-10m, r ng 0,3 - l,5km, b
m An Cư cũng ư c c u t o t á granit. Còn áy m phá, bên trên b m t
- granit g gh thư ng g p cát, s i ch a v sò, c, ít hơn có b t xám tro phân b
trung tâm. m An Cư liên thông v i bi n qua c a l ch sâu t i 6-10m phía Nam
L c H i (c a Lăng Cô).
* Dãy c n n cát ch n b : N m xen gi a ng b ng duyên h i ho c m
phá bên trong và bi n ông bên ngoài là dãy c n n cát ch n b kéo dài theo
hư ng chung Tây B c - ông Nam t i n Hương cho n t n chân èo H i Vân.
T xa xưa, dãy c n n cát ch n b kéo dài t c a Vi t t i núi Vinh Phong ư c
g i là i Trư ng Sa. Tham gia vào c u t o dãy c n n cát ch n b ây có cát
bi n màu vàng ngh h t ng Phú Xuân, cát bi n tr ng xám h t ng Nam Ô và cát
bi n - gió vàng xám, giàu inmenit h t ng Phú Vang. S có m t các thành t o tr m
tích bi n này ch ng t dãy c n n cát ch n b ã ư c hình thành t cu i
Pleistocen và hoàn thi n vào Holocen mu n. T ng di n tích dãy c n n cát ch n
b kho ng 4% di n tích t nhiên c a t nh.
Tr các o n b c u t o t á granit, dãy c n n cát ch n b có chi u dài
t ng c ng kho ng 100km. T i n Hương n c a Vinh Hi n, tuy có mũi nhô
granit Linh Thái nhưng ư ng b v n g n như th ng t p. B t u t Nam Vinh
Hi n nc a m An Cư (chân èo H i Vân) hình thái ư ng b không còn th ng
t p mà quanh co, l i lõm do các mũi nhô granit Chân Mây Tây, Chân Mây ông
âm ngang ra bi n. T mũi Chân Mây ông cho t i c a m An Cư, ư ng b tr
nên th ng t p, khôi ph c l i hư ng Tây B c - ông Nam ban u.
N u i t Tây B c xu ng ông Nam, d dàng nh n th y b r ng dãy c n n
cát gi m t 4.000-5.000m i n Hương xu ng còn kho ng 200-300m t i Thu n
An, Hòa Duân, sau ó m r ng tr l i n 3.500-4.000m trên a ph n Vinh Giang,
Vinh Hà. Khác v i o n c n n cát phía B c, c n n cát t c a Vinh Hi n n
ca m An Cư v a phân b t o n, l i v a có b r ng không áng k và bi n
i ph c t p. B r ng c n n cát o n Vinh Hi n, Tư Hi n ch vào kho ng 100-
- 300m. T Chân Mây Tây nc a m An Cư b r ng c n n cát m r ng hơn,
nhưng cũng không vư t quá 300-1.000m.
Cũng gi ng như b r ng, cao c n n cát cũng bi n i liên t c, ph c t p
theo không gian. i n Môn, i n L c, cao t t i 20-25m, t i n Hòa n
Qu ng Ng n gi m xu ng 10-15m, t Qu ng Công n H i Dương tăng cao tr l i
n 32-35m. o n b t phía Nam Thu n An n Phú Diên là khu v c th p nh t
vi cao t 2-2,5m (Hòa Duân) n 5-8m (Phú Diên). T Phú Diên n c a Vinh
Hi n, cao c n n cát ít có bi n ng l n và dao ng trong kho ng 5-12m. i
v i o n Vinh Hi n, Tư Hi n không nh ng b r ng mà cao c n n cát ch n b
cũng ch t t i 1-1,5m và luôn luôn bi n ng T mũi Chân Mây Tây nc a
m An Cư, cao c n n cát ư c nâng lên nhưng cũng không vư t quá 3-10m.
Ngoài ra, b m t c n n cát nói chung l i lõm, g n sóng ph c t p. Nơi nào c n
n cát cao nh t thì nơi ó m t t kém b ng ph ng nh t và cũng là nơi cát di ng
do gió vào phía ng b ng ho c m phá m nh nh t. T i ây, các n cát có c u
i x ng (Thai Dương): sư n Tây Nam (25-300) d c hơn sư n
trúc b t ông B c
(5-150).
Ti p n i o n b tích t dãy c n n cát và tích t dãy c n n cát xen k mũi
nhô granit phía B c (kéo dài trên 110km) là o n b bi n mài mòn granit H i
Vân (Bãi Chu i). D c o n b này, không nh ng bãi tích t cát, th m bi n mài
mòn r t h p, phân b không liên t c mà nhi u nơi á t ng ch ng ch t, ng n ngang
t chân n lưng ch ng sư n núi có hư ng nghiêng ra bi n (Bãi Chu i).
* Vùng bi n ven b : i v i Th a Thiên Hu , vùng bi n ven b cũng ư c
c trưng b i hai b ph n: bi n ven b tích t cát ( i n Hương - L c H i) và bi n
ven b mài mòn granit H i Vân.
i v i o n b tích t cát, trong ph m vi 12 h i lý áy bi n ven b tương i
b ng ph ng và d c tho i v trung tâm bi n ông. Trên b m t áy bi n khá tho i
- và b ng ph ng ó h u như ch g p l p ph tr m tích t , trong ó tr m tích bi n
hi n i vùng bi n ven b bao g m b n tư ng ch y u: tr m tích bãi bi n, tr m
tích c a sông delta (tam giác châu), tr m tích v nh bi n và tr m tích bi n g n b .
Tr m tích bãi bi n ph bi n nh t, phân b g n như su t chi u dài trên 100km
b bi n tích t . ó là cát th ch anh màu vàng nh t, xám tr ng h t trung (0,25-
0,5mm), ít hơn có cát h t thô (0,5-1mm) và cát h t nh (0,1-0,25mm). Trong cát
ch a nhi u v sò c, có nơi ch a inmenit...
Vùng bi n sát ngoài c a Thu n An, c a Tư Hi n g p tr m tích cát b t (0,05-
0,1mm). C a sông delta dư i d ng các ê, o cát ng m. Các ê, o cát ng m
thư ng thay i hình d ng, nh t là vào mùa mưa lũ l n ho c có bão, gió mùa ông
B c m nh. Ngu n v t li u t o ê, o ng m ư c sông ưa ra là chính. T i v nh
Chân Mây, t b ra xa kho ng 300-500m, l n lư t g p cát h t nh , sau ó cát b t.
Cát h t thô, cát h t trung màu vàng nh t ch phân b h n ch c a sông Bù Lu.
Tr m tích v nh bi n cũng như tr m tích bãi bi n u do sóng, các dòng ch y ven
b ưa t ngoài khơi vào b .
Ti p n i d i tr m tích bãi bi n, tr m tích c a sông delta, tr m tích v nh bi n
g n b g p ngay tr m tích áy bi n ven b . Tr m tích áy bi n ven b có thành
ph n ch y u g m: cát h t nh , cát b t, b t, ít hơn có sét. Cát h t nh phân b n
ư ng ng sâu 15m, còn t sâu 15-20m tr lên g p b t (0,05-0,1mm), b t
(0,002-0,05mm), ôi nơi là sét (
- bình quân 0,00075. T sâu trên 150m d c áy bi n tăng cao tr l i. Trên b
m t chung c a áy bi n tương i b ng ph ng nhưng tho i v trung tâm bi n
ông, g n ây ã phát hi n m t s d ng vi a hình. Trư c h t, phía ngoài c a
Thu n An có hai dãy c n cát tích t c phân b sâu 16-20m và 25-30m. Bên
trong c n cát có các l ch trũng n m g n song song ư ng b . Thêm n a, m t lòng
sông c r ng 300-500m, kéo dài 12km b t ut ư ng ng sâu 34m xuôi theo
th m l c a. Trong kho ng sâu 90-100m còn t n t i nhi u l ch trũng xâm th c
c sâu t 2-3m n 9-10m.
Khác v i vùng bi n ven b h tích t cát, trên b m t sư n b ng m k c n b
mài mòn, khúc khu u granit H i Vân, ch y u phát hi n th y cát, có nơi ch a
nhi u s i, cu i, th m chí á t ng. Tr m tích cát bãi bi n cũng g p o Sơn Chà.
Ngoài các thành t o cát, s i, cu i, t ng, ây còn phát tri n c tr m tích sinh v t
dư i d ng r n san hô r ng t 10-20m n 100-200m. Sư n b ng m o n b khúc
khu u H i Vân nói chung ít b ng ph ng r t d c. d c chung c a áy bi n dao
ng trong gi i h n 0,035 - 0,176, th m chí t i 0,287.
Theo a chí Th a Thiên Hu - Ph n T nhiên
(Nhà Xu t b n Khoa h c xã h i - năm 2005)
nguon tai.lieu . vn
