Xem mẫu
- Doanh nghiệp nhà nước và bí ẩn quản trị
Tại sao lại cần các DNNN?
Tạm loại ra ngoài câu chuyện DNNN thì hiệu quả hơn hay kém hiệu quả hơn
các DN tư nhân, nền kinh tế thị trường luôn luôn gắn liền với khái niệm tư
hữu và vì thế, các bên tham gia chính của nó phải là các DN tư nhân. Vậy tại
sao các nền kinh tế thị trường, ngay cả các nền kinh tế thị trường phát triển,
vẫn cần có DNNN? Vấn đề này thường được giải thích bằng một số yếu tố
sau:
• Độc quyền tự nhiên: Có một số ngành công nghiệp mà đặc điểm của nó là
tình trạng tối ưu là độc quyền. Vấn đề của độc quyền là ở chỗ giá cả mà nhà
độc quyền tính sẽ luôn cao hơn mức cạnh tranh và sản lượng cung cấp ít
hơn. Vì thế, nhiều khi nhà nước muốn có các DNNN “chốt” trong những
ngành này để đảm bảo không xảy ra chuyện DN tư nhân trở nên độc quyền
và dựa vào đó “bóp cổ” người tiêu dùng.
• Thất bại của thị trường vốn: Có một số ngành công nghiệp “tiên phong”
đòi hỏi nhiều vốn và mức độ rủi ro cao khiến việc huy động vốn tư nhân qua
thị trường vốn là không khả thi.
• Ngoại ứng: Các nhà đầu tư tư nhân không muốn đầu tư vào những ngành
mà lợi ích của nó lan tỏa sang nhiều ngành khác trong khi họ không thu
được phí từ sự lan tỏa này.
• Công bằng xã hội: Khu vực tư nhân nhiều khi không chịu vươn tới các khu
vực nghèo đói, vùng sâu vùng xa vì lợi nhuận thấp. Vì thế phải có các
- DNNN làm việc này để đảm bảo quyền tiếp cận dịch vụ và tiện ích tối thiểu
của công chúng.
Trên lý thuyết, các vấn đề trên đều có thể giải quyết được mà không cần
phải có DNNN. Ví dụ vấn đề công bằng xã hội có thể giải quyết bởi các DN
tư nhân nếu nhà nước trợ cấp cho các DN này. Nhưng thực tế các giải pháp
này đều phải thực thi qua hệ thống chính sách, các cam kết, hợp đồng giữa
nhà nước và DN tư. Việc thiết kế hệ thống chính sách này hoàn toàn không
đơn giản và đòi hỏi chi phí giao dịch rất lớn.
Các vấn đề chính của DNNN
Vấn đề lớn nhất của các DNNN hay được nói tới là vấn đề người chủ -
người làm thuê (principal - agent problem). Theo định nghĩa, các DNNN
được những cá nhân không sở hữu các DN này lãnh đạo. Với bản chất tư lợi,
những “người làm thuê” này sẽ không lãnh đạo DN mà họ làm thuê hiệu quả
giống như khi họ là “người chủ”.
Những người làm thuê này sẽ có động cơ để lười biếng, trục lợi cá nhân,
thậm chí trộm cắp hoặc tham gia các danh mục đầu tư phiêu lưu nhằm
hưởng lợi. Nếu là người chủ thật sự, khả năng rất cao là anh ta sẽ không đầu
tư vào các lĩnh vực mà anh ta hoàn toàn không am hiểu gì (mặc dù vẫn có
một số ông chủ như vậy và cuối cùng thua lỗ, không còn là ông chủ nữa).
Nhưng vì chỉ là người làm thuê, anh ta có thể vẫn liều đầu tư vì anh ta có lợi
từ các khoản đầu tư này. Ví dụ đầu tư cho bạn bè, cho đối tác, anh ta sẽ được
hưởng một phần lại quả xứng đáng. Đây có thể là một trong những lý do
hàng đầu khi rất nhiều DNNN của Việt Nam đầu tư tràn lan vào các lĩnh vực
không thuộc phạm vi kinh doanh cốt lõi của họ thời gian qua.
- Một vấn đề cốt yếu khác thường được nhắc đến là vấn đề “ăn theo” (free-
riding). Người chủ trong trường hợp của các DNNN là các công dân và đại
diện bởi bộ máy nhà nước. Trên nguyên tắc, những người chủ này có thể
thường xuyên kiểm tra, giám sát “người làm thuê” của họ. Tuy nhiên, việc
giám sát này thường tốn kém, mất thời gian, thậm chí các cá nhân trong bộ
máy giám sát có thể được lợi từ chỗ lơ là việc giám sát của mình. Lãnh đạo
của các DNNN có thể hối lộ những người có chức năng giám sát để vô hiệu
hóa các cá nhân này và từ đó có thể tự tung tự tác làm bậy.
Vấn đề quan trọng thứ ba thường được nhắc đến dưới cái tên “hạn chế mềm
về ngân sách” - theo cách nói của Janos Kornai. Các DNNN là một phần của
nhà nước nên họ có thể xin được nhà nước ra tay cứu mỗi khi họ bị thua lỗ
và đứng trước khả năng phá sản. Điều này đặc biệt đúng với các DNNN hoạt
động trong các ngành được coi là xương sống của nền kinh tế và có ảnh
hưởng lớn về mặt dân sinh như điện hoặc năng lượng. Ví dụ điển hình được
nhắc tới trên thế giới là hệ thống “các DN ốm yếu” của Ấn Độ - vốn không
bao giờ bị phá sản do sự hỗ trợ của chính phủ.
Nếu không tư nhân hóa thì làm gì?
Những vấn đề được coi
là yếu kém của các
DNNN tồn tại ngay cả
trong một số DN tư
nhân. Ví dụ với các DN
tư nhân lớn, đã niêm
- Câu chuyện tư nhân hóa thường được coi là lời
yết và có cấu trúc sở
giải cuối cùng cho tình trạng kém hiệu quả của
hữu phân tán, vấn đề
DNNN. Tuy nhiên điều này không phải bao giờ
“người chủ - người làm
cũng khả thi về mặt chính trị. Thêm nữa, như phần
thuê” và “ăn theo” luôn
trên đã lập luận, không phải DNNN nào cũng tệ,
là các vấn đề lớn. Với
kể cả ở Việt Nam, và các vấn đề cốt lõi của
các DN tư nhân lớn và
DNNN vẫn thấp thoáng tồn tại ngay cả khi nó đã
quan trọng, khái niệm
được tư nhân hóa.
“quá to để đổ vỡ” (too
big to fail) cũng đã trở
Vậy giả sử rằng tư nhân hóa không phải là một lựa
nên nổi tiếng, nhất là
chọn thì có thể làm gì để nâng cao hiệu quả của
trong cuộc khủng
các DNNN này? Có ba hướng giải quyết:
hoảng kinh tế thế giới
Cải cách về tổ chức: Thông thường các DNNN vừa qua. Nhiều DN tư
phải gánh trên vai quá nhiều mục tiêu, từ mục tiêu nhân này đã được chính
xã hội, đảm bảo công ăn việc làm cho người lao phủ đứng ra cứu giúp vì
động, công nghiệp hóa đến cung cấp các dịch vụ lo ngại rằng sự sụp đổ
căn bản. Các mục tiêu này không có gì sai, nhưng của họ sẽ khiến nền
nhồi chừng đó mục tiêu vào một DN sẽ làm khó kinh tế còn lâm vào chỗ
cho lãnh đạo của nó vì trong lầm than hơn. Nói cách
khác, các DN này cũng
được hưởng cái gọi là
“hạn chế mềm về ngân
sách” y chang các
DNNN.
nguon tai.lieu . vn
