Xem mẫu
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ | HNKH 2019 YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TIỂU THUYẾT NGƯỜI KHỔNG LỒ NGỦ QUÊN CỦA KAZUO ISHIGURO NHÌN TỪ BIỂU TƯỢNG NGUYỄN TỪ NHẬT GIANG Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế Email: nguyentunhatgiang@gmail.com Tóm tắt: Lấy nước Anh thời kì hậu Vua Arthur với những sinh vật huyền bí làm bối cảnh chính của truyện, lấy chuyến phiêu lưu của đôi vợ chồng già Axl và Beatrice để phục dựng kí ức cá nhân và hóa giải những tồn nghi lịch sử, Kazuo Ishiguro đã mang đến cho sự thưởng ngoạn thẩm mĩ của độc giả những hứng khoái thâm trầm về một tiểu thuyết đậm đặc yếu tố kì ảo. Bài viết này nghiên cứu về yếu tố kì ảo thông qua việc giải mã các biểu tượng, khai mở sự thẩm thấu về cái cần nhớ và mong muốn được quên đi, về sự tử vong như một kiểu tự ý thức,... từ đó gợi dẫn cho độc giả đường hướng tiếp nhận những giá trị đượm đầy mà văn chương của ông mang lại. Từ khóa: Biểu tượng, người khổng lồ, màn sương, cái chết, Kazuo Ishiguro. 1. MỞ ĐẦU Yếu tố kì ảo, một “khối tình lỡ” khởi từ văn hóa folklore, cho đến ngày nay mới thực sự được quan tâm và trở thành đối tượng hấp dẫn của giới nghiên cứu, phê bình ở Việt Nam. Các học giả đã tìm thấy trong thời viễn cổ những di chỉ của lĩnh vực lí luận đầy mời gọi này, từ đó khai phóng những vấn đề hiển lộ hay những vỉa quặng ngầm về bản chất phức tạp và ảnh hưởng mạnh mẽ của nó. Trong quá trình thụ hưởng những giá trị tinh hoa của yếu tố kì ảo được bảo lưu qua các thời kì, chúng tôi nhận thấy, một mặt khẳng định đặc trưng lưỡng lự của độc giả mang tâm trí văn minh khi được dẫn dắt vào mê lộ nghệ thuật của logic tưởng tượng ở cấp độ cao; mặt khác phản ánh sự phá vỡ, xâm lấn, vượt thoát khỏi đường biên trật tự cố định, quy tắc bất biến, quy luật tự nhiên. Giữa thế giới đa sắc khí, nhiều chiều kích của con sư tử văn chương, mảng tiểu thuyết giả tưởng huyền ảo là mảnh đất màu mỡ để các chủ thể sáng tạo quy chiếu những chiều sâu suy cảm về con người và thời cuộc. Chính vì thế, nghiên cứu về yếu tố kì ảo trong một cuốn tiểu thuyết giả tưởng huyền ảo là cách nhận thức sâu sắc, đồng điệu nhất khi sống trong một xã hội có thiên hướng lý giải những ẩn ức thông qua một thực thể người đang mải miết với hành trình đi tìm cái vong thân vong bản. Hướng nghiên cứu này cũng dấn nhập vào đời sống nghệ thuật sự nhạy bén trong kiến giải, sự đột phá trong kiến tạo, sự hăm hở trong thể nghiệm; giúp bung thoát khỏi những cây cao bóng cả trong quá khứ mang tinh thần duy khoa học, duy lí tính, từ đó tạo nên sự hòa thanh, hòa điệu, hợp nhất, hợp thể giữa con người - vũ trụ - thế lực siêu nhiên. Soi chiếu yếu tố kì ảo không chỉ dưới phương diện nhân vật, cốt truyện, không - thời gian nghệ thuật, mà chúng tôi còn thi triển vấn đề này qua việc giải mã hệ thống biểu tượng. Có những biểu tượng là mẫu gốc chung của nhân loại, lại có những biểu tượng được thoát thai từ tâm thức của cộng đồng diễn giải khi kiến tạo những giá trị của một tác phẩm văn học. Khắc sâu trong hoạt động tiến hóa toàn vẹn của con người, biểu tượng “làm phát lộ những bí ẩn của vô thức, của hành động, khai mở trí tuệ về cái chưa biết và cái vô tận” [1]. Trưởng thành trong cuộc hôn phối giữa hai nền văn hóa Đông và Tây, với Người khổng lồ ngủ quên, Kazuo Ishiguro đã tạo sinh những biểu tượng thấm đượm giá trị nhân sinh quấn quyện giữa chất Nhật và chất Anh, mang những nội hàm đầy bí ẩn và đầy ám gợi, khơi nguồn cho độc giả đường hướng tiếp nhận những giá trị lay động, thức tỉnh mà văn chương của ông đem lại. 12
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN | 12/2019 2. NỘI DUNG Để giải mã biểu tượng trong tiểu thuyết Người khổng lồ ngủ quên của Kazuo Ishiguro, chúng tôi đi từ biểu tượng người khổng lồ kết hợp với biểu tượng màn sương, đến biểu tượng cái chết được thể nghiệm trong sự dung thân, đan cài của các biểu tượng con. 2.1. Biểu tượng người khổng lồ - gã quái nhân ngủ quên mang di sản kí ức phân mảnh về cõi nhân sinh rỗng rượi, rạn vỡ Biểu tượng người khổng lồ là xung năng cơ bản thúc đẩy mạch ngầm của cuốn tiểu thuyết Người khổng lồ ngủ quên. Mặc dù được đề cập với dung lượng khá khiêm tốn - tại thời điểm xuất phát chuyến phiêu lưu của đôi vợ chồng già, khi Beatrice dặn dò Axl về mô đất thực chất “là đoạn lối đi chạy qua chỗ chôn người khổng lồ” [4, tr.44], và tại thời điểm kết thúc chuyến hành trình tái khám phá thế giới, nhận thức lại thực tại của các nhân vật, “người khổng lồ từng bị chôn kín thì nay đã bắt đầu cựa quậy” [4, tr.417] - thế nhưng linh khí của biểu tượng này luôn ẩn mình và thường trực ám bủa toàn bộ môi sinh của tác phẩm. Là hình ảnh tầm thường “của sự phát triển thái quá về phía những bản năng xác thịt và thú tính”, sinh vật này ra đời với mục đích “nhóm lại những cuộc giao tranh của các Titan” [1, tr.488]. Cách thức để tiêu diệt nó nằm ở những đòn đánh phối kết của một vị thần và một phàm nhân. Sục sâu vào cuốn tiểu thuyết, về bản chất, biểu tượng này phúng dụ cho bi kịch của nhân loại: lòng hận thù trong tình yêu, trong chiến tranh tưởng chừng đã được vùi lấp. Quái nhân đang “ngủ quên” tại nơi mà nữ thần Đất sinh ra nó, nhưng dưới lòng sâu, gã vẫn âm ỉ máu nóng giận dữ, đến một thời điểm nào đó liền bật dậy, bùng phát với sức hủy diệt kinh hoàng, hệt những nhát dao mỏng đầy sắc lạnh về thế giới đang hiện tồn, nơi ngổng ngang bao thân kiếp đang hoang hoải đối mặt với một điều gì đó vừa hiện hữu, vừa mơ hồ, mong manh. Beatrice thận trọng nhắc nhở Axl, rằng “giẫm lên nấm mồ ấy sẽ chẳng mang lại chuyện gì tốt đẹp” [4, tr.45]. Cố nhiên, lòng hận thù luôn tồn tại những mầm bất ổn, sẽ là bất hạnh nếu con người bất cẩn chạm nhẹ hoặc đào xới nó. Để chôn lấp người khổng lồ, Kazuo Ishiguro đã sử dụng công cụ màn sương. Là nhà văn lưu vong luôn đau đáu bản sắc văn hóa của cố quốc, kỹ xảo kasumi trong hội họa emakimono (hình thức tranh cuộn) - kỹ xảo làm cho các sự vật trở nên mơ hồ và tạo ảo giác về chiều sâu của không gian bằng những nét vẽ sương mù nằm ngang hay thẳng đứng - đã tiếp tục sinh mệnh của nó khi được nhà văn tái tạo vào đứa con tòng thuộc Người khổng lồ ngủ quên. Với bản chất không xác định, màn sương là biểu trưng cho “một sự rối loạn trong diễn biến câu chuyện, một sự chuyển giai đoạn, một sự chuyển bước quái dị hoặc huyền diệu hơn trước” [1, tr.841]. Là biểu tượng ám ảnh xuyên trùm với tần suất cao trong cuốn tiểu thuyết, màn sương được tạc dựng ngay từ những dòng văn mở đầu gắn liền với hình ảnh thổ dân của vùng đất nước Anh – lũ quỷ ăn thịt người “khi mà hơi thở hổn hển của chúng vọng tới từ rất lâu, trước khi hình dáng quái dị của chúng hiện ra từ đám sương mù” [4, tr.7], “hoặc rằng thỉnh thoảng, một con quỷ có thể sẽ bắt đi một đứa trẻ rồi biến vào trong lớp sương mù” [4, tr.8], và nó có nguồn cơn từ lời nguyền vĩ đại của vị phù thủy thông thái Merlin phù chú lên hơi thở của con rồng cái Querig. Đi vào thế giới của Người khổng lồ ngủ quên, chính chi tiết vừa trích dẫn đã vang ngân dự báo về sự lấn lướt trắng trợn mà màn sương này mang lại: thứ vũ khí hủy diệt quá khứ; căn cốt của sự lãng quên; di sản kí ức mong manh - những mảnh ghép rời rạc, chắp nối về cõi nhân sinh rỗng rượi, rạn vỡ. Những mảnh ghép kí ức vợ - chồng: triệt tiêu sân hận, bất tận sân yêu Đôi vợ chồng già Axl và Beatrice đã sống một cuộc đời mơ hồ giữa làn sương mù không lúc nào khuất dạng. Cảm giác về một nỗi mất mát không tên cứ giày vò day dứt trong tim khi từng mảnh vụn kí ức đã trở về với Axl: khoảnh khắc nhỏ nhoi mà ông và đứa con trai cười vang 13
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ | HNKH 2019 trong khu hầm ngầm. Và những sự kiện kì lạ cứ liên tiếp tràn đến trong tâm trí cũng như cuộc sống của Axl: người phụ nữ với mái tóc dài màu đỏ đóng vai trò trọng yếu trong làng, cô bé Marta nổi danh vì bạo dạn bị mất tích, cuộc tranh cãi nảy lửa về câu chuyện của hai người chăn cừu bắt gặp một con đại bàng đầu bạc, người lạ mặt ăn mặc tả tơi tăm tối. Mỗi một sự kiện đều xuất hiện “làn sương giá đang lan dần trên mặt đất” làm chứng nhân. Thế giới trong cuốn tiểu thuyết này vận hành bằng sự thống trị của căn bệnh lãng quên, và với cộng đồng người Briton, “không biết vì sao, quá khứ đã dần nhạt phai vào một đám sương mù dày như màn sương giăng trên các đầm lầy. Đơn giản là, dân làng không có nhu cầu nghĩ về quá khứ - kể cả quá khứ gần” [4, tr.12-13]. Nhưng chính niềm khắc khoải, trăn trở về những điều đã trôi qua là chất xúc tác mạnh mẽ để rồi Axl và Beatrice thực hiện chuyến hành trình đi tìm con trai. Đây đồng thời cũng là chuyến phiêu lưu kì lạ, dẫn dụ họ đến miền kí ức - người khổng lồ đã từ lâu bị chôn vùi. Trong cõi biên niên mập mờ của thời gian cuốn tiểu thuyết, màn sương phủ đã trở thành biểu tượng cho kí ức trong tình yêu bị lãng quên. Nó như tên trộm trong đêm tối, lẻn vào và đánh cắp tất thảy những cung bậc cảm xúc quý giá của cuộc sống hôn nhân. Cặp vợ chồng Axl và Beatrice tuy hai mà một, tưởng chừng luôn kết dính với nhau bởi chất keo của lòng tin và sự thủy chung, cho dù trí nhớ của họ đang bị thui chột bởi hơi thở của con rồng cái. Với Axl, ông luôn gọi vợ bằng cái tên trìu mến và nâng niu - công chúa của anh, và mối quan hệ của họ rất vững vàng, “tình yêu ấy bây giờ còn sâu sắc hơn cả khi chúng ta còn trẻ con ngốc nghếch”, “tình cảm trong trái tim anh dành cho em vẫn luôn luôn như một, nhớ hay quên cũng không thay đổi được gì” [4, tr.64]. Với Beatrice, khi cha Jonus hỏi về việc nếu phải đối mặt với những hồi ức không vui, bà hoan hỉ và rạng rỡ: “Tôi và Axl sẽ nhớ mãi cuộc sống bên nhau của chúng tôi, cho dù có thế nào, vì cuộc sống đó là tất cả những gì thân yêu nhất đối với chúng tôi”, và “Sẽ có cả những điều không hay trở lại với chúng tôi, có thể chúng sẽ khiến chúng tôi phải khóc hoặc run lên vì tức giận. Nhưng đó chính là cuộc sống chúng tôi đã chia sẻ với nhau còn gì?” [4, tr.219]. Trên chuyến phiêu lưu tái cấu trúc kí ức, lắp ghép những hồi cố loang chảy của đôi vợ chồng, độc giả sẽ nhận thấy sự tự tin đầy chắc chắn về tình, về đời, về những ý niệm bất biến dần trở mình thành mối nghi ngờ đầy sợ hãi. Nó khiến Beatrice lo lắng rằng chồng bà sẽ bỏ đi một lần nữa, “Axl ơi, đừng bỏ em ở lại đây. Đừng quên em” [4, tr.320], khiến Beatrice muốn “lùi lại và tránh xa” thay vì sánh bước cùng chồng, bởi bà đã nhớ lại cái đêm cô độc mà Axl“bỏ đi với một người trẻ hơn và xinh đẹp hơn mình” [4, tr.348]. Tại thời điểm kí ức đã sáng rõ, “thì ngoài những kỉ niệm đẹp có thể gắn kết con người, đồng thời cũng tồn tại những kỉ niệm đau đớn có thể chia cắt con người” [7]: đứa con trai đã qua đời, sự phản bội của Beatrice, góc nhỏ nhặt và đen tối trong trái tim của Axl luôn khát khao được trả thù vợ và con trai. Lúc này, những nhân vật phải sử dụng lí trí để lựa chọn, và họ đã nghiêng hẳn về phía triệt tiêu sân hận, bất tận sân yêu. Với họ, chính nhờ màn sương ấy mà vết thương cũ đã lành trở lại, “Chúa sẽ hiểu cách một cặp vợ chồng lớn tuổi yêu thương nhau trong tình cảm lâu dài và hiểu rằng những cái bóng âm u cũng đã góp phần làm nên tình yêu ấy” [4, tr.440]. Thiết nghĩ, kết thúc mở bằng chi tiết vượt trùng khơi qua đảo, dẫu cho nhân vật phải để người bạn đời độc bước sang sông trước mình, nhưng đó cũng là lời khẳng định sự thắng thế của tình yêu đích thực trước gã quái nhân hận thù để bắt đầu cuộc sống mới. Có thể nói, những nhân vật trong tác phẩm là những hữu thể bé mọn, vô danh, không có căn cước, nguồn gốc, và với họ, quá khứ rỗng toác, hiện tại đứt gãy, tương lai tăm tối. Hình trình lần tìm bản nguyên kí ức, cũng là hành trình đánh thức gã quái thú hận thù. Biểu tượng người khổng lồ còn mang ẩn ngữ “là một lời kêu gọi chủ nghĩa anh hùng của con người. Chúng thể hiện tất cả mọi cái mà con người cần phải chiến thắng để giải phóng và phát triển nhân cách của mình” [1, tr.488]. Chuyến phiêu lưu của đôi vợ chồng già là hành trình của lựa chọn hiện sinh - một khúc hoan ca để nhân vật biết rằng bản thân không phải là một nhân vị què quặt 14
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN | 12/2019 trong cuộc đời đầy bất toàn này. Khi đang loay hoay, chới với, quay cuồng giữa nhớ và quên, tiếng vọng về bản thể âm vang hơn bao giờ hết, đôi vợ chồng già quyết tâm ra đi, như một hình thức nổi loạn, dấn thân. Khi đang trong tình trạng sống tách biệt ngoài rìa cộng đồng, ít tương thích, thiếu hòa hợp, nhiều ruồng rẫy, đôi vợ chồng già quyết tâm ra đi, như một hình thức đến với sự tự do. Bản thân Kazuo Ishiguro cũng là hiện thân của quá trình dịch chỗ, bật gốc, bứng khỏi địa dư và cội rễ Nhật Bản. “Lý lịch của Kazuo thuộc về một kiểu chân dung mà thời đại toàn cầu hóa thường lấy đó làm điều suy tư, bàn luận: rốt cuộc, căn cước của mỗi cá nhân là gì, nằm ở đâu, giữa một bên là quê nhà nguồn cội với một bên là trú xứ xa lạ?” [6]. Trong cuốn tiểu thuyết, những nhân vật ráo riết truy tìm bản thể, cũng hệt như người cha bú mớm cho nó, luôn ráo riết tra vấn về chất phương Đông và phương Tây, về quá khứ và hiện tại, về lãng quên, mất mát của sắc dân thiểu số và của các cá nhân đơn lẻ trước sức mạnh “phẳng hóa” đến mọi ngóc ngách. Nếu có cái nhìn trung thực về hiện cảnh của nhân loại, về những con người của kỉ nguyên hậu hiện đại, sẽ phơi bày được những trắc diện tâm lí của hiện thể. Đây chính là động thái thiết lập sự giao tế bền chặt giữa nhà văn và độc giả. Những mảnh ghép kí ức Briton - Saxon: bất tận sân hận, triệt tiêu sân yêu Quá khứ luôn ở trong hiện tại, theo cách này hay cách khác, nhưng để cho nó lấn át, chi phối hiện tại lại là một điều đáng bàn luận. Chuyến hành trình của đôi vợ chồng già Axl và Beatrice không chỉ chạm đến miền sâu, khuất, người nhất của cá nhân họ, mà đồng thời cũng lật trở những tồn nghi của lịch sử. Gã khổng lồ hận thù trong cuộc giao chiến đẫm máu giữa Briton và Saxon đang say ngủ, màn sương đã che phủ kí ức về sự mất mát và sự tang tóc, về nỗi đau thể xác và nỗi quặn thắt tâm hồn, về máu cuộn trong tim và lệ trào khóe mắt của cư dân hai tộc người, khiến Vua Arthur vĩ đại hàn gắn được những vết sẹo trong cương thổ mà ngài trị vì, “một người lữ hành đi qua đây hầu như không còn thấy một dấu tích gì hay một bóng đen ám ảnh nào còn sót lại nữa” [4, tr.154]. Hình ảnh người hiệp sĩ Gawain cưỡi con ngựa chiến Horace xuất hiện như một “già làng hát rong của cộng đồng” đang dẫn dắt câu chuyện lịch sử. Ông bảo vệ con rồng cái Querig đang quần thảo trong vùng, gián tiếp trợ lực cho màn sương thực hiện nhiệm vụ lu mờ trí nhớ con người. Bởi hơn ai hết, ông là phần tử chinh phạt bước ra từ cuộc thanh trừng tanh tưởi, ông biết rõ những thằng bé người Saxon “chẳng mấy chốc sẽ lớn lên thành những chiến binh, trong lòng cháy bỏng mong muốn được trả thù cho cha anh chúng đã ngã xuống hôm nay. Những bé gái kia sẽ sớm có mang rồi lại sinh ra nhiều đứa trẻ khác nữa, và cái vòng chém giết này sẽ không bao giờ kết thúc” [4, tr.297]. Ông muốn chấm dứt, dập tắt triệt để cái vòng xoáy xấu xa ấy. Trong tác phẩm, Wistan là nhân vật đặc biệt, vì dường như người chiến binh dũng cảm và thiện nghệ này không bị ảnh hưởng bởi làn sương mù khuất lấp kí ức. Và Wistan cũng là nhân vật duy nhất được Kazuo Ishiguro trao cho nguồn gốc xuất thân: đám lính người Briton bắt đi khỏi làng khi còn nhỏ, ngày đêm được huấn luyện kỹ năng để trở thành chiến binh trong quân đội, vì sự tác động hèn hạ của chúa đất Brennus mà bị những người anh em thân thiết quay lưng. Hàng loạt mũi tên của lòng hận thù khổng lồ được mài giũa từ tấm bé đã thành nét, thành ảnh khắc vào trong đáy sâu tâm thức của anh chàng chiến binh, để rồi Wistan trao truyền nó đến thế hệ hậu duệ - Edwin: “Hãy hứa với anh em sẽ căm thù dân Briton cho đến tận ngày em ngã xuống vì những vết thương trên mình hoặc vì những tháng năm tuổi tác đè nặng trên vai”, “sẽ nuôi dưỡng mối hận thù này trong tim. Và nếu em có cảm giác ngọn lửa thù hằng đang lập lòe muốn tắt lịm, hãy để ý che cho tới khi lửa lại bùng lên” [4, tr.339]. Anh cũng là người cương quyết giết chết con rồng cái sau khi chất nghi một câu hỏi đầy suy ngẫm: “Làm sao những vết thương cũ có thể lành lại trong khi lũ dòi bọ vẫn đang bám đầy xung quanh? Làm sao hòa bình dựa trên giết chóc và ngón bịp của thầy phù thủy có thể trường tồn cho thấu?” [4, tr.401]. Lòng căm phẫn đang bó bột, nay từng mảng thạch cao nứt vỡ, tung tóe, trào máu. Anh lựa chọn phe của bạo lực, bất tận sân hận, triệt tiêu sân yêu. Không 15
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ | HNKH 2019 tỏ chút lòng khoan nhượng, bằng một nhát kiếm chí mạng, anh kết liễu Querig, làm sống dậy gã quái nhân tàn ác, đồng nghĩa với công cuộc báo thù được thực thi, mở đường cho dã tâm chinh phục sắp tới, như một lẽ tất yếu. Khi kí ức được phục dựng, màn sương ấy mở ra một thế giới lưỡng phân, thế giới lai, thế giới mà bản chất của nó là sự song hành, chồng quyện, xâm thực của thái cực này và thái cực khác: chiến tranh thì ngạo mạn tự đắc, hòa bình lại rúm ró nhàu nhĩ. Hòa bình chỉ là giả tạo, hiệp sĩ truyền bá đạo luật đình chiến chỉ là kẻ khờ mơ mộng hão huyền. Tiểu thuyết Người khổng lồ ngủ quên không phải là một lời tự sự lịch sử với những tư liệu thực chứng, cuộc chiến giữa Briton và Saxon được đặt ra không phải nhằm giải thiêng hay bôi đen hiện thực. Qua những biểu tượng, Kazuo Ishiguro đã giúp độc giả thiết lập mối tương thông với những vấn đề mang tính thời sự của thế giới đương đại, mà sự kiện “bài Do Thái” là một minh chứng điển hình. Lớn lên sau giai đoạn nước Đức Quốc xã dưới trướng nhà độc tài Adofl Hitler, thế hệ thứ hai đang dựng vành móng ngựa để phán xét, “vạch mặt” tội lỗi cha anh chính mình. Huyền thoại đổ vỡ nhân tính của “lò thiêu người ngày đêm tỏa nóng” Holocaust không bao giờ hoàn kết, đóng kín, nó ở đó như một chứng tích nhắc nhở chúng ta không được phép ngừng suy tưởng về cuộc sống, như một ngôi sao sáu cánh nhân tạo được ném lên bầu trời đêm để soi rọi vào cõi u minh. Cũng như thế, các cuộc chiến tranh nổ ra không phải khơi gợi hay nhân bản hận thù, mà nhằm mục đích để lịch sử không được phép tái diễn vòng lặp. Trong công cuộc gìn giữ kí ức cho thế hệ tương lai, mỗi quốc gia sẽ luôn tự cật vấn chính mình: Chiến tranh hay hòa bình? Nhớ hay quên? Bạn hay thù? Buông tay hay tiếp tục? Kháng cự hay tự giải thoát? Mặc cảm nhược tiểu hay tự tôn giống nòi? Dường như Kazuo Ishiguro đã cất tiếng lương tri về sự đấu tranh ở bình diện xã hội với mong muốn vươn đến thế giới đại đồng. “Kazuo Ishiguro là người đặc biệt quan tâm đến cách hiểu về quá khứ, nhưng ông không phải là một nhà văn kiểu Proust, ông ta không muốn chuộc lại quá khứ, ông ta đang khám phá điều mà bạn đã lãng quên để hồi sinh ngay tại thời điểm đầu tiên” [2]. Chính vậy, bằng nội lực của một người cầm bút “chân phương, tiết chế, thận trọng và trang nghiêm” (Independent), Kazuo Ishiguro đã đặt ra vấn đề về phương cách chúng ta đối diện, thấu hiểu và giải quyết quá khứ. Như những mảnh vỡ và như những phiến đoạn chia cắt, biểu tượng người khổng lồ và biểu tượng màn sương đã bóc phơi những man trá, bịa đặt, những sáo rỗng, nhàm nhảm, những vô nghĩa lí, mê lú,... của cõi người. Chúng ta đang sống trong thời đại “mất chúa”, trong sự thất thoát niềm tin vào các hệ thống chính trị, trong trạng huống hoài nghi cái ngã của mình, sẽ có vô vàn những người như Axl và những người như Beatrice, những kẻ như Wistan và những kẻ như Gawain, bởi lý tưởng và mưu cầu của họ rất đa dạng. Nếu muốn hạnh phúc và yên hòa đích thực, thì không thể lấp liếm, đậy điệm gã quái nhân hận thù bằng dối trá và tạm bợ. Thay vào đó, phải dõng dạc nhìn thẳng và nhìn thấu vào chân xác sự thật, có những lựa chọn sáng suốt và minh mẫn phối kết giữa cái lý và cái tình, từ đó giúp hiện tại ứng xử chính xác và nhân văn hơn với quá khứ. 2.2. Biểu tượng cái chết - sự hủy diệt, tiêu vong trong danh dự, lý tưởng và sự thắng thế các thế lực huyền bí, đen tối Từ thoạt kỳ thủy, nhân loại luôn bị ám ảnh bởi cái chết. “Vẫn là chủ đề lo âu, buồn thảm” [3], cái chết được xem là sự tử vong không thể tránh khỏi, là sự khủng hoảng tối quan trọng và cuối cùng của đời sống. Trầm mình vào Người khổng lồ ngủ quên, ta thấy rặt những cái chết đau đáu cứa vào lòng, những cái chết trượt dài qua chuyến phiêu lưu của đôi vợ chồng già Axl và Beatrice. Trong cuốn tiểu thuyết, biểu tượng cái chết được thể hiện bằng việc đan cài các biểu tượng con mang hình thức phi lý, ghê rợn, đậm màu sắc kì ảo theo tư duy phương Tây, nhưng sâu xa vẫn là niềm bi cảm mono no aware gắn với mĩ học xứ Phù Tang, theo đó các nhân 16
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN | 12/2019 vật đón nhận cái chết bằng tâm thế an yên như một đóa anh đào sẵn sàng rụng rơi theo gió mà vẫn huy hoàng đến phút cuối, rèn giũa ý thức dâng hiến cuộc đời cho cái chết, mang tinh thần võ sĩ đạo samourai với nhất tâm tư tưởng “chết trong lòng”. Mỗi một sự đứt gãy tinh thần và thể xác trong tác phẩm đều mang đến một kiến giải riêng, bật nổi sự đa vỉa tầng của biểu tượng này: cái chết của người kỵ sĩ làm nhiệm vụ canh gác trên chiếc cầu là sự ngã xuống vì danh dự của kẻ cúc cung phục tùng mệnh lệnh; cái chết của vị hiệp sĩ già Gawain là sự mãn nguyện khi thực thi sứ mạng cao cả và lý tưởng thiêng liêng của mình; cái chết của con rồng cái Querig đã khẳng định sự thắng thế của con người trước các thế lực siêu nhiên và huyền bí,... Đoàn phiêu lưu bốn người đến gần chiếc cầu nơi người kỵ sĩ tóc hoa râm đang luân phiên làm nhiệm vụ theo lệnh của chúa đất Brennus. Khi đối mặt với Wistan - chàng chiến binh cừ khôi, lão luyện, mặc dù hoảng sợ, khẩn khoản cầu xin sự giúp đỡ của Gawain, nhưng người lính này không chấp thuận đầu hàng: “Có thể rồi ra sẽ phải trả giá cho tính tự cao tự đại của mình. Nhưng ta sẽ không bỏ kiếm xuống như một kẻ hèn mạt” [4, tr.166]. Và chỉ với một đường lia đơn giản của Wistan, anh ta đã ngã sấp xuống đất, gương mặt hầu như không biến sắc, rồi một con rắn “trườn ra từ phía dưới thi thể anh ta. Thân người sẫm màu của con vật ấy có các chấm trắng và vàng lốm đốm, và sau khi thoát được ra, nó lao nhanh trên mặt đất. Axl ngửi thấy mùi hôi thối nặng nề của nội tạng người”, sinh vật này “tách ra làm đôi quanh một bụi cây kế, như cách một dòng nước rẽ đôi quanh một hòn đá, trước khi nhập lại làm một và tiếp tục tới gần hơn nữa” [4, tr.170-171]. Sự miêu tả về hình dáng của loài bò sát này được chúng tôi xác lập là giống rắn vipe. Rắn vipe là biểu tượng cho cuộc hóa thân đưa dẫn những người quá cố thực hiện chuyến hành trình đi từ những hình thái cuộc sống thế tục, phàm trần sang những hình thái cuộc sống tái sinh, đóng vai trò là nồi chưng cất, là “nơi chốn hay là lò luyện của những chuyển đổi” [1, tr.773]. Biểu tượng rắn đã thần thánh hóa cái chết của người lính tóc hoa râm. Sự lìa xa cõi đời của anh ta không vô nghĩa lí, không nhạt nhòa. Dẫu biết bản thân không phải là đối thủ mạnh trong cuộc đọ sức, nhưng bổn phận không cho phép anh hành động khác, anh chỉ là kẻ bề tôi đang làm tròn nghĩa vụ phụng sự kẻ bề trên, anh tận tâm tận lực với trọng trách được giao phó, anh giữ sạch thanh danh, tự tôn và uy tín của một người cầm kiếm. Bấy nhiêu đó cũng đủ để độc giả trân trọng và nể phục người kỵ sĩ không tên này, bởi anh là hiện thân đầy đủ nhất cho cốt cách người chiến binh. Vậy nên, cái chết của anh là sự “khải huyền và nhập môn”, và mọi cuộc thụ pháp đều phải trải qua một giai đoạn tử vong trước khi khai thông lối đi vào cuộc đời mới, chết ở cấp độ này chỉ như một sự tái sinh ở cấp độ khác. Đóng đinh trên bức tranh nhuốm màu u hoài của tác phẩm còn là cái chết của vị hiệp sĩ già Gawain. Như đã đề cập, cái chết, “ẩn đằng sau cái mặt nạ gớm ghiếc của nó là một mạch nguồn tinh khiết” [3] với sự tự ý thức về cái vô thường theo mẫu hình văn hóa Nhật Bản. Là người trung thành với nhà vua vĩ đại, ông đã hân hưởng đối mặt với quỷ dữ ăn thịt người, lũ yêu tinh cũng như những ý đồ đen tối nhất của giống loài mình kể cả khi nỗi run sợ thấm sâu vào tận xương tủy. Trong trận quyết chiến của ông và Wistan - cuộc tỉ thí của kí ức đấu chọi với lãng quên, đã khiến “hai lưỡi kiếm, có lẽ là vì lực va chạm kinh hồn mà giờ đã kết hợp thành một thực thể duy nhất” [4, tr.407]. Với sự nỗ lực gần như kiệt sức, hai lưỡi kiếm cũng chùn lại và tách nhau ra. “Trong khi ấy, có một đốm gì đó thẫm màu - có thể chính là thứ chất ngay từ đầu đã khiến hai thanh kiếm dính chặt vào nhau - bắn tung lên trong khoảng không giữa hai người. Với nét mặt nhẹ nhõm sửng sốt, Gawain lảo đảo xoay nửa vòng rồi khuỵu một bên gối xuống đất” [4, tr.408]. Thanh kiếm là biểu tượng của nghề nhà binh, của quyền lực, của chiến tranh. Là “ánh sáng và tia chớp”, lưỡi kiếm thiêng tiêu hủy “sự bất công, sự độc ác, sự ngu tối” [1, tr.489], đồng thời nó cũng xây dựng, kiến lập, duy trì hòa bình và công lý. Sự hợp thể hai lưỡi kiếm cũng là sự hợp thể hai tâm hồn hiệp sĩ chân chính. Gawain đã đón nhận cái chết với nét mặt “như mang một vẻ hài lòng” [4, tr.408]. Khi Thần Chết sờ soạng ông, không 17
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ | HNKH 2019 có máu tung xối, chảy tóe, mà chỉ là sự xuất hiện của thứ chất lỏng “thẫm màu” mơ hồ, vô định. Có thể nói, cái chết của Gawain là cảm giác mãn nguyện bởi đã hết mình với lý tưởng chiến đấu của bản thân, đã hết lòng mang vác sức nặng lịch sử cho đến khi bộ áo giáp bị gỉ sét và con ngựa chiến dần già nua. Qua đó, cái chết của ông cũng là sự tiên báo cho cuộc huyết chiến sắp xảy đến của hai tộc người Saxon và Briton, bởi công cụ chiến đấu trên bàn cờ trận mạc này đã xé rách màn sương mờ ảo, đào xới gã khổng lồ lãng quên bị vùi chôn, dập tắt tình hữu nghị mà bấy lâu ông luôn ra sức bảo vệ và vun vén. Cái chết của con rồng cái Querig cũng gắn với biểu tượng thanh kiếm. Thanh kiếm thiêng của người Nhật được tạo tác từ đuôi của con rồng. Đến địa hạt xứ Trung, thanh kiếm thiêng tự gieo mình xuống nước và biến thành những con rồng sáng loáng. Hay huyền thoại về thanh gươm được rút ra khỏi đá bởi Arthur - giọt máu rồng duy nhất của Vua Uther Pendragon. Với mối quan hệ mật thiết, thanh kiếm đã quay trở về hành quyết con rồng cái. Khi đến gần nơi sinh sống của Querig, cỏ xung quanh miệng hang động “đã bị đen lại hoặc cháy rụi” [4, tr.397]. Cỏ mang khả năng sinh sản và tái lập sự sống. Thế nhưng, hình ảnh với đầy vẻ điêu tàn, đổ nát ấy dường báo hiệu nét đau thương của một sinh vật hốc hác, gầy mòn, yếu ớt không còn sức chống trả – một sinh vật khốn khổ phải thấu chịu lời nguyền ma thuật lên hơi thở của mình, khiến ta có cảm giác mối đe dọa của Querig đến từ sự hiện diện dai dẳng của nó nhiều hơn là từ những hành động của nó. Cái chết của Querig không phải là kết quả của trận đụng độ ác liệt, mà rất nhẹ nhàng, “thanh kiếm đã vẽ một đường vòng cung thấp”. Trong truyện kể Mabinogi về Lludd và Llewelys, rồng trắng là biểu tượng của những kẻ Saxon xâm lược. Rồng hiện ra với “cái ác và những xu hướng quỷ dữ” [1, tr.780]. Motif rồng - hiệp sĩ diệt rồng trở đi trở lại trong văn học phương Tây như ám gợi mong ước chinh phục các lực lượng trong tự nhiên của con người tự ngàn xưa. Sự tiêu vong của con rồng cái Querig cũng chính là sự tử nạn của nguồn cơn lãng quên và là sự thắng thế của thực thể bé nhỏ trước các thế lực hắc ám, ma quái. 3. KẾT LUẬN Trong cái thời hồn người dễ nhàu bởi những bất an, dễ ngầu bởi những rung chấn từ đời sống, thì đọc cuốn tiểu thuyết gợi“một cái nhìn sâu sắc về ký ức và mặc cảm tội lỗi, về cách chúng ta hồi tưởng lại mọi thương tổn trong quá khứ” (Alex Preston, The Guardian) sẽ giúp mỗi cá nhân chiêm nghiệm về cõi nhân sinh tưởng chừng đang nứt toác, rạn vỡ này. Với hệ thống biểu tượng mà nổi bật là người khổng lồ và cái chết, Kazuo Ishiguro đã kiến tạo nên bản sắc riêng biệt của mình. Việc lựa chọn giữa triệt tiêu sân hận/sân yêu hay bất tận sân hận/ yêu là một thách thức lớn đối với mỗi cá nhân và mỗi cộng đồng. Ông nhìn thế giới bằng đôi mắt của kẻ mang cảm thức lưu vong, vậy nên đã chuyển tải được những ẩn ý sâu xa về những trạng huống phổ biến của con người mang tư duy mảnh vỡ, soi chiếu được những vấn đề thời sự nhức bỏng của xã hội hiện tồn. Và mặc dù được xem là một trong những nhà văn Anh xuất sắc nhất còn sống - một sự pha trộn giữa Kafka và Chekhov thời hiện đại, thế nhưng mạch ngầm mĩ học phương Đông vẫn chảy trôi trong sáng tác của ông, thức tỉnh vẻ đẹp của những cái chết như một kiểu tự ý thức và sẵn sàng đón nhận phần tất yếu này, đồng thời phục dựng tham vọng cổ sơ của loài người từ trong các câu chuyện thần thoại phương Tây. Qua biểu tượng trong trang văn của Kazuo Ishiguro, có thể hình dung rằng những cảm hứng triết luận vẫn còn quá nhiều ẩn số lớn chưa được giải trình. Các biểu tượng này không phải là thứ rượu đang rót mà là thứ men đang lên, thành công của Kazuo Ishiguro chính là “gọi đến sự tự do của người đọc” (Sartre). Với yếu tố kì ảo trong một cuốn tiểu thuyết giả tưởng - huyền ảo, Kazuo Ishiguro đã tự gắn mình vào công cuộc thực thi quyền lực của nghệ thuật, trong sứ mệnh giảm trừ cái ác, soi sáng thế giới sự sống và bảo vệ chúng ta chống lại sự lãng quên con người. Qua đó, nhà văn khắc tên mình lên tấm bản đồ tinh thần của thời đại. 18
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN | 12/2019 TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Chevalier J., Gheerbrant A. (2002). Từ điển biểu tượng văn hóa Thế giới (Phạm Vĩnh Cư, Nguyễn Xuân Giáo, Lưu Huy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng, Nguyễn Văn Vỹ dịch), 1997 (Tái bản 2002), NXB Đà Nẵng. [2] Phạm Tấn Xuân Cao (2017). Nobel Văn học 2017: Sự trở về với những nỗi niềm nhân bản, 8/12/2017, nguồn: http://tapchisonghuong.com.vn/tap-chi/c381/n26196/Nobel-Van-hoc- 2017-Su-tro-ve-voi-nhung-noi-niem-nhan-ban.html. [3] Lê Thị Diễm Hằng (2018). Biểu tượng cái chết trong tiểu thuyết của Haruki Murakami, Tạp chí Khoa học và Giáo dục, 2 (46), 24-34. [4] Kazuo Ishiguro (2017). Người khổng lồ ngủ quên, NXB Văn học, Hà Nội. [5] Tzevan Todorov (2018). Dẫn luận về văn chương kì ảo (Lê Hồng Sâm, Đặng Anh Đào dịch, in lần thứ ba, có chỉnh lí), NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội. [6] Mai Anh Tuấn (2017). Kazuo Ishiguro: “Tôi luôn nhìn thế giới qua đôi mắt của bố mẹ”, 16/10/2017, nguồn: https://tuoitre.vn/kazuo-ishiguro-toi-luon-nhin-the-gioi-qua-doi-mat- cua-bo-me-1402078.htm. [7] Phan Thu Vân (2018). Di sản kí ức trong tiểu thuyết Đôn Hoàng của Inoue Yasushi và tiểu thuyết Người khổng lồ ngủ quên của Kazuo Ishiguro, Tạp chí Khoa học, 15, 5, 47-58. 19
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học