Xây dựng cơ sở dữ liệu các bài bản âm nhạc cung đình Huế - Phần Nhã nhạc

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 87 KHOA HOÏC VAØ ÑÔØI SOÁNG XAÂY DÖÏNG CÔ SÔÛ DÖÕ LIEÄU CAÙC BAØI BAÛN AÂM NHAÏC CUNG ÑÌNH HUEÁ - PHAÀN NHAÕ NHAÏC Phan Thanh Haûi, Tröông Troïng Bình* 1. Khaùi nieäm cô sôû döõ lieäu Cô sôû döõ lieäu (CSDL) laø moät ngaân haøng thoâng tin löu tröõ döôùi daïng vaên baûn (Text), soá lieäu (Number), bieåu baûng soá lieäu (Table)… ñöôïc löu tröõ treân maùy tính, saép xeáp theo moät traät töï nhaát ñònh, coù moät chöông trình quaûn lyù, caäp nhaät vaø khai thaùc thoâng tin theo muïc ñích cuûa ngöôøi söû duïng. Theo Töø ñieån Baùch khoa Vieät Nam, xuaát baûn naêm 1995, taäp 1, trang 618 coù neâu: “Cô sôû döõ lieäu laø taäp hôïp caùc baûn “ghi” hoaëc “teäp” coù quan heä loâgic vôùi nhau ñöôïc löu tröõ treân maùy tính. Moät cô sôû döõ lieäu (CSDL) thöôøng laø caùch toå chöùc baèng phöông tieän tin hoïc heä thoáng thoâng tin cuûa moät ñoái töôïng thöïc teá naøo ñoù. Vieäc toå chöùc, hoaøn thieän cuõng nhö khai thaùc moät CSDL, ñöôïc thöïc hieän bôûi moät chöông trình ñaëc bieät, ñöôïc goïi laø heä quaûn trò CSDL”. CSDL ñöôïc taïo ra ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà vôùi caùc heä thoáng höôùng teäp maø trong ñoù döõ lieäu ñöôïc saép xeáp, tìm kieám deã daøng, nhanh choùng, chính xaùc, cho pheùp deã chia seû taøi nguyeân vôùi nhieàu ngöôøi cuøng söû duïng vaø an toaøn. Ñoái vôùi nhöõng döõ lieäu coù bieán ñoäng, CSDL coøn coù chöùc naêng boå sung vaø caäp nhaät thoâng tin. Tuy ñöôïc nhìn nhaän döôùi caùc goùc ñoä khaùc nhau, nhöng khaùi nieäm CSDL taäp trung vaøo 3 vaán ñeà chính: Löu tröõ thoâng tin; khai thaùc, chia seû thoâng tin; vaø boå sung, caäp nhaät thoâng tin. Vaäy, CSDL caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình Hueá ñöôïc hieåu laø moät heä quaûn trò CSDL, bao haøm caùc noäi dung vaø chöùc naêng: löu tröõ toaøn boä nhöõng thoâng tin cô baûn veà soá löôïng, tính chaát… cuûa caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình Hueá; coù chöông trình quaûn lyù, löu tröõ, boå sung, caäp nhaät vaø khai thaùc thoâng tin. 2. Keát quaû khaûo saùt, thu thaäp thoâng tin Sau khi cheá ñoä quaân chuû trieàu Nguyeãn suïp ñoå, Nhaõ nhaïc – AÂm nhaïc cung ñình Hueá cuõng maát ñi moâi tröôøng dieãn xöôùng, caùc ngheä nhaân cung ñình quay veà vôùi queâ höông mình, baøi baûn ngheä thuaät cung ñình Hueá cuõng vì theá theo chaân caùc ngheä nhaân hoøa nhaäp vaøo daân gian. AÂm nhaïc cung ñình laø moät loaïi hình ngheä thuaät ña daïng, khi ñieàu tra khaûo saùt khoâng chæ ñôn thuaàn döïa treân caùc baøi baûn aâm nhaïc maø coøn phaûi caên cöù treân nhieàu yeáu toá nhö: ngöôøi bieåu dieãn (nhaïc coâng), loaïi nhaïc cuï vaø caùc baøi baûn. Vieäc khaûo saùt toaøn dieän caàn phaûi coù phöông phaùp toå chöùc hôïp lyù, traùnh * Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá. Ñeà taøi ñöôïc söï hoã trôï cuûa Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä tænh Thöøa Thieân Hueá. 88 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 truøng laëp vaø khai thaùc ñaày ñuû treân nhieàu phöông dieän. Phaân nhoùm hình thöùc thoâng tin ñeå khaûo saùt thu thaäp thoâng tin laø moät trong nhöõng giaûi phaùp caàn thieát ñeå traùnh nhöõng sai soùt. a. Phaân nhoùm thoâng tin Caên cöù vaøo lyù do treân, chuùng toâi tieán haønh phaân nhoùm khi khai thaùc caùc baøi baûn: - Nhoùm 1: Nhoùm ngheä nhaân Nhoùm ngheä nhaân ñöôïc khai thaùc ña daïng töø 2 nguoàn: + Caùc ngheä só ñang laøm vieäc taïi Nhaø haùt Ngheä thuaät Truyeàn thoáng Cung ñình Hueá. + Caùc ngheä nhaân hoaït ñoäng töï do. Tuy nhieân, do ñieàu kieän khaùch quan vaø chuû quan neân chuùng toâi khoâng theå khai thaùc thoâng tin cuûa taát caû caùc ngheä nhaân, ngheä só ñaõ vaø ñang bieåu dieãn caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình maø chæ choïn nhöõng ngheä nhaân, ngheä só tieâu bieåu, coù uy tín, coù kinh nghieäm ñeå tieán haønh ñieàu tra thu thaäp thoâng tin - Nhoùm 2: Nhoùm baøi baûn + Baøi baûn Ñaïi nhaïc + Baøi baûn Tieåu nhaïc b. Keát quaû thu thaäp Sau moät thôøi gian ñieàu tra thöïc hieän, keát quaû thu ñöôïc nhö sau: - Nhoùm 1: + Nhoùm ngheä só ñang laøm vieäc taïi Nhaø haùt Ngheä thuaät Truyeàn thoáng Cung ñình Hueá: khaûo saùt thu thaäp thoâng tin ñöôïc 5/14 ngheä só. + Nhoùm ngheä nhaân hoaït ñoäng ngheä thuaät töï do: khaûo saùt thu thaäp thoâng tin ñöôïc 9/14 ngheä nhaân. - Nhoùm 2: Soá löôïng baøi baûn Ñaïi nhaïc laø: 32/49 baøi. Soá löôïng baøi baûn Tieåu nhaïc laø: 17/49 baøi. Do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, neân chaéc chaén coù moät soá baøi baûn ñang lan toûa ngoaøi daân gian chöa ñöôïc khai thaùc heát, chuùng toâi seõ coá gaéng boå sung, caäp nhaät khi coù ñieàu kieän trong nhöõng laàn tôùi. c. Moät soá ñaëc ñieåm chính ruùt ra - Nhoùm ngheä nhaân, ngheä só + Ñaëc ñieåm veà cô caáu Caùc ngheä nhaân, ngheä só maø chuùng toâi khai thaùc coù 14 ngöôøi. Nhoùm ngheä nhaân, ngheä só naøy hieän ñang hoaït ñoäng trong lónh vöïc ngheä thuaät vaø bieåu dieãn thöôøng xuyeân nhöõng baøi baûn aâm nhaïc cung ñình naøy. Trong ñoù tyû leä nam laø 14/14 ngöôøi, chieám tyû leä 100%. Cô caáu nhaân löïc chuû yeáu laø ñöôïc ñaøo taïo theo loái truyeàn ngoùn, truyeàn ngheà, truyeàn khaåu chöù chöa qua baát kyø tröôøng lôùp naøo laø 13/14 ngöôøi. Tuy nhieân, nhoùm ngheä nhaân ngheä só naøy ñöôïc ñaùnh giaù laø nhöõng nhaïc coâng tieâu bieåu, coù uy tín, coù naêng löïc trong moâi tröôøng ngheä thuaät maø hoï Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 89 hoaït ñoäng. Vaø trong soá ngheä nhaân, ngheä só noùi treân chæ coù moät ngöôøi coù trình ñoä ñaïi hoïc. + Ñaëc ñieåm veà giôùi tính Nhoùm ngheä nhaân, ngheä só maø chuùng toâi khai thaùc thu thaäp thoâng tin hoaøn toaøn laø nam, vôùi tyû leä tuyeät ñoái laø 14/14 ngöôøi. Tuy nhieân, con soá naøy khoâng phaûn aùnh ñuùng thöïc traïng nhaïc coâng ñang bieåu dieãn caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình hieän nay. Vì soá nhaïc coâng nöõ chieám tyû leä khoâng nhoû trong bieân cheá cuûa Nhaø haùt Ngheä thuaät Truyeàn thoáng Cung ñình Hueá. Hieän nay, ngoaøi daân gian, giôùi ngheä nhaân chuyeân bieåu dieãn taïi caùc leã teá khoâng coù ngheä nhaân nöõ naøo. Caên cöù vaøo tình hình, tính chaát cuûa ñeà taøi, chuùng toâi thu thaäp caùc baøi baûn cuûa Nhaõ nhaïc - thuoäc doøng Nhaïc leã, maø trong Nhaõ nhaïc khoâng coù nöõ, do ñoù chuùng toâi ñaõ coù chuû ñích choïn löïa giôùi tính ngheä nhaân ngheä só tröôùc khi tieán haønh ñieàu tra, phoûng vaán. + Ñaëc ñieåm veà nhoùm tuoåi Nhaïc coâng ôû ñoä tuoåi thanh nieân haàu nhö khoâng coù trong soá löôïng ñieàu tra ñieàn daõ khai thaùc thoâng tin laàn naøy cuûa chuùng toâi. Taäp trung ñoâng vaø coù tyû leä töông ñöông nhau laø ñoä tuoåi töø 36-45 coù baûy ngöôøi, ñoä tuoåi töø 46-60 coù saùu ngöôøi, duy nhaát coù moät ngheä nhaân ôû ñoä tuoåi treân 60. Trong phaïm vi giôùi haïn cuûa ñeà taøi, chuùng toâi khoâng ñieàu tra traøn lan taát caû nhöõng nhaïc coâng hieän ñang bieåu dieãn caùc baøi baûn maø coù söï choïn loïc, taäp trung vaøo nhöõng ngöôøi coù naêng löïc, coù kinh nghieäm thaät söï. Bôûi vaäy, qua keát quaû ñieàu tra veà ñoä tuoåi chuùng ta nhaän thaáy raèng ôû ñoä tuoåi 36-45 vaø 46-60 laø nhöõng ngheä nhaân, ngheä só coù kinh nghieäm, coù ñoä chín muoài veà naêng löïc bieåu dieãn. Lôùp ngheä nhaân, ngheä só naøy ñaõ ñöôïc hoïc, ñöôïc thöïc haønh vaø ñaït ñoä chín muoài veà tay ngheà. Ñaây laø nguoàn nhaân löïc ñaùng tin caäy ñeå theå hieän caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình, giuùp ñeà taøi taäp hôïp caùc baøi baûn maãu möïc, chính xaùc phuïc vuï cho coâng taùc löu tröõ vaø truyeàn daïy cho caùc theá heä mai sau. + Ñaëc ñieåm veà tình traïng laøm vieäc Tình traïng cuûa caùc nhaïc coâng, theo chuû ñích ban ñaàu cuõng ñöôïc tieán haønh ñieàu tra, phoûng vaán treân hai lónh vöïc chính, ñoù laø nguoàn nhaïc coâng ñang laøm vieäc taïi cô quan nhaø nöôùc laø CBCNV, soá coøn laïi laø nhaïc coâng haønh ngheà töï do. Trong quaù trình khai thaùc thoâng tin, chuùng toâi nhaän thaáy, soá löôïng baøi baûn maø chuùng toâi thu thaäp ñöôïc chuû yeáu döïa treân nhoùm ngheä nhaân haønh ngheà töï do. Soá löôïng baøi baûn cuûa nhoùm nhaïc coâng ñang laøm vieäc nhaø nöôùc, chieám tyû leä khoâng nhieàu. Ñieàu naøy xuaát phaùt töø lyù do nhaïc coâng laø CBCNV tuy bieåu dieãn haøng ngaøy nhöng luoân ôû trong khuoân khoå kòch muïc haïn heïp, chuû yeáu thuaàn thuïc caùc baøi baûn ñöôïc söû duïng bieåu dieãn treân saâu khaáu. Soá baøi baûn coøn laïi tuy ñöôïc hoïc, ñöôïc nghe nhöng ít ñöôïc thöïc haønh neân khoâng theå bieåu dieãn moät caùch thuaàn thuïc vaø ñieâu luyeän, khoù coù theå khai thaùc nhöõng baøi khoâng coù trong chöông trình bieåu dieãn. Ñoái vôùi nhoùm ngheä nhaân hoaït ñoäng töï do, moät phaàn phuï thuoäc vaøo tuoåi ñôøi tuoåi ngheà, maët khaùc do ñieàu kieän ñöôïc thöôøng xuyeân bieåu dieãn ôû caùc leã teá 90 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 cuûa laøng xaõ, ñình ñaùm, kòch muïc laïi phong phuù thích nghi töøng ñòa phöông, töøng noäi dung buoåi leã. Ñieàu ñoù baét buoäc tay ngheà cuûa caùc nhaïc coâng naøy luoân phaûi ñöôïc trau doài vaø boå sung caùc baøi baûn môùi. Maët khaùc, do thöïc teá cuoäc soáng, caùc ngheä nhaân naém vöõng, thuaàn thuïc caùc baøi baûn, ña daïng veà theå loaïi môùi coù theå deã daøng toàn taïi ñöôïc trong ngheà, vöôït qua ñöôïc söï caïnh tranh khoác lieät trong moâi tröôøng hoaït ñoäng ngheä thuaät. Hôn nöõa, vôùi lôùp ngöôøi naøy, ngoaøi vaán ñeà vì cuoäc soáng möu sinh coøn laø nieàm ñam meâ ñöôïc öôm maàm nhieät huyeát töø khi tuoåi coøn nhoû. Hoï laø truyeàn nhaân cuûa caùc theá heä nhaïc coâng cung ñình ngaøy tröôùc vaø cuõng chính laø ngöôøi thaày cuûa caùc lôùp nhaïc coâng treû hieän nay. + Ñaëc ñieåm veà phöông thöùc ñaøo taïo Phöông thöùc ñaøo taïo cuûa lôùp nhaïc coâng chuû yeáu laø truyeàn ngoùn, truyeàn ngheà. Caùc nhaïc coâng chuû yeáu ñöôïc truyeàn töø caùc theá heä ñi tröôùc. Caùch truyeàn ngheà maø caùc ngheä nhaân, ngheä só töøng ñöôïc hoïc laø truyeàn khaåu, truyeàn ngoùn, treân neàn taûng loøng baûn, coøn ñöôïc goïi laø phöông phaùp tröïc truyeàn. GS, TS Traàn Vaên Kheâ töøng noùi, ñaây laø moät trong caùc caùch truyeàn ngheà coù hieäu quaû cao trong aâm nhaïc truyeàn thoáng Vieät Nam. Vieäc truyeàn ngheà luoân luoân phaûi ñöôïc keát hôïp chaët cheõ vôùi vieäc ñònh höôùng thaåm myõ aâm nhaïc. - Nhoùm baøi baûn Baøi baûn + Ñaëc ñieåm veà noäi dung tính chaát Caùc baøi baûn Ñaïi nhaïc vaø Tieåu nhaïc ñeàu söû duïng phöông thöùc hoøa taáu, hieám coù tröôøng hôïp ñoäc taáu. Caùc baøi baûn Ñaïi nhaïc tröôùc ñaây duøng keát hôïp vôùi caùc nghi tieát trong töøng leã (tuøy theo yù nghóa caâu xöôùng maø söû duïng caùc baøi nhaïc cho phuø hôïp). Tuy vaäy, cuõng caàn phaûi caên cöù vaøo töøng giai ñoaïn cuï theå cuûa töøng buoåi leã nhö coù luùc xöôùng maø khoâng cöû nhaïc, coù luùc khoâng caàn xöôùng maø ñoäi nhaïc leã vaán cöù tieáp tuïc hoøa taáu cho ñeán khi coù leänh môùi… Tieåu nhaïc hieän nay thöôøng ñöôïc söû duïng trong caùc nghi tieát nieâm höông, tieáp ñaõi quan khaùch trong luùc uoáng traø, nöôùc (khoâng duøng trong luùc aên). Tuy nhieân, coù ngoaïi leä laø trong leã Trai taêng, khi tieáp ñoùn sö saõi thoï trai (aên côm chay) ñoäi nhaïc vaãn cöû haønh Tieåu nhaïc (Thaäp thuû lieân hoaøn). + Ñaëc ñieåm veà hình thöùc Toác ñoä Tieåu nhaïc thöôøng chaäm raõi, ñoä vang bình thöôøng. Hình thöùc cuûa caùc baøi baûn cuõng coù söï khaùc nhau ñaùng keå, moät soá baøi baûn ñöôïc dieãn taáu döïa treân loøng baûn, töùc laø chöõ nhaïc, moät soá khaùc laïi coù lôøi haùt. Soá baøi baûn coù lôøi haùt ña phaàn thuoäc theå loaïi cuûa Tieåu nhaïc. Ban ñaàu lôøi nhaïc thöôøng coù ít chöõ, sau caûi bieán nhieàu hôn do nhu caàu phaùt trieån theo thôøi gian cuûa aâm nhaïc, bôûi vaäy lôøi ca cuõng töø ít chöõ daàn nhieàu hôn cho thích öùng, ñuû dieãn ñaït vaø phuø hôïp vôùi cao ñoä cuõng nhö tính chaát luyeán laùy cuûa chöõ nhaïc. AÛnh höôûng cuûa gioïng noùi töøng vuøng mieàn laøm cho cao ñoä chöõ nhaïc cuõng bieán chuyeån sinh ra caùc dò baûn cuûa caùc baøi baûn. (Ví duï Long ngaâm ca Hueá coù giai ñieäu khaùc Long ngaâm nhaïc leã, töông töï Nguyeân Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 91 tieâu nhaïc leã cuõng khaùc vôùi Nguyeân tieâu ca Hueá do söï bieán ñoåi cao ñoä cuûa lôøi ca laøm aûnh höôûng). Nhaïc cuï + Ñaëc ñieåm veà phöông thöùc dieãn taáu Moãi nhaïc cuï coù moãi aâm saéc rieâng, tính naêng rieâng, töø ñoù giai ñieäu ñöôïc dieãn taáu cuõng coù saéc thaùi vaø cao ñoä rieâng. Töùc laø moãi nhaïc cuï coù moãi “ngoân ngöõ” rieâng ñeå cuøng dieãn taû moät vaán ñeà, moät noäi dung, yù nghóa. Caùc loaïi nhaïc cuï ñöôïc saép seáp theo töøng nhoùm, boä nhö boä hôi, boä goõ, boä daây: daây keùo vaø daây gaûy... + Ñaëc ñieåm veà noäi dung dieãn taáu Nhö ñaõ noùi treân, moãi moät nhaïc cuï coù moät saéc thaùi rieâng bieät. Do tính chaát rieâng bieät cuûa töøng theå loaïi aâm nhaïc, cuï theå nhö Ñaïi nhaïc caàn caùc loaïi nhaïc cuï vang to, aâm khoûe, truyeàn ñöôïc xa, mang tính trang nghieâm, huøng hoàn cho neân thöôøng duøng nhöõng nhaïc cuï nhö: keøn, troáng, chieâng, tuø vaø, moõ söøng traâu, phaùch tieàn, xaäp xoõa. Phuø hôïp vôùi saéc thaùi nheï nhaøng, eâm aùi, aâm vang vöøa nghe cuûa Tieåu nhaïc, neân caùc nhaïc cuï thöôøng duøng phuø hôïp vôùi tính chaát treân laø nhaïc cuï boä daây gaûy nhö: ñaøn tyø baø, ñaøn nguyeät, ñaøn tam; Daây keùo: ñaøn nhò, ñaøn hoà; Boä goõ: troáng baûn, phaùch moät vaø boä cheùn. 3. Giaûi phaùp baûo toàn, quaûn lyù, cung caáp vaø caäp nhaäp thoâng tin caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình Hueá AÂm nhaïc cung ñình Hueá bao goàm caùc theå loaïi nhö: nhaïc muùa cung ñình, nhaïc tuoàng cung ñình vaø Nhaõ nhaïc, trong ñoù Nhaõ nhaïc laø moät giaù trò di saûn vaên hoùa ñaõ töøng toàn taïi döôùi caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, vaø phaùt trieån röïc rôõ döôùi trieàu Nguyeãn. Do ñoù, vieäc tìm ra giaûi phaùp baûo toàn vaø quaûn lyù caùc baøi baûn aâm nhaïc cung ñình Hueá khi noù ñaõ ñöôïc söu taàm, nghieân cöùu vaø chuaån hoùa laø moät vaán ñeà nan giaûi ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu, caùc nhaø quaûn lyù... Theo chuùng toâi, ñeå laøm ñöôïc vaán ñeà naøy, chuùng ta caàn coù moät giaûi phaùp cuï theå, moät cheá taøi cuï theå trong quaù trình cung caáp thoâng tin, caäp nhaät thoâng tin ñeå laøm sao di saûn naøy khoâng bò “tam sao thaát baûn” trong quaù trình baûo toàn vaø phaùt huy nhöõng giaù trò cuûa noù. Nhaø nöôùc khuyeán khích vaø taïo ñieàu kieän cho toå chöùc, caù nhaân tieán haønh hoaït ñoäng nghieân cöùu, giôùi thieäu di saûn vaên hoùa phi vaät theå (trong ñoù coù Nhaõ nhaïc cung ñình Hueá) nhaèm gìn giöõ, phaùt huy baûn saéc vaên hoùa daân toäc. ÔÛ ñaây, ngoaøi nhöõng vaán ñeà chung coù lieân quan ñeán di saûn vaên hoùa phi vaät theå, chuùng toâi chæ ñeà caäp ñeán Nhaõ nhaïc, moät theå loaïi aâm nhaïc thöôøng ñöôïc trình dieãn trong caùc dòp leã teá cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn nhö: teá Giao, teá Mieáu, teá Xaõ Taéc... ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø “Di saûn Vaên hoùa phi vaät theå ñaïi dieän cuûa nhaân loaïi”. a. Giaûi phaùp baûo toàn Theo Coâng öôùc Baûo veä Di saûn vaên hoùa phi vaät theå do UNESCO ban haønh ngaøy 17/10/2003, thì “Di saûn vaên hoùa phi vaät theå” ñöôïc ñònh nghóa nhö sau: ... - tailieumienphi.vn