1. Trang Chủ
  2. Lịch sử - Văn hoá
  3. Việt Nam - Văn hóa và tộc người: Phần 2

Việt Nam - Văn hóa và tộc người: Phần 2

Việt Nam - Văn hóa và tộc người: Phần 2 gồm có một số bài viết như: Từ ruộng công đến ruộng tư, tổ chức giáp từ Trung Hoa đến Việt Nam, Dân chủ Làng - Xã, Làng xã Hương Sơn (Ghi chép dân tộc học), Nhận xét bước đầu về gia đình của Người Việt, Mặt trời với nghi lễ trên nương của người Mãng (Mạng Ư) ở Tây Bắc Việt Nam),... Mời các bạn cùng tham khảo để biết thêm nội dung chi tiết. Vdn d l thuat ngu la nhu vay. Con hien tugng ruong ddt cong chuyen hoa thanh ruong dat tu thi sao? V l mat nay, c6 mot

Thể loại Tài liệu miễn phí Lịch sử - Văn hoá

Số trang 156

Ngày tạo 4/10/2023 9:18:26 PM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 30.27 M

Tên tệp

Tải Việt Nam - Văn hóa và tộc người: Phần 2 (.pdf)

Xem mẫu

  1. Vdn d l thuat ngu la nhu vay. Con hien tugng ruong ddt cong chuyen hoa thanh ruong dat tu thi sao? V l mat nay, c6 mot PHULUC su kien ma toi cho la day y nghia: trong suot lich su ciia chi do quan chii Viet Nam, tu trilu Ly din trilu Nguyin (thi ky X I - XIX), thi ruong nha vua ban cho quy tgc hay quan lai lam cua Tir R U O N G C O N G D E N R U Q N G TlT rieng (nhu the nghiep quan, chiing han), ma thuang la d l thuang cong lao ciia ca nhan, bao giof ciing dugc trich ra tir loai ruong thuoc quyen sa huu tap thi ciia lang xa. Va hien tugng bao cip Tinh hinh ruong dk cong va biin hoa cua no qua thai gian la 4y, theo toi cung la mot hinh thuc bien ruong cong thanh ruong mot trong nhung van de tam toi nhat cua lich su Viet Nam thai c6. tu. Con duang chuyen hoa ruong dat tu cong din tu con c6 thi Toi thdy can xin y kien cac chuyen gia. Va sau day la lai giang ciia dien ra dual mot dang khac: nha nuac quan chii ban ruong cong hai vj, ma toi da ghi lai theo muc do nhan thuc ciia minh. ciia lang xa cho dan lam ruong tu. Theo su cu, vao nam 1252, Gido sw Truomg Hitu Quynh dual trieu Tran Thai Tong, nha vua, vi ly do gi nay khong ro, da "Truac hit, xin noi vh thuat ngii cai da, vi c6 vin de thuat ban quan dien cho dan. Quan dien nhu ta da bilt, la mot thuat ngu. N^u bam chat vao cac thu tich cu viet bang Han van, thi tir ngu ma ho. Nhung, can cu vao mot so van ban dia phuang, toi truac cho din cuoi the ky XIV, ca dau the ky XV quan dien la muon noi khong phai van ban chinh thuc ciia nha nuac, chSng thuat ngij duy nhSt dugc su dung de chi hai loai ruong c6 the goi la han van cac bia dung 6f dia phuang... thi toi cho r§ng dky la cong: 1) Ruong thuoc quyen so huu dac biet cua chinh quyen quan ruong cong cua lang xa. Thuc ra, viec nha nuac ban ruong cong chu Trung uang; 2) Ruong thuoc quyen sa huu tap th6 ciia dan cu cua lang xa cho dan chi dugc su cii phan anh c6 mot \an day thoi. tung lang xa. TiJ thi ky XV cho din cu6i thi ky XVIII, tu quan Nhung chiing ta c6 quyen tu hoi: phai chang hanh dong ciia Tran diln vin tilp tuc dugc cac van ban su dung, vai hai nghia neu tren. Thai Tong ma dau cho mot xu the, va con dugc lap di lap lai Tuy nhien, thinh thoang ta lai thay xuat hien mot tu mai: cong nhieu Ian trong lich su, ma chang qua cac su quan thai xua khong dien. Theo toi, neu cu luon bam chat thu tich Han van hien c6 thay can thiet phai nhac di nhSc lai d4y thoi? trong tay, thi phai cong nhan rang thuat ngij mai nay khong ro nghia ISm: c6 nhung truang hgp hinh nhu no dac chi loai ruong Mac dau the nao, vao the ky XV, sau giai doan thuoc Minh dat thuoc quyen so huu cua nha nuac; trong mot so truang hgp ngan ngui, trieu dai mai, nha Le, da sung cong nhiing ruong bi bo khac, no lai c6 ve nhu bao gom hai loai ruong. Den the ky XIX, hoang vi chien tranh, nhap chiing vao he thong quan dien. Vai nghia la dual trieu Nguyen, trieu dai cuoi cung tren dat Viet Nam, quyet dinh nay, chiing ta vap phai mot qua trinh c6 the ggi la "dao khong con thay chu quan dien nua, va thu tich thong nhat dung ngugc": gia thi ruong tu bien tra lai thanh ruong cong. Nhung qua thuat ngu cong dien. Ma chij nay, theo toi, cung chi con dugc dung trinh nay chSc han khong keo dai. Ngay tu cu6i thi ky XV, theo d l chi loai ruong thuoc quyen sa huu tap the ciia cu dan lang nua lai le cua su cu, da c6 hien tugng biln cong vi tu (biln cong thanh thoi, vi, den thai Nguyen, khong con thay dau tich ciia dat dai canh tu). Tu do cho din cu6i thi ky XVIII, thu tich nhilu \an nhac den tac thuoc quyen so iiuu ciia nha nuac niia. 325 324 , , ,„
  2. b6n chur tren. BiSn cong vi tu? Ke ra, cQng thue ma h6. Nha nuac ban ruong thuoc quyen sa htju tap the cua lang xa, nhu Tran Thai Tong tung lam? Vua l4y ruong cua lang xa cap cho quan lai Ian? Cuang hao dia phuang dung muu ke va quyen hanh ma chigm TO CHirC GIAP Tir TRUNG HOA DEN VIET NAM ruong ciia lang xa lam cua tu?... Du dien ra dual hinh thue cu ihk Gido su Trdn Quoc Vuang nao, thi hien tugng tu hiJu hoa ay han la mot xu the khong cuang dugc. Thu tich cu cho ta hai moc Ian: 1) Trong nua dau the ky "Dua tren nhung gi c6 the lugm lat tu cac van ban xua, nghia XVIII, nha nuac cam dau xu Dang Ngoai bat dau danh thue ruong la chang CO gi lam, it nhlt trong chimg muc c6 lien quan ddn Hch tu, va, it lau sau, lai nang thue suat rupng tu len; 2) Vao nua dau su cua gidp, toi se c6 gang tom tat sau day doi di6u tuang d6i ro net v8 nhung buac thang trim, tir Trung Hoa dSn Vi^t Nam, ciia to th6 ky XIX, truac nhiing bien dong xa hoi Minh Menh, mot vua chuc ma anh quan tam. gioi ve cong viec hanh chinh cua trieu Nguyen, da c6 liic dinh Thue ra, to chuc gidp da xuit hien a Trung Hoa c6 muon phuc hdi th6 on dinh chinh tri bang each bien mot so ruong tu ISm cung duai trieu Duong (the ky VII - X), vai tu each la mot ngugc tra lai thanh ruong cong". dan vi hanh chinh duai cip huang. Bay gia, mi6n dat nay la Bac Gido su Trdn Quoc Vuang Viet Nam bi de che Duong do hg, duai ten goi An Nam do ho "...V§ ten goi, toi cho rang thuat ngu quan dien chi ruong phu: trong khuon kho ciia che do quan - huyen do nguai Trung cong cua lang xa dual hai trieu Ly - Tran, con quoc kho dien Hoa ap dat, t6 chuc giap da c6 mat a day. Cho nen, khong c6 gi mai la ten goi loai ruong thuoc so huu cua nha nuac quan chu. dang ngac nhien, neu nhu, vao khoang Duong mat (cu6i thi ky Nhu vay, khi, theo lai su cQ, vao khoang giCra the ky XIII, vua IX va dau the ky X), khi thu ITnh ban dia Khuc Hao, vai danh Trin Thai Tong ban quan dien cho tu nhan theo gia 5 quan/ 1 nghia tiet do sic (tuc thong doc quan sir) cua chinh quyen Duong mlu, thi toi hieu rang dky khong khac gi han la ban ruong cong a Tinh Hdi quan (ten mai cua An Nam do hg phu), Igi dung tinh hinh roi ren ben chinh quoc de xay dimg cho minh mot nha nuac cua lang xa. Thue ra, ruong tu dau c6 cha den hanh dong ke tren quan chu, thi giap da c6 mat trong so cac thiet che hanh chinh cua vua nha Tran mai ra dai. Theo Dai Viet su luac, mot bo sir duong thai. Vh cac trilu dai dgc lap dan tgc tu thi ky XI din thi viet dual triSu Trkn (thi ky XII - XIV), thi, tu giua the ky XII, ky XV (tu Ly den Le sa), su cu, khi da dong den cac to chuc xa nghia la duai trieu Ly, vua Ly Nhan Tong da dinh ra mot so hoi - chinh tri, thinh thoang c6 nhac den gidp, nhung chi neu ten diSu CO lien quan den hien tugng kien cao vi mua ban ruong dat ggi, ma khong ta ro ngi dung. Phan tich van ban, toi gia thilt tu. Vi du: ruong nao da ban di ma c6 van tu han hoi, thi chu cu rang, day la mot dan vi hanh chinh duai cap huyen. Bi ky cua hai khong dugc doi lai. Nhu vay, ruong tu tat ra doi tu truac nhiing thi ky XVII va XVIII (cac thai Le trung hung va Le mat), moi quy dinh cua Ly Nhan Tong. Khong ro cac ban dong nghiep cua khi de cap den gidp, cung khong noi dugc gi ro han, qua lam chi toi nghi the nao, chu theo toi thi ruong tu rat c6 kha nang da cho phep doan dinh rang day la mot to chuc xa hgi - chinh tri xukt hien tu thai Bac thuoc. DSy, tit nhien, chi la mot gia thuylt nam trong long cua Idng (neu a nong thon), va cua phuang (neu lam viec". a thanh thi). Diy, tren nhiing net Ian, nhCmg gi hien nay chung ta 326 327
  3. CO thk hih wh giap, neu can cu vao van ban cu. Con ve tinh hinh chi cac lap tu6i, thi dieu do chSng c6 gi la: tuan tu Viet Nam hoa ciia t6 chuc nay trong the ky XIX (triSu Nguyen), thi it nhiSu anh cac khai niem g6c Trung Hoa la mot trong nhung net hang xuyen da bi^t qua, qua dieu tra tren thirc dia. cua mgi qua trinh giao thoa van hoa giCra manh ddt nay va nuac lang gieng to Ian a phuang BSc. Du sao, dieu toi cam thdy, vi c6 khi ciang can cam thay la, truac thi ky XIX, giap c6 le con la mot t6 chuc dugc xay dung Tat nhien, thilt che cac lap tu6i, d l xuat hien, dau c6 phai tren ca so dia vuc. Ten cii ciia mot lang con ggi len y do, vi nhu cha cho dugc khai niem giap. NIU, vao mot thai dilm nao do, thilt tam lang ven do Ha Ngi hien mang ten Giap Nhdt, Giap Nhi... cho che kia da chgn khai niem nay lam ch6 dung than, thi dilu dy ciing dSn Giap Bdf\ chang CO gi la bdt thuang. Bai le, tuy moi xa hoi loai biet, thilt chi cac lap tuoi c6 khung t6 chuc rieng: nua thi tgc, thj tgc, lang, hgi Suy nghicua nguai viet (T. T) nam giai... Va lai, cai ma cac lap tu6i trong lang xa Bdc Bg da Thu can cu vao bien nien su cua cac van ban xua khac de so vay mugn ciia giap, noi cho cung, chi la ten ggi. Noi mot each k6t, a muc vin tSt nhdt, nhung buac thang tram cua to chuc giap khac, khi giap khong con t6n tai nua vai tu each mot t6 chuc hanh qua Hch su, giao su Vugng da phat bieu mot gia thuyet lam viec: chinh cu the, thi ten ggi do vin khong mdt di, va, tir nay, dugc truac thg ky XIX, giap c6 the con la mot to chuc xa hoi - chinh tri dung de chi to chuc cac lap tu6i. tuan thu nguyen ly dia vuc. Theo toi, diSm vira neu tren can dugc Den day, xin phep quay lai nguyen ly dia vuc. Ve mat nay, xet lai. Khi diSu tra tai lang Bdng a ven do Ha Ngi, toi may mSn ke ra cQng chang can suy nghi gi xa xoi cho idm. Ngoai trung du dugc tiSp xuc vai mot so ban khodn uac cua vai giap trong lang, va dong bang Bac Bg, nguai di dilu tra h6i e6 tren dia vuc eon c6 ma nam viet rai ra tu nua sau cua thg ky XVIII den ddu the ky XX. the gap nhijng truang hgp giap eo dia vuc ro rang. Theo doi dugc qua do nhiing buac duang cua vai giap trong mot lang, va chi mot thoi, r6i d6i chieu, du a muc con sa luge, vai tinh Ddy la truang hgp cua tgc nguai Muang, chdng han, ma toi hinh thai gdn day nhdt (vao dem truac cua Cach mang thang Tam tung CO dip tiep xue nhieu idn tren dia ban Hoa Binh eu (nay thuge 1945), toi khong phat hien dugc ddu hieu nao cho phep nga vuc, tinh Ha San Binh). Dugc dinh vj trong nhiing thung liing hep a trong nua sau cua thS ky XVIII, cac giap dang ban dSu c6 m6i mien chan nui, dia ban ciia toe nguai thilu s6 nay v6n bao gom gidp mot dia vuc rieng (bao gom mot so xom, chang han). nhieu vung dat nho ggi la muang, m6i muang trai ra tren mot thung lung hay mot so thung lung thong nhau. Do la tinh hinh h6i Nhung ddy chi la mot chi tiSt. Mat khac, toi cho rang chung truac Cach mang thang Tam 1945. Bdy gia, tung muang mot, vai ta CO thi d6ng tinh vai luan dilm ca ban cua giao su: khi mai xuat nhijng lang trong trot nho nho nep ven ba cac thung liang, la pham hien tren ddt nuac ta, gidp het nhu mdu hinh Trung Hoa cua no, vi quan ly va boe lot cua mot dong hg quy tgc ggi la lang. Nguai v6n la mot dan vi hanh chinh, dugc dinh vi a cap nao thi chua ro, dai dien cho chi truang ciia dong hg nay, tren danh nghia, la thii nhung, nhu mgi dan vj hanh chinh, gan lien vai mot dia vuc nhat ITnh chung cua toan muang, nhung, thuc ra, chi true tilp quan ly dinh. Neu qua thirc, qua cac thi ky doc lap dan tgc, to chuc nay va boc lot mot so lang thoi, ggi ggp lai la chieng. Con cac dai dien ddn ddn rudng hit ngi dung ban ddu cua no, de roi tiep nhan mot ciia cac chi thu thi chia nhau ndm cac lang ngoai pham vi chilng. ngi dung khac, toi mu6n noi d l tra thanh khung van hanh cua thilt Ben tren ca edu c6 truyin nay, nha nuac quan chii khong thi lip bg 328 329
  4. mat cua no len: m6i muong duoc ddng nhdt vai mot xa, va duoc phan thanh mot s6 giap. Trong truomg hop toi timg co dip tim hiSu ley cang nhat, c6 hai giap ca thay: giap trong gom tat ca cac lang trong pham vi chi^ng; con giap ngoai, t i t ca cac lang ngoai pham vi chiSng. Xin noi ngay rSng, a day, giap khong dugc dung lam khung van hanh ciia thiSt che cac lop tu6i, ma chi la mot phan thk hanh chinh cua x5, a ben tren chp lang, do do c6 mot dia vuc nh4i dinh: hop ihk cac dia vuc lang thuoc giap. Ta gap lai cung hien tuomg tren, hay ghn nhu tren, khi tiSp "DAN C H U L A N G - X A " xiic vai nong thon Viet a mihn Trung, tren dat nhijmg tinh a phia Nam vT tuyen 18. Ci Thua Thien (nay thuoc tinh Binh Tri Thien), Chang ban, mai dSn ba nam sau ngay giai phong, giap van con ton Dat miy chu "dan chii lang - xa" vao ngoSc kep, vi day tai a mot s6 lang, vai tu each khung t6 chuc ciia thiSt chl cac lap khong phai la dan chii theo nghia thuang diing, khong phai la mot tuoi, m6i giap bao gom vai xom, va, nhu vay, cung la mot phan the bieu hien, ching ban, ciia che do chinh tri ra dai tu cuoc each cua lang ve mat dia vuc. mang tu san ben Au - My. Cung CO thk nghi ring "dan chu lang - xa" la d^u tich, dii ma nhat thoi, con sot lai tu thai cong xa nong thon: the che nay vln t6n tai each day chua lau, dual mot dang con d l nhan ra, trong mot s6 xa hoi a ta, vi nhu nhi^u toe Thugng cu trii doc Truang San va tren Tay Nguyen. Nhung n6n "dan chu lang - xa" sSp ban day la mot dac diem ciia mot toe nguai Viet (bay Kinh) trong thai rk gkn ta (truac Cach mang thang Tam), toi mu6n noi toe nguai chii th^(l) ma nep s6ng da phat triln kha eao. Cho nen viec can lam truac c6 le la nhac lai vai nhan xet ma nguai viet da c6 djp dua ra quanh ca ciu kinh te va xa hoi cua lang Viet gpi la c6 t r u y k ( 2 ) a BSc Bo. Xet cho Cling, tk ca nhung gi sip trinh bay it nhiSu da dugc noi len tir truac r6i(3). Nhung, trong truang hop nay, n h k lai chuyen cu, duai mot dang c6 phan mai, chinh la nhkm to cho dam han cai ma toi mu6n goi la n^n "dan chu lang - xa". Sau day la may nhan xet ma dki. 330 331
  5. 1. Qua trinh tu huu hoa ruong dSt cong 6- B^c Bo dien ra nong thon Viet a BSc Bp ngay truac Cach mang thang Tarn, t6t qua cliam chap nhk la bang mot vai con s6 dugc so kk qua Cai each ruong dat: Cu bam vao su viSt cu, thi dlhu cu the biet dugc truac tien, ma CO lien quan ddn qua trinh vira noi, la sir kien nay: trong thg ky So lieu thu du-o'c tai 3653 xa 6" mien B5c Bi chii XII, duai trieu Ly, cac vua Than Tong va Anh Tong da bon Ian Viet Nam(9) xuong chieu, nham giai quyet cac cuoc tranh chap ruong dat tu, Cac thanh phan Ty le (%) Binh quan hay dua ra mot the thuc quy dinh viec mua ban ruong dat giua tu xa hp! khac nhau chiem huu nhan khau nhan va tu nhan(4). Qua cac the ky sau, con mot so su kien khac ruong dat (tinh theo cung CO lien quan den day(5). Nhung phai cho den giua the ky (so vol t6ng met XVIII thi mai c6 mot chinh quy^n dku tien chii truong danh thue dien ti'ch vuong) ca vao ruong d4t tu: chinh quyen ciia chua Trinh(6). Va den dau canh tac) * Dja chii 24,5% 10,083 Theo nhitng s6 lieu thS ky sau (the ky XIX), qua nhimg dia ba Gia Long con sot lai den nay, thi phan Ion ruong dat ciia da so xa Viet a Bac Bo, dac khac thu dugc tai 68 xa, thi 86% so ho biet tren tam giac chau song Hong da la ruong dat tu. Thuc ra, bay dja chu nkm m6i ho gia ruong dat cong dau da mat han: van de nay chi dugc hoan toan trong tay tir dual 5 giai quyet dan duai thai ciia chung ta, qua cuoc cai each ruong dal * Phu nong 7,1 6,393 mau den 20 mlu dAt (1953 -56)(7). * Trung nong 29,0 1,372 ruong tu. Neu ta vu doan chon the ky XII lam moc dau va dau the ky * Ban nong 10,0 0,431 Kinh nghiem rut ra XIX lam moc cuoi cho qua trinh tu hiru hoa ruong dat cong a Bac dugc qua cuoc Cai * Co nong 1,1 0,124 each rugng dat cho Bo(8), thi phai noi rang qua trinh ay da dien ra mot each qua u * Cac thanh phan xa 5,3 thay rang da so hp cham chap: han sau the ky. Trong truong hgfp nuac Anh chang hoi khac (ke ca chu ban nong nim m6i han, hau het dat trong trot da tu cong bien thanh tu trong vong c6 don dien va giao hpi) hp trong tay tir vai mot the ky. Tat nhien, a day eo sue xiic tac manh cua timg lap tu * Ruong dat cong (va 23,0 sao den 1 mau dat san Anh mai hinh thanh nhung da boat dong ngoai thuang. Dieu ban cong ban tw)(10) tu. kien do hoan toan vang mat a nuac ta trong suot ban sau the ky noi tren. Theo toi, c6 the xem day la nguyen nhan chinh khien cho qua trinh tu hiju hoa ruong dat cong a Bac Bo dien ra theo mot toe Tir cac s6 lieu tren, it nhk c6 the Igc ra ha'' di^u, noi cho do cham chap den the. dung ban la hai mat khac nhau cua mot hien tugng chung: 2. Hien tu-ong phan hoa giai cap hien len qua nhat nhoa - Truac Cach mang thang Tarn, da s6 ho nong dan trong hku fuH lang Viet a Bic Bg da thuc su lam chii ruong dSt. Cac hp dja Co the nghi rang day chi la he qua ciia dieu vua noi qua nhan chii, nghia la thuoe thanh phhn hoc lot, da danh! Cac hg trung xet thu nhat. Dien dat cho ngan gon tinh hinh kinh te - xa hoi cua nong, v6n ca ban khong boc lot ai nhung bi ai boc lot, cung vay. 332 333
  6. DSn nhOng ho ban nong, tuc nhung ho bi boc lot, cung c6 ruong N h u n g tieu nong t u h u u , v a i m 6 i ho chut it ruong dk t u , d i t t u (xem lai cac s6 lieu tren). Co diku dk t u cua ban nong qua it s6ng cung nhau trong mot lang, nhung tung ho lai deo du6i mot (moi ho chi nSm t u vai sao d&n mot m l u ) , nen tung ho, ngoai vice than phan rieng. T h a i gian ciia nguai nong dan la mot vong tron true canh ruong dat t u cua minh (va hucmg toan bo kk qua lao khep k i n c u dhu dkn quay, bk xuan - ha - thu - dong lai xuan - ha dong iy) con phai chiu b i boc lot: ITnh canh cua nhung nguofi thua - thu - dong... Trong vong quay t u i n t u va t r i nai do, tung ho dien tich, thuomg la dia chu, va nop to cho ho (nop nua tong so thu Xxh\x nong t u h u u c6 t u a n g lai rieng cua m i n h , mot t u a n g lai hoach). N h u vay, hku hk m o i hp trong lang, d i i boc Ipt hay bi boc thuong a trong thd khong d6ng nhat duac, tham chi mau t h u i n Ipt, d8u la chii ruong ddt( 11). v a i con duong phat t r i l n ciia ho khac, du chi v i dien t i c h h i m han - Dm vay, trong nong thon Viet a Bic Bo truac Cach mang ciia rupng d i t lang(15). Chinh v i t h ^ ma cac ho tigu nong t u huu thang Tam, khong miy ai nSm duac trong tay mot dien tich t u huu cung lang, trong quan he qua lai v a i nhau, dSu chdp nhan mot tuang d6i lom: tuyet dai da s6 ho dia chii (86%) c6 nhiSu nhat la ling x i i hai mat: b^ ngoai thi xai lai, nhung ben trong lai luon m 6 i ho 20 mau (chua dky bay hecta). Ciing thai, tinh hinh a Nam phong ngua s i n , k h i c i n thi moc may nhau, bat di\x xay ra xung Bo khac h5n thS, ma nguyen nhan chinh, theo toi la chinh sach cua dpt lai gam ge nhau ra mat. T u y nhien, diy cung lai la mot tinh cac chua N g u y i n trong qua trinh idn chiSm mi6n dk nay la N a m t h i da gop cong din d l nay sinh ra ca tinh dam net ciia tung B o (tir giua the ky X V I I dkn giua th6 ky X V I I I ) ( 1 2 ) . Tk nhien, n g u a i Viet a nong thon BSc Bp c6 truySn, ma dkn nay ta v i n con con phai cha tai lieu va s6 lieu cua cac nha nghien cuu lam viec tai cam nhan dupe qua ca dao, l a i hat, ca qua tha nom ciia N g u y i n ch6. D u sao, c6 t h i noi ngay mot diku: truac Cach mang thang D u , Cao Ba Quat... Tam, hien tugng phan hoa giai c4p nong thon N a m Bo, dac biet a Truac mot b i l n nong dan dac biet nhu t h i , vai m o i hp mot mihn Tay, da n6i len ranh ranh. Bky gia, dien tich t u huu cua mot so rupng dk va mot than phan biet lap, vai m 6 i nguai mot nhan dihn chu vua phai th6i(13), a vung nay la tinh L o n g A n , cung tren thiic hep hoi nhung dam da v l cai toi ciia minh, ca cixx t6 chuc cua dual 100 hecta (300 mSu B k Bo)(14). Con phan Ion nhung nguai lang xa(16) Viet co truyen a BSc Bp, n l u mu6n van hanh tren sir ITnh canh ciia dihn chu, nghTa la dai da s6 nong dan, lai khong dong tinh tuang doi ciia m p i nguai, phai vira lam tron trach nhiem mdnh ddt cdm dui, (nSu c6 Xhh dung lai a day each noi do cua do bp may nha nuac ben tren giao pho, dong thai lai phai dap ling nguai nong dan BSc B o ) * . Trong k h i iy, n h u ta da h\k, dien tich mot s6 nhu cau cua nguai t i l u nong t u hiJu. Khong tinh d i n cac t u hiju cua tuyet dai da s6 ho dia chu ciang thai a BSc Bp chi bien trach nhiem tir tren ap xu6ng, chi n h l m vao nhung nhu c i u vira dong chua dky 5 m l u d8n 20 mSu (chua dky 2 hecta d6n chua d^y noi ciia nong dan, c6 t h i k l lai rat vSn tat n h u sau: 7 hecta), con bin nong, thanh phAn b i boc lot, cung c6 m6i ho it nhat vai sao ruong d4t t u , chinh v i the, v i hi?n tugng kk tren, vai - N h u cau quan he h u y l t thong: do la nhiem v u ciia cac hai mat khac nhau ciia no, ma toi mu6n goi m o i ho t u huu a nong hQ{\l). thon BSc Bo truac Cach mang thang Tam, t u bin nong qua trung - N h u cau Cling c6 quan he lang xom lang gieng: do la nhu nong, len dia chu, la nhiing ho tieu nong t u huu. cau ciia cac ngo, x6m( 18). Ta se con tra lai van d l nay. 334 335
  7. ggi l3 " S O xom). N g i dung sinh hoat cila tung ngo hay x o m la - N h u cau tao mot the binh dang, du chi ve hinh thuc, giua gop t i ^ n dh dSu ky eiing tho than ngo, tho th§n xom, va cung nhau m o i tieu nong t u hiiu cung lang - xa: do la nhiem v u ciia cac gidp, an u6ng k h i da ciing xong. Con muc dich c6 the Igc ra t u day ( t u to chuc ma each sap xep nguai dua thuan tren lua tuoi ciia nhung viec t h a thdn dat ciia ngo, cua xom) la thuong xuyen ciing c6 quan thanh vien( 19). Ta cung se con quay lai cau chuyen nay, v o i nhi^u he lang giSng, tuc moi day gan bo vai nhau mgt so hg v6n quen chi ti^t hon. bi^t nhau nhiSu, v i da nhieu dai cong c u tren mgt manh dSt nho. - Va cuoi cung, nhung nhu cau rieng cua t i m g cac nhan: do - T o i chua nghe noi eo to chuc giap a nong thon N a m Bg. la nhiem vu ciia cac phe, ma toi tam xem la nhimg cau lac bo, qua Con tren dat mien Trung (mgt Ian nua, lai tir Deo Ngang t r a vao), do ban be than t u nguyen hop nhau de che chen va ban viec lang ~ dac biet a Thua Thien ngay nay, thinh thoang ta lai gap, qua diSu viec nif&c; ciia cac phuang, trong do nhOng nguai ciing ngh6 tra h6i c6, mgt xa dugc phan thanh nhieu giap. Nhung, neu n h u t6 (ngoai nghe nong) tap hop lai, chu yeu vi muc dich tucmg trg; va chuc giap a lang - xa Bac Bg khong c6 dia vuc va chang lien quan cac hoi, nhiJng to chuc vui chai t u nguyen, du la hoat dong hat gi mky d§n bg may hanh chinh, t h i giap 6f Thua Thien c6 dia vuc cheo hay hoc vo(20). Can thay ro mot dieu: Trong ca cau to chuc r5 rang, va chi la mgt phan the ciia xa: nam trong lang xa, m o i xa cua lang - xa Viet c6 truyen a Trung Bo, tinh t u Deo Ngang tra bao gom hai - ba xom, va trum gidp chi la t r g thii ciia ly truang. vao(21), va a Nam Bo, ta gap lai mot so ten goi da gap a Bac Bo: L u u y rang ngay tren dat Bac Bg, tai mgt xa ven bien ma c u dan ho, xom, giap. Nhung ngoai t r u truang hop cua to chuc ho ra, con thudn song bang ngu nghiep, giap lai y het nhu to chuc cung ten a thi Cling ten khong nhat thiet la cimg noi dung. Thua Thien: ciing la mgt phan the cua xa, cung c6 dia vuc. ChiJ - Lang - xa a mien Trung cung dugc chia thanh nhi6u xom, giap, vao mgt thai xa xua, von chi la mgt to chiie hanh chinh a cap nhung to chuc xom a day chi la mot phan cap ve hanh chinh ciia thap(22), ma da la to ehiic hanh chinh thi phai c6 dia vuc. Co the xa: T r i i m xom, trong truong hop nay, la t r g thu cua cac ly truang. nga rang k h i cap hanh chinh noi tren khong eon nila, chij giap dan dac biet trong cong viec thu thue, ma l y truang, n h u ai nay deu dan dugc sii dung de chi mgt to chiic khac han: khong dia vuc, biet, la nguai cam dau bp may hanh chinh a cap xa. Ciing vay, ap khong chiu phu thuge vao bg may hanh chinh. Dieu con lai la cho va truang ap a N a m Bg. Trong k h i do, ngo va x o m o BSc B g lai den nay t o i chua gap t6 chuc ky a dau khac trong cac vung c u t n i khong lien quan gi den cong viec hanh chinh (ngoai t r u cac cugc ciia nguai Viet ngoai nong thon Bac B g c6 truyen. cai each ciia Phap vao nhung nam 20 ciia the ky nay). C) day, dia T r a lai vai mgi to chuc da ke tren (ngo va xom, hg, giap, vuc ciia khu c u t n i lang - xa dugc phan thanh nhieu xom, trong phe, hgi, phuang), ma hau het (ngoai trir hg) chi eo mat trong lang mot so truang hgp moi x o m lai bao gom mot s6 ngo. Truac nhijng - xa Viet c6 truyen d BSc Bg, ta t h i y chiing pho ra it nhi^u cung cai each vua noi tren ciia Phap, truang ngo va truang xom khong hai net chung trong each van hanh: phai la nhung chuc danh hanh chinh, khong true t i l p lien quan den ly truang va bg may hanh chinh do ong cam dau. Trai lai cac ehii - Truac h i t , tung t6 chiic, v i deo du6i mgt muc dich rieng hg chia phien nhau, m o i nguai mot nam, de quan ly to chiic mgi lien CO sinh hoat rieng ciia minh, khong lien quan gi den to chuc h g cung cu t n i trong mgt ngo, mot xom (cac to chiic ay cung dugc khac. Giap chSng han, khong chi phoi ma cung khong phu thugc 337 336^
  8. vao ng5, xom, ho, phe, hoi, hay phuong. Ngay ca ngo va xom, tuy chuc ho) a Trung va Nam Bo thai truac, toi cho rang ta dang dimg la hai t6 chuc theo du6i mot muc dich chung (ciing c6 quan he truac dac thu ve to chuc mot xa hoi tieu nong tu hilu, trong do cac lang gieng), du d nhung cap khac nhau (vi xom to hom ve mat dia hp, vi khong qua xa nhau ve dien san va ve quyen lam nguai, ddu vuc, moi xom gom c6 mot so ngo) nhung khong vi vay ma tung doi hoi khong khi binh dang trong sinh hoat cong dong, du cho ho ngo phu thuoc vao mot xom. Nguyen tac tap trung, von la nguyen da bi dat tir lau duai ap lire true tiep cua bo may nha nuac trung tac chi phoi each van hanh ciia bo may nha nuac a ta qua moi thai, uang tap quyen. Trong it nhat la mot truang hop (truang hop khong CO cho dung a day; giap), xa hoi 4y khong ngSn ngai giCr lai trong long no mot diu tich dan chii dong lai tu the che cong xa nong thon da chim vao dT - Mpt net chung nua la ca quan hanh chinh a cap xa h4u vang. Nhung chuyen do, ta se ban sau. khong nhiing tay vao sinh hoat cac to chuc dang ban. Khong c6 gi kho hieu lam. Tung ca nhan nam giai song trong lang - xa, ma da Rieng bo may thuan hanh chinh a cap xa cung ggi nen hai den tuoi thanh nien, la thanh vien chinh thuc cua mot ho, mot ngo, nhan xet c6 phan nguac chieu nhau: mot xom, mot giap va n6u c6 nhu cau thi c6 the vao mot phe, mot 1. Mo hinh tiep thu tir cong xa nong th6n(25) hoi hay mot phuong. Bay to chuc ca thay, nhung c6 the noi a dau Ve mat hinh thuc, chi ve mat hinh thuc thoi, no lai lap lai mo cung chi CO bay nhieu con nguai cu the day thoi. Muon rang buoc hinh cua bo may quan ly lang trong the che cong xa nong thon timg ca nhan vao mot nSp s6ng chung, lang - xa nao ciing c6 rieng xua. Qua tung toe nguai, tir chau Phi d8n chau A, chau Dai cho minh mot huomg uac, van ban quy dinh mot so nhiem vu va Duang, chau My, bo may quan ly ay bien dong rat nhieu v^ chi dieu cam doan ma moi dan trong lang phai tuan thii, ciing nhu tiet. Nhung, dii a dau, thi I5i cot cua no lai kha thong nhat, va c6 trong truang hop khen thuang hay trung phat doi vai tung nguai the duac mo hinh hoa bang hinh ve ba hinh tron dong tam: CO cong hay pham toi. Co the tam xem vSn ban ay la dau tich cua - Vong nho trung tam tap quan phap (tuc phap luat bat nguon tir tap quan)(23) von van (I) la til truang lang (hay hanh trong nhieu cong dong song dual the che cong xa nong thon, truang lang thi ciing the), tham chi sau do it nhieu. Du sao, truac mot ca nhan dang thuong nguai cam dau cac ho trong hay phai phat, bp may hanh chinh a cap xa phoi hop vai mot so lang thi hanh nhiJng quyet cac cu CO uy tin trong lang - xa, dii ho dung trong hay ngoai bo dinh cua cac bo lao. may vira n6i(24), de thi hanh nhung dieu khoan trong hucmg uac quy djnh, hoan toan khong da dong gi den ho, ngo, xom, giap, phe, - Vong tron a giira (II) hoi ma duang su la thanh vien. la tap thi cac bo lao (hay cac gia lang, nhu mot so cac Cu the, cac to chuc phi hanh chinh Sy cu deu deu van hanh nha van chuyen viet ve Tay mot each doc lap, khong lien quan gi den nhau, da danh, ma c6 the Nguyen thuang goi), bo noi ngoai vong cuang toa ciia chinh quyen cap xa. Nhin vao day, phan g6m nhung nguai dan ong da dat den mot tuoi gi^ nhat dinh nhat la vao su thieu vang cua chung (mot Ian niia, ngoai trir to (tiiy tap quan cua timg toe nguai), tire nhung nguai duac toan 338 339
  9. cpng d6ng xem la giau kinh nghiem nhkt vd san xuit va xa hoi (tren bdicanh mot cuoc song nong nghiep lac hau, hen the nira, 2. Sir bat lye cua mo hinh ay ngung dong). Con nhiem vu ciia tap the nay la de ra nhOmg chinh Cd di^u la mo hinh ba vong tron dong tam vira trinh bay, vdn sach va bien phap (neu c6 the diing 6 day nhiing danh tCr hien dai dong lai tir thdi xa xua, khdng con phat huy duoc ch§t dan chii ciia nhu thI), ma truong lang phai ciing dan lang thirc hien. cong xa nong thon niJa: - Vong Ion d ngoai ciing (III) la cuoc hop ciia dan lang - Trudc het vi lang Viet cd truyen d BSc Bo, tir lau rdi, tir (thuong dugc dai dien boi cac chu ho), qua do truong lang dem khi thoat khoi nghin nam Bac thude, da dan dan bi hiit ngay cang cung each thi hanh ra xin y kien cua cac gia lang, va neu can thi chat vao bd may cai tri cua mot nha nude co ban dugc xay dung xin y kidn cua moi ngudi c6 mat ve nhung van de gay can ma theo mau trung uong tap quyen kieu Trung Hoa. Va den cudi Le chinh cac gia lang cung khong dam quyet dinh. - dau Nguyen, thi nhiem vu chu yeu cua co quan hanh chinh cip Tur mo hinh pho bien do, cai noi bat len tren het la tinh dan xa chi con la thi hanh cac menh lenh trieu dinh, dugc cu thS hda chu rong rai toat ra tir each quan ly lang trong the che cong xa qua cac trdt (hay chi thi, neu ndi nhu ngay nay) ciia cac cap quan nong thon. (hip nhk. Trong khi do, timg lang con sdng trong thi chS cong Nhung d day, dieu khien ta ngac nhien la duoi sue nang ciia xa nong thon (nhu lang cua mot sd tdc Thugng d Tay Nguyen, mot nha nude trung uong tap quyen chu yeu van hanh bang bao vao thdi chua xa) lai doc lap, it nhat ciing tu tri doi vdi moi lang lire, bo may hanh chinh cap co so (cap xa) trong nong thon c6 khac, do do bd may quan lang thuan cham lo nhumg viec rieng ciia lang minh, khong phai quy chieu vao menh lenh cua mot cap truyen Viet a Bac Bo van lap lai, dii chi tren hinh thuc, mo hinh ba nao cao hon lang: viec kinh te (vi nhu hang nam chia lai dat canh vong tron dong tam vira trinh bay: tac cho timg hd); dao ly (trimg phat cac hanh dong vi pham tap - Vong tron nho d trung tam (I) la bo phan ly dich do ly quan phap); xa hoi (giai quyet mau thuan giiia cac hd ciing lang); truong cam dau, ma nhiem vu chinh la thi hanh, doi vdi timg ho va ton giao (tien hanh cac nghi le cong ddng); ngoai giao (quyet tung ngudi dan trong xa no quan, moi lenh tu trieu dinh ben tren dinh gay chien hay lien minh vdi cac lang khac...). Tom lai, moi ap xuong (thong qua cac cap quan lai trung gian). lang sdng trong the che cong xa nong thon la mot nude rieng, dii - Vong tron d giCra (II) la hoi dong ky muc (hay ky dich), cho chk do thu ITnh Idn bao triim len nhilu lang cd the da xuat thudng gom nhirng ngudi cd dien san, cd phdm ham (nhimg tudc hien(26). Con timg lang Viet cd truyen d Bac Bo, ciing nhu d vi do trilu dinh ban cap, hay do xa ban cho nhimg ngudi sEn tiSn). Trung Bd va Nam Bd, chi la phan the ciia mot nude gdm hang it nhat Cling tren ly thuyet, hoi dong nay cd trach nhiem gdp y kien nghin, hang van lang, va bd may hanh chinh d cap thip nhat, ckp cho ly trudng va cac ly dich khac, de ho hoan thanh lenh tren. xa, phai phu thude, cd the ndi la true tilp, vao bd may nha nude dugc ap dat len moi lang. - Vong Idn d ngoai ciing (III) la cuoc hop dan hang xa: sau khi nghe y kien cua hoi dong ky muc, ly dich trieu tap moi chu ho - Ben canh ihkn thai chung do cua lang - xa Viet khSp ba trong xa ra dinh, de phd bien lenh tren, va each thi hanh lenh. lien, CO quan hanh chinh cua xa Viet cd truyen d BSc Bo lai phd ra mot dac diem rieng, ma cd le ta khd long gap lai d Trung Bo va 340
  10. Tom lai, sau nhieu the ky tu hCru boa ruong dki va phan boa Nam B6: bo may duac mo hinh bang ba vong tron dong tam, trong giai cip, nhiSu to chuc ciia lang Viet c6 truyen a BSc Bo vin giu I mot s6 truong hop, ke ca thi hanh lenh cua nha nuac ben tren, c6 lai, cho ca quan hanh chinh nam trong long no, mo thuc ba vong liic chi con van hanh mot each tugmg trung nua thoi. Ly do eiia tron d6ng tam cua bo may quan lang trong the ch6 cong xa a nong hien tuong do, kk ra, cGng ro. GiO-a mot bien tieu nong tu hiru, vai thon. Go the tim nguyen nhan cua sir ton dong nay trong tinh trang m6i nguai mot eai toi biet lap, hoi dong ky muc, von bao g6m khong triet de ciia cuoc phan boa vira noi. Mat khac, cheo ch6ng nhung ca nhan eo uy the nhat trong dam tieu nong noi tren (vi s6 giua v6 van mau thuan nho, thuong thi ngam ngam nhung cung d\kn san, c6 pham ham, c6 mom - c6 mep), khong dii ca so de boat nhiSu khi bot phat, giua nhung ho tieu nong tu hCm bi buoc chat dong mot each tuomg doi khach quan vi quyen Igi chung cua toan mSi ho vao mot than phan rieng, bo may hanh chinh ky, ma mo dan, nhu tap the cac gia lang: cac cuoc hop cua hoi dong, nhat la thuc to chuc chi thich hop vai quan he chii ylu la binh dSng giua khi phai ban lam sao thu cho dii so thue tir tren ap xuong, thuong nhung con nguai song trong che do cong huu cua the chi cong xa la nhilng buoi cai va khong dut, qua do timg nguai vien du ca de nong thon, nhieu khi de 16 ra noi bat lire ciia minh, c6 truong hop CO day qua cac ho khac mot phan ganh nang se de len ho minh, do khong van hanh dugc niJa, ke ca luc bi dat trong tinh the phai dap do hoi hop it khi di den nhiing ket luan dut khoat. Con buoi sinh ung ngay nhung doi hoi cua nha nuac tren cao. boat cua dan hang xa, thi nhiing tay c6 quyen an - quyen noi, hay Den day, hien len mot cau hoi thuc bach: bing each nao bo CO mom - CO mep, lai tiep tuc, truac mot so nguai dong ban, cac may hanh chinh quan xa Viet c6 truyen a Bac Bo vugt len la chin cuoc cai va dien ra ben trong hoi dong ky muc. Trong khi do dan da trinh bay, de thuong xuyen lam tron nhiem vu doi vai nha nuac den (g6m nhung nguai kem uy the nhat, vi ngheo ma khong c6 trung uang tap quyen ma no la cap co so a nong thon? pham ham) chi biet lang nghe, c6 the noi len dieu gi de tu bao ve thi cung thua gui cho phai phep. Gang the, khi moi chii ho, dai Lai dap tu dien da: bang each sir dung to chiic giap (da noi dien cho toan xa, hoi hop ngoai dinh, du de nghe lenh tren, hay de den qua mot phan tren). Ma giap lai la dau tich kha ro net cua mot ban mot viec nao khac c6 lien quan den sinh boat cong dong (to to chuc von van hanh trong sinh boat cong dong lang thuoc the che chuc te le, chang ban): trong truong hop do, ai nay deu phai ngoi cong xa nong thon, cai ma dan toe hoc uac goi la to chicc cac lap theo thu bac tren dual r5 rang, timg thu bac phu thuoc vao tuoi (organisaion des classes d' age). Muon thoat khoi nhung han hgng{Tl) cua timg nguai, dieu can nhan manh a day la tinh v6 che cua mot to chuc da loi thai, ma lai thoat bang dau tich cua chinh CO cau ay... ke ciang la! Ghinh vi vay ma truac khi dong den hieu (tuang doi thoi) cua bo may hanh chinh cap ca sa trong nong giai phap tuong chung day mau thuan do, khong the khong di vao thon Viet "c6 truydn" a BSc Bo. Hien tugng ay dau c6 gi la a xmhn to chuc vua neu len. Bac, mot xa hoi tieu nong tu huu, nhung la chuyen hiem thSy a Trung Bo, mien dat tren do ruong dat cong con chiem uu the mai Tir nhieu tgc a chau Phi, qua chau A den chau Dai Duong roi den gan day, va a Nam Bo, noi dau tien tren dat nuac ta da chung chau My, nhung chii yeu la a chau Phi den, to chuc ay con c6 mat kiln viec xa hoi phan boa thanh giai cAp ranh ranh. Tdt nhien, nhu each day chua lau, nen dugc cac nha dan tgc hoc ghi chep kha ky. da CO dip noi roi, con phai cha y kien cua nhung nha nghien cuu Noi chung, no gom lai mgi thanh vien nam giai cua mot lang, tir lam viec tai cho. bu6i sa sinh cho dSn liic chk. Trong mgt s6 truong hgp, nu giai * 343
  11. cung CO mat, nhung nam va nu tap hop lai thanh hai t6 chuc rieng, thanh vien; tir 18 den 50 tuoi, lua nhirng thanh vien chi'nh thirc cua m6i ben d^u c6 nhiing quy tSc khac phu hop voi gioi tinh cua giap, ma nguai ta ggi la dinh, tir 50 tuoi tra len, lira tu6i gia, tuc minh. Ngoai trir nhieu di biet nho giua cac toe nguai, c6 thS loc ra, cac bo, cac lao, hay cac cu. tu to chuc cac lap tuoi noi chung, mot nguyen tac van hanh d6ng - Lom len trong long giap tir nam nay qua nam khac, timg nh4t, ma nguai trinh bay xin nhic lai thanh may diem tach nhau, nguai ngay cang dugc cgng d6ng vj nk han, ma dugc trgng nhk la cho no ro: nhirng ai da ngoi tren chieu cac cu. Chuyen tir lua tuoi thSp len lira - Dai cua moi thanh vien, tu buoi so sinh cho den liic chit, tu6i cao hom, cung phai thong qua nghi le {len dinh, len lao), tuy duac phan thanh nhieu chang duang, ma dan toe hoc uac goi la dan gian hom nhieu so vai cac 16 tuomg tu trong t6 chuc thuc thu. nhirng lap tuoi (hay lira tuoi cung dugc, cho hop vai tieng ta). - Cac cu la nhirng nguai dugc trgng vgng nhat, nhu vira noi, - Tir mot lua tuoi thap cho den cao han tiep ngay sau, tung cho nen, ngoai chieu rieng danh cho hg trong cac dip hgp giap con nguai dugc mgi nguai trgng han, nhung cilng chiu trach (thuang d6 an uong), truang giap hay giap truang, cnng ggi la cai nhiem cao han truac cgng dong. Viec chuyen tu lua tuoi nay len giap hay cdu duang{29), con phai "trinh cac cu" mgi viec quan lua tuoi kia dugc danh dau bang nghi le, ma dan tgc hgc udc goi la trgng trong sinh hoat ngi bg cua giap, truac khi dem ra ban rgng cac le chuyen tiep (rites de passage). Trong so cac 16 do, quan truac cac thanh vien, cho dii day c6 khi chi la hinh thuc(30). trgng nhat thuang la le chuyen nguai da den tuoi thanh nien, c6 Phan cugc dai thanh nhieu chang duang, cang chuy6n qua the tam noi la, tu cuang vj du bi len chinh thuc: c6 truang hgp no cac chang sau con nguai cang dugc tap th6 vi n6, do la mot bieu bao gom ca mot loat nhiJng thu thach cam go c6 the gay chet choc hien cua lao quy6n (gerontocratie), dac thu cua hau het mgi xa hgi cho nguai thu le. bi cam chan trong mot nen kinh te ngung dgng. Nhung dong thai - Lua tuoi cao nhat, tuc dugc trgng vgng nh4t, la lua nhirng no cung noi len th6 binh dang giira cac thanh vien trong cgng dong nguai ma tap quan cua cgng dong xem la da den tuoi gia. Day con a lua tuoi thap, A phai nghe lai day do cua nguai gia, trong so Cling la lua nhung nguai ganh trach nhiem cao nhat; c6 chan trong do CO cu B, chang han; nhung A lai biet rang, khi con tre nhu minh tap the cac gia lang, de ban bac va quyet dinh mgi viec quan trgng hien nay, B cung timg nhat nhat nghe lai cac cu cao ni6n thai ay, ciia cgng dong, ma truang lang phai cung dan lang thuc hien. Nhu va mot ngay kia, khi ban than minh da d6n tuoi B gia day, thi lai vay, to chuc cac lua tuoi, du van hanh ngoai cac hoat dong cua bg minh noi ra cung se dugc lua tre tuan thu(31). The binh dang do, may quan ly lang, v i n lien quan chat che dSn su hinh thanh cua bg ciing vai lao quyen an dang truac no, hoan toan phii hgp vai may ay(28). quy6n cong hiru ve dat trong trgt, n6n tang cua mgi lang con song trong th6 che cong xa a nong thon. To chuc giap trong long tung xa Viet c6 truyen a B4C Bg lap lai gan y nguyen tung diem ke tren, tuy a miic nhat han. Nhung lang xa Viet c6 truy6n a Bac Bg, von da tra thanh mot bi6n ti6u nong tu hiju, v l n giir lai th6 binh dSng ay trong to - Dai cua nhiJTig thanh vien nam giai trong cac giap thugc chuc giap! Vang vgng tir mot qua khir xa xoi, nhung chua chim mot xa cQng dugc chia thanh nhiSu lua tu6i, cu the la ba lira: tir luc h i n trong quen lang? Co th6 l i m , hhk la khi qua trinh tu hiru hoa mai sinh ra dai cho den tuoi 18, ma ta c6 thS tam ggi la lira tu6i vi 344 '?45
  12. rupng dat cong da d i l n ra theo mot toe do qua cham, va sir phan cong dien - cong th6 t i l p sau, cu khong con dugc chia mot ddu hoa giai cip, kit qua cua qua trinh ay, lai qua nhat nhoa. Du sao ruong cong, nhu cu timg dugc huomg tir thua mai len dinh cho d%n cac giap trong lang - xa, tuy co ban con giir dugc each van hanh liic nay. cua t6 chuc cac lua tu6i, ma v i n d6 16 ra mot so khac biet, so vai Tom lai, giap Viet c6 truyin a BSe Bg, tuy ro rang la diu t6 chuc tren. Chinh vi thS toi xem giap chi con la dku tich cua t6 tich to chire cac lua tuoi, van khac to chuc iy a cho khong con gay chuc 4y nua thoi. Sau day la nhung khac biet chinh: dugc tac dung dang ke len toan bg sinh hoat ciia cong d6ng lang - D6i v6i timg nguai \kn lugt trai qua nam thang va cac lua mac nua: a day, hang cua timg nguai mai dong vai chuin mue tu6i trong giap, long vi n^ ngay cang cao cua tap the chi chii yeu chung. Khong khi sinh hoat hang giap c6 thk thoa man phSn nao dugc bi6u hien trong sinh hoat hang giap. Gan nhu dau in tugng thien huang ngong ve dan chu cua timg nguai tiku nong tu hihi, trung, the thoi. Ben ngoai giap, trong cugc song hang ngay rgng nhung khong con kha nang ap dat lao quy^n, va th^ binh dSng nap Ion hem giua lang - xa, dia vi cua timg nguai, timg ho, dugc quy sau quy8n do len cac t6 chuc khac cua lang - xa, dac biet len bg dinh bai nhung tieu chuSn khac, phu hgp hom vai mot tap thk may hanh chinh. Phai chang vi the ma trong each noi cua nguai nhOmg tiku nong tu hiJu v6n bi dat tir lau dual sue kh6ng che cua nong dan Viet B k Bo, tuy da c6 thanh ngir len lao, nguai ta con mot nha nuac trung uang tap quyen: do la mue giau c6 (ma bieu hiku hien cung y do b k g hai chii ra lao? Ra noi day la ra khoi hien chinh la dien tich rugng dat tu hiiu cua timg ho), pham ham viec lang - vice nuac, vi trir mot s6 nguai sSn uy th^ (do c6 dikn (do Nha nuac ban ckp), chuc vu trong lang - xa (thucmg gkn vai san lom, eo pham ham, c6 m6m - c6 mep), con da so cac cu phim ham). Va trum len cac tieu chuan 4y la hang quy cho tung thuong giu thai do WW m c/ze to'. nguai, ma biSu hien th4y ro nhk la ch6 ng6i djnh cho tung hang, Mot to chuc xem chimg v6 hieu truac cac mau thuin lang m6i khi hgp dan lang xa ngoai dinh. mac, bg may hanh chinh a cap xa su dung no nhu the nao d l thoat ra ngoai cac cugc eai va trong hgi dong ky muc va cugc hgp dan - Cac cu rk dugc trgng vgng trong sinh hoat hang giap. hang xa, hong lam tron kjp han cac nhiem vu (dae biet cac nhiem Nhung nSu nhu nguofi da dSn tu6i gia (trong long to chuc cac lua vu thu thue) doi vai cac nha nuac ben tren. Lai dap cung tir di6n tu6i) duang nhien phai eo chan trong tap thk cac gia lang (thuoc t6 da: mat dugc sir dung chinh la khong khi binh dSng ma giap tao ra chuc quan ly lang cua the che eong xa nong thon), thi, trai lai, dugc trong ngi bg cua no. khong phai nguai nao da len lao (trong long giap) ciing d6ng thai la uy vien cua Hoi ddng ky mue (thuge ea quan hanh chinh trong Ta biet r6i, khong khi Sy hku bi vi6n lai trong khu sinh nong thon Viet c6 truySn a BSe Bg). Noi mot each khac, giap Viet hoat hang giap, khong toa dugc mSy ndi ra cugc s6ng hang ngay khong lien quan dSn sir hinh thanh cua bg may hanh chinh a cap rgng Ian han cua lang - xa. Dii sao, m6i khi giap hgp, thanh xa, do do khong tac dgng dugc la bao len nhung quyet dinh cua bg vien nao doi vai tirng nguai eo mat, ciing ung xir theo diing quy tac dan chu cua lao quyen, luon to y ton trong vj nao cao tu6i may ay. han minh qua lai an tieng noi, ma khong tinh d^n dikn san, chuc - Han thS niia, khac hSn cac gia lang, nguai vira len lao bi vu pham ham cua nguai ay. Ta ciing biSt rang, khong khi dan tuae ngay mot quy^n Igi kinh t l v6n thiet than: tir Ian quan phan chu do, mien chi la dac tinh sinh hoat hang giap, m i l n khong in
  13. minh. Noi dau xa, noi nhung hoi trong dai lien tilp vang ca ngay dau in cua no len cac t6 chuc khac, lai rat phu hop voi tarn ly trong lang qua suot vu thul c6 t h i dugc xem la thu ap lire tinh thhn chung cua mot xa hpi tiSu nong t u huu, trong do cac ca nhan d6i vai mgi hg... khac nhau lai khong qua xa each nhau ve dien san cung nhu vh Nhung bien phap manh iy khong c6 gi la, bao lire, noi cho quySn lam nguai. Noi mot each khac, truac lang - xa tung cung, von dac trung cua mgi loai chinh quyin, nhdt la tu khi bg nguai c6 thu trong quyen Igi cua ho minh, va tha a voi quygn may hanh chinh a cap xa phai thi hanh menh lenh tu tren ap xu6ng Igi cua hg khac; nhung d i n giap thi ai cung vui ve lam tron ciia mot nha nuac trung uang tap quyln(33). D i l u dang luu y a nhiem vu, vi do la quy dinh tuoi tac, ai ai ciing phai bay long day la ly dich khong tir cho phep minh dung bien phap manh d6i ton trgng cua minh d6i voi ngudi cao tuoi han. vai bat ky ai trong lang - xa, cang khong t h i d6i voi nhung nguai Su dung dac thii vira noi, bg phan ly dich, ma nguai dung CO dien san, c6 pham ham, chi it cung dugc nhilu nguai benh vuc: dhu la ly truong, dua ra truoc cac giap nhiing van de dang be tac. CO troi ai do ngoai dinh de lam guang cho mgi nguai, thi ly truong Phai noi ngay rSng dua ra nhu the khong phai de roi ly dich nhat cung nham vao mot dan den, da t h i lai tu c6 v6 than, khong hg nhk tuan theo quylt dinh ciia cac giap. Ma dua v4n de ra, thoat hang, khong noi nuong tua... Ngoai ra, tilng t r i n g d6 h6i khong tien giua ly dich va cac cai giap, sau do truac mgi thanh vien ciia diit, cung nhu thai do c6 khi gay gat cua ly dich trong nhung ngay timg giap, la nham lam cho ai nay, ke ca nhung ke truac do da chu die thue, thuang khong nham vao rieng ai, ma chi la b i l u hien dgng gay cai va truac hoi dong ky muc hay cugc hgp dan hang xa, chung chung cua quyIn lire dang van hanh, nghia la nhSm vao t i t CO diku kien ban bac lai trong khong khi em a hon cua giap. Tat ca mgi nguai. nhien, khong phai vi vay ma cac mau thuan da cham dut dugc. Nhu vay, chinh quyen cap xa cua nguai Viet a Bac Bg c6 Nhung ch4t binh ding va trgng lao cua sinh boat hang giap c6 kha truyen dii la cap ca so cua mot nha nuac dua tren bao lire, v l n nang lam cho mgi nguai dan dan di den cho san siu(32) Ian nhau khong the dan thuan vien den chuyen chi, m6i khi no phai thi (nhdt la trong truong hgp phan bo thue). Chac chan khong may ai hanh lenh tir tren ap xuong. Hoat dgng trong long mot xa hoi t i l u hoan toan vira long. Dii sao cac cuoc hgp nay ciing tao ra dugc nong tu san com len v6 van mau thuan nho, thoat tien no phai tim mot thS thoa hiep nao day gitia cac chu hg trong xa. Bay gia, ly ra mot manh dat tren do cac hg c6 the tam thai thoa hiep vai nhau, truong moi dua quyet dinh (c6 the da dugc chinh ly phan nao qua du chi den mot muc nao do thoi: khong khi binh dang trong sinh y kien cua cac giap) ra truac dan hang xa, cho moi ho thi hanh. hoat hang giap, dua tren long ton trgng tuoi tac, cho no d i l u kien Sau khi da lam viec mot each mhm mong d i n t h i vai cac lam viec do. Roi den khi phai diing chuyen che de ep mgi hoi thi giap, gia dat dugc su dong tinh cua da so cac nguoi trong lang - hanh lenh tren bang hanh dgng cu t h i , no con phan biet ap lire xa d6i vai cac quyet dinh cuoi ciing roi, bg phan ly dich, neu can, chung chung ma no tao ra doi voi mgi hg va nhirng bien phap CO the ap dung mot so bien phap manh nham d6c thue tung ho manh doi vai mot hai ca nhan. Trong cong viec thu hai nay, no thue hien ve phan minh quyet dinh noi tren. Trong truong hgp thu phai nhin truac nhin sau khi chgn d6i tugng, sao cho khong vi the thue chSng ban, ly truong c6 the cho troi su6t ngay a ngoai dinh ma hoan toan lam xao dgng ca cai xa hoi tieu nong tu hiJu dat duoi mot tay vira an noi bira bai truac dong nguai, nhim dga non quyen quan ly ciia no. nhung hg dan dang chan chu, chua muon lam tron nhiem vu cua 349 1AQ
  14. Khong la rang, c6 cham ISm cung vao cu6i Le - dku Nguyin, gian rong Ion ciia lang - xa, vi du sao thi lang - xa Viet c6 truy^n cac thanh vien ciia bo may ly dich a Bic Bo thuong la trung nong a Bac Bp cung la mot xa hoi bat dau phan hoa giai cap. lop tren: khong phai b i n nong, da danh, nhung cung khong mky - Mot dau tich khac niia: mo hinh ba vong tron ddng lam ciia khi la dia chii, cang khong phai dia chu lan(34). D^n thoi Phap bo may quan ly lang trong the che cong xa nong thon, ma nguai di thuoc, dieu do cang 16 ro, dac biet qua tai lieu thu duoc trong cuoc dieu tra h6i c6 gap lai trong to chuc ciia bo may hanh chinh ckp xa. Cai each ruong dat. Mo hinh ay c6 the thoa man phdn nao, du chi tren hinh thuc, ihien Sau mot thai gian dau tranh vu trang khong ngot giiJa bon huang ngong ve dan chu cua nguai tieu nong tu huu. Nhung no lai tap doan chinh tri cua nua sau t h i ky X V I I I (Le, Trinh, N g u y i n , van hanh tren bdi canh mot xa hoi nong thon da phan hoa, tuy con Tay San), den dau t h l ky X I X nha Nguyen thu dugc ca giang nhat nhoa, trong do n6i len, mot ben s6 it nguai c6 quySn an - son we mot m6i. Tren moi miSn dk nuac da thong nhat, triSu quySn noi, va, ben kia mot da s6 bi dat vao phai an noi sao cho dai cu6i cung da ap dat mot bo may nha nuac gom tri^u dinh va phai phep, hoac chi biet mu ni che tai. V i khong con phu hop vai cac c4p quan lai tir cao dikm d6n thSp, cung mang tinh trung mot xa hoi doi thay nhu thg, mo hinh kia c6 thk gay kho khan cho uang tap quySn nhu nha nuac dual cac trieu truac, con chat han bo may hanh chinh, khien sir van hanh cua bo may c6 khi vi no ma la dang khac. lam vao be tac. Nhung tai ba miSn Bdc, Trung, Nam xa hoi nong thon cua - Trong truang hop do, bo phan ly dich (trong bo may hanh toe nguai Viet (toe chu thS dinh cu a nhijng vung dong bang), tu chinh) phai quay wk vai giap, Igi dung khong khi binh dang va trudc, da trai qua qua trinh phat triln khac nhau, du cho bo may trgng lao trong sinh hoat hang giap, c6 tao ra mot the thoa hiep nha nuac a ben tren chi la mot. tam thai giua da so cac hg t i l u nong tu huu trong lang - xa. Co dat den the thoa hiep ay, ly dich mai c6 th§ b i t dau thi hanh lenh tren Rieng ca c i u t6 chuc cua lang - xa Viet a Bac Bo c6 truydn bang cac bien phap cuang buc. pho ra, qua d\hu tra hoi c6, mot s6 dac diem khong thSy c6 a mien Trung va mi6n Nam. Cac dac di6m ay da dugc trinh bay qua cac - Truac v6 van mau thuan nho ciia mot b i l n t i l u nong tu phdn tren. 6 day, trong lai ket, chi xin tom tat lai nhu sau: huu, ma mu6n thi hanh lenh tren cho trot Igt va kip han, ly dich con phai can nhac timg bien phap cuang buc, ket hop thuc chat - Thoat tien la sir t6n tai cua nhiSu t6 chuc phi chinh quyen. chuyen che vai hanh dgng kheo leo. Nhijng t6 chuc iy van hanh ngoai vong cuang toa cua bo may hanh chinh cap xa, m6i to chuc nham thoa man mot nhu cau tinh Noi chung bo may hanh chinh ckp xa trong nong thon Viet cam hay kinh tS cua timg nguai tieu nong tu huu; c6 truygn, du a Bac Bg, Trung Bg hay Nam Bg, chi la cai duoi a ca sa ciia nha nuac trung uang tap quy§n: nhiem vu ciia no la bat - Trong s6 cac t6 chuc vua noi, n6i bat len la giap, mot dau dan que thi hanh lenh cua nha nuac, bang each dong tai san (dong tich cua mot t6 chuc cac lua tuoi thai cong xa nong thon xua, ma thue) va cong sue cua minh (di phu, di linh). Nhung tinh chit hku tac dung la tao ra mot khong khi rat phu hop vai tarn ly tieu nong nong tu hiru ciia xa hoi nong thon Bac Bg lai thugc bg may ay phai tu huu, nhung khong Ian toa n6i khong gian hep ciia giap ra khong can nhac ky khi thi hanh chuyen ch^ ma khong dky nhumg nguai 350 351
  15. nong dan c6 ca tinh vao con duong phan loan. Mat khac cung vi ciia tpc nguai chii the c6 kha nSng Ian toa vao n^p s6ng cua tpc it nguai, dac biet nhu chu thoa man tam ly cua nguai tieu nong tu huxi ma lang - xa -hir viSt va ngon ngir, trong khi kha nang nguac lai ro rang ySu kern han nhi^u. O Viet a Bic Bo con bao luu mot s6 dau tich dong lai tir thai quyen wdc ta tpc chii thk la nguai Vi?t (hay Kinh). binh dang giiia nguai va nguai con dugc bao dam. 2. C6 truygn noi day khong c6 nghia la c6, khong phai thupc cdc thai xa Tung ay. vh thuc chk, khong phai la dan chu, hay chua phai xua, ma chi nghTa la tir xua truySn lai, do do con giiJ duac mot s6 net c6. Lang la dan chu, cung c6 thk noi la khong con dan chu nua, trong chimg V i f t a Bac Bp, vao d^u theri Nguyen (khi nu6c ta chua bj Phip xam luac), tham muc dem d6i chiSu lang - xa Viet c6 truygn a B k Bo vai lang chi trong thai Phap thupc (truac Cach mang thdng Tarn nam 1945), van la lang dual the chS cong xa nong thon. Dii sao, timg iy cung tao ra dugc c6 truyin" khong phai vi no giu nguyen ngoai dang va ca cdu ciia lang Viet mot mui vi dac biet cho each van hanh cua bp may khien nguai dudi nhirng thdi c6 han, trai lai, la san phSm cua v6 van cai cich nho qua cac nhin vao lai thoang nhan ra th^ d6i khang tiem tang giua lang - xa trieu dai n6i ti^p nhau. Nhung cac cai each i y , k^ ca trong theri Phap thupc chi ben dual va nha nuac trung uang tap quyen a ben tren. Mui vi dac la nhirng bien phap dk thich irng vai tinh thg da it nhigu d6i mdi, van con dong biet do, toi goi la "dan chu lang - xa", miln dat b6n chu 4y vao lai mot so net (khong d l nhan ra ngay) cua nhiing ca chi truac nQ-a, kk ca trong ngoac kep. thdri ma lang Viet, hoac nhiSu hoac it, chua thoat khoi khung cua thk chd cong xa nong thon. 3. Trin Tir, Ca cdu tS chirc cua lang Viet c6 truyen a Bdc Bo, Nxb Khoa hpc xa hpi. Ha Npi 1984. (tir day, sg din tat: Ca cdu tS chirc...). 4. Dai Vi4t su ky loan thu, t^p I trong toan bp ban djch cua Nxb Khoa hpc xa * NhiJng tir va thanh ngCr nay khong ph6 biSn nua, nhung truac kia lai hpi. Ha Npi. 1972, tr.271, 278, 279. thong dung 6 nong thon B&c Bo, khi xuSt hien \kn dku tien trong bai, dku dugc in nghieng. Ldri ciia sir cQ khong n6i cho cu Ihk ring b6n chiSu chi nhJm vao rupng dk tu. Nhung npi dung dugc lai sir phan anh cung cho phep nguai dpc doin dugc rang Mot s6 nhung chii thich sau day dugc hoan thanh vai sir giiip da ciia d6ng rupng ddt dugc dh cap din la ciia tu nhan. chi Nguyin Qu6c Tudn. Xin hk long cam cm ban Tuan. 5. Dai Viet sic ky toan thu, ban ky, quySn 5 - tap I I trong toan bp ban dich 1. Day la hien tugng ph6 biln it nhdt cung a Dong Nam A luc dja, trong d6 cua Nxb Khoa hpc xa hpi, Ha Npi. 1971, tr.26. CO nuac ta. Timg qu6c gia ra dai trong Uch sir mi^n nay d6u g6m nhi^u toe ngudri, trong s6 d6 n6i bat len mpt. Dinh cu trong khong gian rpng ciia c^c vung dong Cang sach tren ban ky thuc luc, quy^n 10, tap I I I trong ban djch da dan. bang sat hb hikn, toe nguai chu thk c6 ca nhanh chong phat triSn dan s6 va kinh 1972,tr.65-66 va 74. (thong qua nong nghiep trdng liia nuac trong khong gian rong), da thS lai sam ti8p Van sach tren, ban ky thuc lye, quygn 12 tSp I I I trong ban djch da din, thu (bang duimg hikn) nhiSu y^u t6 ciia hai nen van minh Ian An DQ va Trung Hoa. tr.201 -202. Tren nhirng ihi manh do, tpc nguai d6 dong vai tro chinh (neu khong phai la duy Qua thu tjch vira d i n , c6 the Ipc ra s6 it %\f ki^n sau day c6 lien quan mot nhat) trong vice thanh lap qu6c gia, ma rpng dkn ranh giai quoc gia len cac viing each true tiSp hay gian ti^p din hifn tugng rupng cong d4n din h'lin thanh cao, cQng c6 va da dang hoa bp may nha nuac. Trong hoan canh nhu v$y, van h6a rupng tu. 352 353
  16. Vao giO-a th& ky X I I I (1254), dir6i theri vua Tran T h i n h Tong (tire Tran A n h 8. M p t mat, n^u nhu hai vua Ly h6i thi ky X I I da b6n ISn xu6ng chi^u nham Tong, nguai m a dku triSu TrSn), nha nuac b i n ruong cong cho dan lam rupng t u , giai quySt nhtrng cupc tranh chap rupng dat giira t u nhan va t u nhan, thi diku do gia m6i dien (tire mau eua c^c thbi sau) la 5 quan tien. Lai ghi khong noi ro rupng ham nghTa rang rupng dat t u da ra dai tru6c do roi. Mat khdc, can cir vao dja ba Gia cong d6 thupc dja hat nao, tong dien tich cua ehung la bao nhieu, nguai mua thupc Long dupe hoan thanh vao the ky X I X , thi hhy gia rupng t u da chiSm ty le Ian nhat nhChig thanh phan, xa hpi nao, va nha nuae bdn rupng cong v i myc dich gi. trong dien tich canh tac timg lang - xa a Bac Bp, nhung rupng cong van con diy va chi mat han qua cupc Cai each rupng dk cua thoi ta. N h u vay, lay thd ky X I I lam Trong nira dSu thS ky X V , diing vao nam mai len ngoi (1428), Le Thai T6, mdc dau va dau the ky X I X lam moc cuoi cho toan bp qua trinh bien cong vi t u cua (tire Le L a i nguoi s i n g lap nen tri6u Le) ra lenh cho eac quan dja phuong sung rupng dat a Bac Bp, dii sao, v l n la mpt lira chpn vu doan. cong rupng dSt cua cac gia dinh da tuyet t u . Qua nam sau (1429), nh^ nu6e lai ra lenh xa nao c6 rupng d i t hoang t h i cho ngubi xa khac khong c6 dat canh tdc din 9. Cac so lieu nay dupe diic lai tir hai bidu I , II ma toi da trinh bay trong: Ccr cay cay. Hai sy kien vira neu c6 ve di ngupc chieu: bien rupng t u thanh rupng cong cdu to chirc... tr.21, 26. tro lai. Theo toi, phai dat chung vao chinh sach chung cua Le Lai ngay sau khi cupc 10. Tai nhieu vimg nong thon 6 Bac Bp truac day, mpt so loai dupe menh chiSn tranh keo dai chong M i n h vira dirt: Phai phuc hoi san xuat. danh la ruong ban cong, ban tu. Do chu yeu la ruong ho, tire rupng khong ciia rieng Vao cu6i thS ky X V , vua Le Thanh T o n g cir mot so quan \ho h\i(mg Lam ai, ma ciia chung cua mpt hp, nhung khong phai la rupng cong ciia lang. Do con la Son (dat xuat p h i t cua nha Le), de k h i m xet dat cong a day, nham cap cho cac truang hap ruong hgu, loai rupng v6n la t u , ma ca nhan dem ciing vao chiia hay cong than... vao giap, de minh dupe thuang xuyen tha ciing khi da chet. Ve thue chat, c6 th6 noi rang rupng ban cong - ban t u cung la rupng t u , nhung la rupng t u cua mpt tap 6. Phan H u y Chii, Lich triiu hiin chuang loai chi, tap I I I trong toan bp ban the, khong phai ciia mpt ca nhan. dich ciia N x b Sir hpc, Ha N p i , 1962, tr.57 - 59. 11. Trong nong thon Bac Bp thai trudc, d u d i ban nong con mpt hang Ngo Cao Lang, Ljch triiu tap ky. tap I I trong toan bp ban djch ciia N x b nguai nua, ma ngon ngir thuang diing trong Cai each rupng dat gpi la c6 nong. Khoa hpc xa h p i . Ha NOi, 1975. tr.4? 44, 156. La n g u a i tir noi khac den chua qua lau, c6 nong khong phai la dan chinh thire ciia Theo hai cuon tren, chiia Trjnh Cuang la nguai dau tien ra lenh x6a le m i l n lang - xa, ma la dan ngu cu, chi dupe lam nha a ria lang, tham chi ngoai dong, thue rupng t u (1723): tir day, ca rupng cong Ian rupng t u deu chiu thue dong loai. khong a trong khu vyc cu trii chinh thire ciia lang. Khong c6 dkx rieng da danh, Nam nam sau (1728), van theo lenh cua vj chiia nay, thu^ d i n h vao rupng t u dupe CO chang chi mpt hai manh nho v6 chii a dau ba - cuSi hai, c6 nong khong dupe giam d i , so vdi thue ddnh vao rupng cong. chia rupng cong, nhung ngupc lai k h o i phai dong t h u ^ cho nha nude. ThiSu 7. Sau Cach mang thang Tian 1945, cy the hem la trong nhihig nam dSu ciia phuang ti?n lam an 6n djnh, mpt s6 c6 nong sa vao than phan luu manh (trpm cupc khang c h i l n ch6ng Phap, rupng dat cong cua nhieu lang - xa a Bac Bp da dupe cuap, hoac song be tha be rac). Co the tinh vao thanh phan xa hpi nay ca so toi t a tam chia cho nhimg hp thieu dien tich canh tac. Nhung cung tai nhieu lang - xa, chii trong mpt hai nha giau trong lang. Dieu ckn luu y la s6 c6 nong trong t i m g lang y^u trong cac viing bj quan dpi Phap chiem d6ng, chi'nh sach tren chua dupe thi hanh. khong nhtrng chi gom vai hp, da the lai thieu mpt than phan kinh te de c6 the tac Va phai chb din khi quan Phap khong con c6 mat a mi^n Bac Viet Nam nii-a, qua dong vao cupc s6ng lang - xa, do do khong hpp thanh mpt tang lop xa hpi ro rang cupc cai each rupng dat, thi rupng dat von la cua cong, ciing rupng dat thira ciia nhu ban nong, trung nong, phii nong dja chii. Khhu ngir khong manh ddt cam diii nhimg hp thupc giai cap b6c Ipt, m6i dupe vTnh vien phan cho c&c hp ngheo. — tren cira mieng cua ngudfi nong dan Viet a Bac Bp thai mai day, c6 kha nSng nham vao c6 nong vira noi. 3541 k 355
  17. 12. Le Quy Don, Phu bien tgp luc, tSp I trong bp Le Quy Don loan tap cua diing a Bac Bp, cung nhu cic tir khac chi nhCrng thanh phin xa hoi a nong thon Nxb Khoa hoc xa hpi, Ha N6i, 1977, tr.61 - 62, 66, 68, 69, 70. (phii nong, trung nong, hkn nong, c6 nong), mdi ra dai tir cupc Cai cich rupng dit gin day. Trude dSy, ngudi nong dan Bac Bp khong phan djnh ranh r6 nhu thI ma Trjnh Hoai Dire, Gia Dinh thanh thong chi, tap thugng. Van hoa tiing thu, chi phan biet ngudi giau, ke ngheo, ciing hang trung gian. Cach phan biet ma ho ay s6 49, SaiGon, 1972, tr.45. CO Ig bat ngu6n tir tinh trang phan h6a khong ro rang cua xa hpi nong thon Bac Bp can cu vao cu6n dSu (Le Quy Don), viec cac chiia Nguyin (a Dang trong) truac kia. dinh chiem miSn dk nay la Nam Bo da diln ra su6t mot thi ky (tii gifta thS ky 14. Trong nong thon Nam Bp tir trude Cich mang thing Tim, le te co XVII d^n giiia th^ ky XVIII), qua muai cupc hanh quan, va du6i nam dbi chua nhilTig diln chii nim trong tay tren duai mpt nghin, tham chi hang nghin hecta. Con (Phuc Tan, Phuc Iran, Phuc Chu, Phiic Tru, Phu Khoat). a miln Tay Nam Bp, nai rupng dit co tilng la tap trung han, so vai a miln Dong, Theo cuon sau (Trjnh Hoai Dire), tir thai Phiic Chu chiia da keu goi nha giau rieng toi dupe biet co ba dien chu nSm moi nguai tren duai muiri nghin hecta. Toi a Thuan Hoa va Quang Nam mp dan vao viing mdi chi6m ma khai khan dat dai, tu hoi; tinh trang tap trung cao dp ay phai chang ket qua ciia cupc khai thac do khai khSn xong thi chiia cong nhan ngay quySn tu h&u cho ngu6ri ckm dau cupc nguai Phip chu tri duai thai thupe dia? con dien chu th6i chiia Nguyin va trong khai thac. Noi guong ay, mot so vo quan cap cao cung diing sire ciia quan linh va chang dau cua trieu Nguyin (khi nguai Phap chua din), phai chang chua phat triln ciia dan xieu dat dang s6ng tai ch6 de khai hoang: lo?i rupng nay mang ten quan quyen tu hiru din mire Sy, dii cho hp nam trong tay nhilu rupng han so vai dja chu dien biet thuc, hay rupng chdu phi (tuc rupng dupe chiia cong nhan bang giay Xb c6 a Bac Bp duang thai va sau nay? Nhu da noi r6i, con phai ehdr tai li?u va s6 li?u ap ddu son do), dSn cuoi th6 ky XVIII, hiu \\k ddt dai dl khdn a Nam Bp da dupe ciia cac nha nghien ciru lam viec tai cho. khai thac xong. Tren co so chiit it biet dupe qua sieh xua, toi thay khong c6 gi la 15. Trir mpt so it hp du giau de xam canh qua lang khac (bang each mua qua dang, neu ta gia thiet rang mot tang Ic^p dja chii da dan dan ra doi tren dat Nam rupng a day, con tuyet dai da so nguai lang chi co the nuoi ma uae ma rpng dien Bp trong khoang thoi gian keo dai tir chi^n djch danh chi6m cua chiia Phiic Chu tich cua minh ngay tren dit lang minh. Trong mpt xa hpi tilu nong tu hihi diy lai la (cu6i the ky XVIII), qua tren duai mot thI ky. DiSu thSy ro: k6t qua do khong bat ma udc chung ciia hau het moi hp eiing lang. Co dieu la vao timg thdi dilm mpt, nguon tir mot qua trinh phat trien kinh te lau dai va v6 thire, ma xuat phat tir ehinh dien tich canh tac ciia lang, tir truac day, von da dupe phan ph6i giita cac hp, dii sach hiru thire ciia cic chua Nguyin. cho ke nhieu nguai it. Trong hoan canh ay, mpt hp ma rpng dupe dien tich cua Ddng tiee la cu6n Trjnh Hoai Dire khong da dpng gi &kn s6 hp dia ehii mai, minh, thi dieu do co nghTa la mpt hp khac phai mat dien tich (cho dii trong hau mpi dii ehi trong mot viing nho, cung nhu dien tich chi^m hiru cua hp. Sach cung c6 dua truang hop, day la ket qua ciia mpt cupc mua bin va thong qua thuang lupng). N6i ra mot truang hop chua phai eu the lam nhung it nhieu cung gay cho nguai dpc mpt each khac, mau thuan tiem tang giua cac hp da nau san trong uae ma chung. mot y niem: vao dau the ky XVIII, Nguyen Phuoe Van (tu6e hSu), sau khi di ddnh 16. Lang la tl bao cua mpi xa hpi da ehuyen tir san bat - hii luom qua chiem Xiem va Mien (Thai Lan va Campuchia ngay nay) tra ve, da diing quan va trfing trpt - chan nuoi. Trong the che cong xa nong thon xua, nhu con co the quan dan khai khln d6n di^n trong t6ng Binh Cach, dupe chua phe duy?t, nha vay ma ba sat lai qua cac viing Thuang cich day chua qui lau, moi lang co cupc song dpc thon trong tong tra thanh dat rieng cua ong. Den the ky XIX, cie vua trieu Nguyen lap, hau nhu khong lien quan den cupc song ciia cic lang lan can, dii ciing tpc eon tiep tuc phe duy^t mpt so trudng hap khac. nguai: co the n6i, cho van ve mpt ti rang lang cung la nuac. Ngupc lai, trong 13. Truac Cach mang thing Tam 1945, nhimg nguai lam rupng dit a nong nhCrng xa hpi Ion han, da dupe tich hop vao mpt qu6c gia \d\t bp miy nha thon Nam Bp dupe gpi la diln chu, chir khong phai la dja chu. Tir dja chu dupe nuac, nhu tir lau trong xa hpi Viet thi lang tra thanh dan vi hanh chinh ca so, 3561 357
  18. duac dat dirai quygn quan ly va kiSm soit cua nhCrng cip hanh chinh cao han. Tir Trung Bp hom. V i the da dpng den Trung Bp trong bai nay, toi tam thai chi tinh dkn khi ta rap ranh buac vao con duang doc lap, nghTa la tir khi xuat hien bp may nha nhirng tinh a phia nam Deo Ngang. nuac cua ho Khiic (thi ky X) cip hanh chinh d ca so duoc goi bang mot tir g6c 22. Khdm dinh Viet sir thong gidm cirang muc, X\kn bien, quySn 5, tap I I , Han: xd. Cir th^ qua cac trigu dai va thS chS chinh trj khac nhau cho din hom nay. trong toanbp ban dich ciiaNxb Van, Su, Dia. Ha Noi, 1957, tr.l63. Truac Cdch mang thang Tam, xa, trong nhi^u truang hop lai ddng nhat vol long (cac cu goi thg la nhdl xa nhdt thon). Cung c6 trucmg hop xa g6m hai lang {nhdi Dai Viet sir ky todn thu, ban ky, quy^n 6, tap II trong toan bp ban djch da xa nhi thon), ba lang (nhdt xa tam thon). Tham chi han n&a... Mac dau xa chinh dan,tr.22. thirc la dan vi ca sa, mac dku xa c6 khi bj dat cimg mot s6 lang khac vao khung Cuoi thai Bac thupe, vao nhirng nam dku thi ky X, hp Khue len nim quyen chung cua mpt xa, va mSc dkn khai ni^m lang da dugc gpi bang mpt tir hanh dat ca so cho nuac ta tien den hoan toan dpc lap. Theo cu6n dku trong s6 hai thu chinh g6c Han, thon, lang cu phan nao van giir dirge dien mao cua no: mpt dja tich vira dSn, Khiic Hao, sau khi thay chan eha (Khue Thira Du) da sap \ip lai nkn vuc rieng (lam luc la ten nom: ke nay. ke kia...); c6 the mot hai tap tuc rieng. hanh chinh theo mpt mau muc thdng nhkt trong toan coi. Can eu vao trat tu tren Trong ti^ng noi hang ngay, nguai nong dan Bac Bo it dung cac tir hanh chinh xa du6i d6, dan vi hanh chinh thSp nhat la xa, la giap. Thuc ra, giip la mpt cap hanh va thon: noi chuyen than tinh vai nhau, hp dimg tir lang (bac nguai lang nao? Toi chinh von c6 tir truac, trong thai Bae thupc. Khiic Hao dat them 150 giap, cpng nguai lang...). Chinh cac the vira d6ng nhat vira khac biet giira hai khai niem them giap sSn c6 thi tat thay la 314. lang va xa, ma, a day, toi ghep hai tir lai: lang - xa. Theo cuon thir hai, thi giap van ton tai vai tu cdch mpt dom vj hanh chinh, 17. T6 chirc ho da duac trinh bay mot each dan trai han qua: Ca cdu to trong thbi Trkn, cu thS la cho din tridu Trin Anh Tong: nam 1297, vua nay xu6ng chicc... tr. 38 - 4 6 . lenh d6i giap thanh huang. Tir dky, khong thky sir cu nhac nha gi d^n giap trong tu 18. Cung vay, ngo vaxom: Cacdu to chirc... tr.31 - 38. each dan vj hanh chinh ntj-a. 19. ... Giap: Ca cdu to chirc... tr.46 - 60. 23. Mpt tac gia da timg gpi ban huomg u6e cua lang que Bac Bp la tap quan 20. ...Phe, Phm'rng, Hoi: Cacdu tS chirc... tr.81 - 95. phap thanh van, xem Biii Xuan Dinh^ L4 lang phep nuac, Nxb Phap ly, Ha Npi, 1985,tr.l6. 21. Deo Ngang v6n la ranh giai xa xua giiJa nude ta va Champa (Chiem Thanh): hai tinh Thanh Hoa va Nghe TTnh ngay nay, viing dat dp sat Deo Ngang ve 24. Thi hanh huang uoc trong eac truang hap cu th^ de thuong nguai c6 phia Bac, v6n thupc lanh tho nuac ta, mac dau, Champa bj chiem dan qua khoang cong, hay phat nguai c6 tpi, do la nhiem vu ciia bp may hanh chinh a ckp xa (thuong sau th§ ky, va nguai Viet den cu tru tai nhirng viing mai chiem, nhung, trong mot la cac ly dich, tire ly tnrang va nhOmg nguai trp ta cho ong, han la cdc ky mue tire phan t h l ky X V I I va su6t the ky X V I I I , Deo Ngang co ban lai la ranh gidi giira nhirng vi hpp thanh mpt hoi dong de gop y cho bp phan ly djch). Nhung di lam tron mi^n Dang Ngoai cua cdc chua Trmh va mien Dang Trong cQa cac chiia Nguyen; nhiem vu ciia minh, ly djch eCng thuong vien din mpt s6 vi c6 uy tin trong lang - xa, vung Thanh Hoa - Nghe TTnh ngay nay, hky gia thupc Dang Ngoai. Buac vao the mpt nha nho duac mpi ngueri kinh trpng, ching han, hay mpt huu quan... dii cho cac ky XIX, khi da thdng nhdt dupe ddt nuac, nha nuac cat no \h mien Trung, va, neu vj ay c6 chan trong hpi d6ng ky muc hay khong. Va vien d^n bang each hoac moi eac toi khong ISm, mai ap dat cho bp mdy hanh chinh xa tai day mpt to chirc het nhu tai vi true tiep tham gia eupe phan xir, hoac trinh cac cu trude d^ xin y ki^n cua hp. Do cac tinh a phia nam Deo Ngang. Toi chua c6 djp dupe tim hieu ca cau to chirc ciia la chua noi den eac tnrang hap ma cong qua Ian, hay tpi qui nang, lai doi hoi phai lang Vi?t c6 truy^n Thanh Nghe, nen chua ro no gan ca cau a Bac Bp hom, hay a phan xu ngoai dinh, trudc hku hit mpi dan lang - xa. 358 359
  19. 25. Thd chi cong xci nong thon da dirac Angghen trinh bay mot c^ch day du thay (ki tir tren xuong duai): I ) Chuc sic (noi chung, ngudi c6 phdm ham do nha va siic tich qua tac p h i m ma ai cung biet. O day trong lien he v a i bai viet, toi chi nu6c ban cap); 2) Chiic dich (noi chung, nguai c6 giir chirc vu tir xa len dSn t6ng); mu6n nhan manh hai dSc diSm Ion cua lang trong thS che cong xa nong thon hoan 3) Thi khoa sink (n6i chung nguai da d6 dat, it nhat cung c6 chir nghTa dii khong c6 chinh: I ) Dat dai canh tac ciia timg lang thuoc quyen cong hChi cua dan lang; 2) pham ham hay khong g i u chirc gi trong bp may); 4) Lao (nguai khong hpc hanh, Lang la mot thuc thS doc lap, khong nSm dual sire khong che cua mot nha nirac khong giif chirc vu g i , khong c6 pham ham, nhung da d^n tu6i 49 - 50); 5) Dinh dugc ap dat tir ben tren, ngay ca trong trudmg hop da xu^t hien mpt thu ITnh Ion ma (nhu tren, nhung chua dSn tu6i 49 - 50); 6) Ti du (chua d^n tu6i 18). M p t cdch uy lire triim len nhiSu lang. Mat cuoi cua dac di^m thir hai se duac phat trign it phan hang khac da dupe giai thieu van tat qua: Biii Xuan Dinh, Le lang... Sach da nhiSu qua chu thich(26) ngay sau day. d i n , tr.47 (chii thich 2). 26. Ngay a Tay Nguyen (cue nam Trung Bp), c6 thai da xudt hien nhirng 28. Quanh to chuc cac lira ludi, cung can noi them mpt d i ^ u cho ro. thii ITnh \(m tai nhiSu viing q u y i n lire ciia moi vj t r i i m len mpt s6 lang: do la thai T r o n g vai t r u a n g hpp han htru, mpt s6 ngu^ri ( t r o n g lang hay trong mpt v i i n g quan dpi Phdp chua c6 mat a day. Chg do thu ITnh Ian 6 Tay Phi chua t i l p xiic v a i nho) lai dung cung each t6 chirc theo cac lira tu6i 6k phat huy uy lire ciia m i n h . nguai A u thi no c6 thS bat g6c tir nhirng ly do kh^c nhau: mpt luong buon ban X i n dan mpt v i du c6 thk noi la d i ^ n hinh, nhung, du sao, chi la biet le. T a i vai xuyen qua nhi^u viing (nhu ta c6 thS con bat gap dSu tich a Nam Tay Nguyen)... noi a Chau Phi den t h a i chua xa, ben canh cac t6 chirc lira tu6i thong thuang, dii sao, theo cho toi nghT, ly do ph6 b i i n nhSt at han la chi^n tranh lang mac, ma con CO hoi kin (societe secrete) ma muc d i c h la can lai sir van hanh cua bp may muc dich cu6i ciing (tuy c6 th^ khong duac noi ro ra) la: cuap san pham thang du quan ly lang hoac ciia cac to chirc khac trong lang, trong viing, chirng nao chii ciia d6i phuong, dac biet la san pham trong trot va chan nuoi; cuap nguai cua doi truang ciia cac t6 chirc l y khong phii hpp v a i y mu6n nhirng nguai e l m d i u hpi phuang, bi^n hp thanh no le gia dinh hoac ban hp di trong t u each iy; bupe lang doi kia. Hanh dong cu Ihk la ham dpa, tham chi am sat. M p i nguai dSu sa hpi k i n , phuong chSp nhan quy^n lire ciia thii ITnh chien thang, dong thai chap nhan luon ca cang so khi khong biSt dich xac nhirng ai la thanh v i e n cua h p i . Theo vai ban mire boc lot ma thii ITnh ky ap dat len timg lang nam trong pham v i khong che cua thuat dan toe hpc, t h i hpi k i n t h u a n g dupe t6 chirc thanh nhirng lira tu6i ( n h u t6 ong ta. Rieng \k mat cu6i cimg nay, dieu dang luu y nhat, cung trong moi quan he chirc thuc thu, ma bai viet vira luge ra), va e l m d I u hpi la nhirng n g u 6 i da dat vai bai v'\k, la thii ITnh Ion boc lot mot each phi kinh xi: bat timg lang cSng nap. dSn tuoi cao nhat. Chinh v i each to chirc nay, ma h p i k i n khong d l g i tan ra sau Cach thirc boc lot i y , dii dira tren hoan canh do bao l\ic chien tranh tao ra, khong c6 mpt thiri gian hoat dong: nhiJng ngudri hoat dong eiia hpi ch^t d i da c6 mpt s6 kha nang dao Ipn ca cdu kinh t6 xa hpi ciia timg l i n g , ca b^n van bao luu duac nguai thupc t h ^ he ti6p sau thay the. H p i k i n chi la biet le va n h l m mpt muc trong cupc s6ng rieng ciia minh, dac biet trong quan he giira nguai vai ngirai, chat dich khac h l n so v a i mue dich t6 chirc cac lira t u 6 i thuc thu. Cho nen a day, t o i dan chii von tiem tang trong khuon kho ciia the che cong xa nong thon. khong xep no vao loai t6 chirc ay. 27. Cac hang da dugc trinh bay lai (theo nguyen van ciia Phan K6 Binh) 29. Neu nhu cdu duang, tai mpt s6 lang - xa c6 truy^n a B I C Bp la nguai trong: Ca cdu to chirc... tr.69 - 72. quan ly giap, thi a Nam Bp, trong khi nguai Phap bat tay vao viec cai each huang thon (vao dau the ky X X ) , no lai mang mpt nghTa khac h l n mpt thanh vien trong d day xin nhac lai rk tat d^ ban dpc theo doi. M o i khi hpp ngoai dinh theo hpi dong quan ly lang - xa ma chirc trach la giai quydt (theo hu6ng hoa giai) nhung Ibi trieu tap ciia ly dich, dii chi la nghe pho bi^n lenh cua nha nuac ben tren, hay de mau thuan hang ngay giira dan lang v a i nhau. D i i timg dugc phien am ra chir Han, ban cong viec cua lang - xa, loan dan (thuang dupe dai dien bai cac chu hp) phai tir do v i n khong g g i len mpt nghTa den nao eu t h i Phai chang eo la tir don goc ng6i theo hang cua timg nguai, nghTa la theo thir bac tren dual. Cach phan hang Nam A hay Nam Dao ma nguai phien am ra Han vSn da dien am dau ciia tir khoi pho biSn nhat da duac Phan Ke Binh mieu ta: theo 16i mieu ta ay, eo sdu hang ca 360 361
  20. nguyen bang mpt tir dom g6c H i n , khien no tra thanh tir k6p? Dau sao s i r cu cung v i , trong mpt s6 truang hop, thiet che ky da bj b6p m€o qua nhfl-ng bien dpng th6i ghi tir iy trong mpt cau chuyen da xay ra vao dku trigu Trkn (thg ky thii X I I I ) : Thdi ky ma the che cong xa nong thon da suy yeu. V i du sau day cung dang dupe luu y, su TrSn Thu D p , nguai chi^m cong dau trong vi?c doat ngoi nha L y cho nha TrSn, mpt vai nha Phi Chau hpc neu len rang a Tay Phi vao thai m a i day (truac va sau k h i duyet s6 sdch ciia cac xa, c6 Ian dupe v
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học