Xem mẫu
- VÒ “Lý THUYÕT PH£ PH¸N” X· HéI CñA TR¦êNG PH¸I FRANKFURT TRONG BA THËP NI£N CUèI THÕ Kû XX NguyÔn ChÝ HiÕu(*) “Lý thuyÕt phª ph¸n”(*) x· héi ®−îc chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, thÓ hiÖn lµ mét khëi ®Çu bëi nhµ triÕt häc vµ x· héi häc chiÕn l−îc x¸c ®Þnh trong x©y dùng lý næi tiÕng ng−êi §øc, J. Habermas khi luËn vÒ nh÷ng thùc t¹i cña thÕ giíi «ng phôc håi dù ¸n tr−íc ®©y cña tr−êng ®ang ®æi thay. Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña ph¸i Frankfurt dùa trªn lý luËn vÒ chiÕn l−îc nµy lµ: 1) xÐt l¹i vµ phª hµnh vi giao tiÕp [Xem thªm 4]. HiÖn ph¸n mét c¸ch néi t¹i thêi hiÖn ®¹i nay, “lý thuyÕt phª ph¸n” x· héi vÉn (modernity) dùa trªn c¬ së v¹ch ra cÊu ®ang gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong tróc phøc t¹p cña nã vµ chØ ra “trß triÕt häc x· héi ph−¬ng T©y. ch¬i” cña tù do vµ cña thèng trÞ d−íi Vµo nöa sau nh÷ng n¨m 80-90 cña c¸c h×nh thøc sinh ho¹t x· héi vµ t− thÕ kû XX, ngoµi J. Habermas, cßn cã A. duy hiÖn ®¹i; 2) h×nh thµnh “suy lý” kÕt Wellmer, A. Honneth, T. Mackarti, Sh. hîp khai s¸ng triÕt häc víi nghiªn cøu Benhabib, K. Kelhun, N. Frezer, v.v... lµ x· héi liªn ngµnh; vµ 3) x©y dùng tri nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu cña trµo l−u t− thøc vÒ lÜnh vùc chÝnh trÞ.(*)C¸c ®¹i t−ëng nµy vµ hä cè g¾ng tiÕp tôc ph¸t diÖn cña “lý thuyÕt phª ph¸n” còng triÓn “lý thuyÕt phª ph¸n” cho phï hîp kh¶o cøu c¸ch m¹ng khoa häc-kü thuËt víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi míi. Nèi tiÕp trong ®iÒu kiÖn chñ nghÜa t− b¶n ®éc c¸c ®Þnh h−íng triÕt häc x· héi c¬ b¶n quyÒn nhµ n−íc. cña tr−êng ph¸i Frankfurt, lý thuyÕt J. Habermas nç lùc x©y dùng lý phª ph¸n x· héi hiÖn ®¹i vÉn lµ mét thuyÕt “giao tiÕp”, cã nhiÖm vô minh trµo l−u t− t−ëng ®éc ®¸o. Nã xuÊt hiÖn biÖn vÒ mÆt triÕt häc cho thùc tiÔn cña trong bèi c¶nh tranh luËn vÒ khñng c¸c c¶i c¸ch d©n chñ x· héi. Cïng quan ho¶ng cña tÝnh duy lý triÕt häc vµ vÒ ®iÓm víi H. Marcuse, «ng nhÊn m¹nh r»ng, víi t− c¸ch s¶n phÈm cña x· héi t− s¶n, giai cÊp lao ®éng d−êng nh− kh«ng “Lý thuyÕt phª ph¸n” lµ thuËt ng÷ ®−îc sö (*) së h÷u “th«ng th¹o giao tiÕp” ®Ó lÜnh héi dông ®Ó m« t¶ tÝnh ®a d¹ng cña c¸c t¸c gi¶ ch©u ¢u, ®Æc biÖt lµ c¸c t¸c gi¶ thuéc “Tr−êng ph¸i c¸c t− t−ëng siªu viÖt hãa hiÖn thùc vµ Frankfurt” tËp trung xung quanh ViÖn nghiªn cøu X· héi ®−îc thµnh lËp ë Frankfurt n¨m 1923. Nh÷ng nh©n vËt chñ chèt lµ M. TS., ViÖn TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ-Hµnh (*) Horkheimer, T. Adorno vµ H. Marcuse. chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.
- VÒ “lý thuyÕt phª ph¸n”… 9 hoµn toµn bÞ tÝch hîp vµo “x· héi c«ng triÓn x· héi ®Òu chØ lµ “hÖ t− t−ëng” nghiÖp ph¸t triÓn”. Habermas muèn ®øng ®èi lËp víi tù ý thøc ph¸t sinh tù dùa vµo “giíi trÝ thøc cã t− duy phª do cña c¸ nh©n. ph¸n” ®Ó sö dông bªn trong bé m¸y Thùc ra, luËn chiÕn víi Marcuse, qu¶n lý nhµ n−íc c¸c ph−¬ng tiÖn h×nh Habermas gi¶ ®Þnh kh¶ n¨ng sÏ cã th¸i thµnh d− luËn x· héi (tr−êng phæ th«ng, ®é kh¸c cña “t«i” víi tù nhiªn vµ tha tr−êng ®¹i häc, truyÒn h×nh, truyÒn nh©n: khi ®ã thèng trÞ ®−îc thay thÕ thanh, in Ên, b¶n th©n qu¶n lý nhµ n−íc) b»ng giao tiÕp, tù nhiªn biÕn tõ ®èi cho c¸c c¶i c¸ch “cÊp tiÕn” theo tinh thÇn t−îng thµnh b¹n h÷u, hµnh ®éng cã môc cña “chñ nghÜa x· héi d©n chñ”. §iÒu ®ã ®Ých hîp lý biÕn thµnh t−¬ng t¸c cã biÓu cho thÊy, «ng muèn h−íng tíi c¶i c¸ch ý t−îng gi÷a ng−êi víi ng−êi. Habermas thøc cña con ng−êi nh− nh©n tè x· héi hiÓu hµnh vi giao tiÕp lµ hµnh vi “®−îc ph¸t sinh, chñ yÕu vµ mang tÝnh quyÕt ®Þnh h−íng bëi nh÷ng chuÈn t¾c b¾t ®Þnh [Xem 2, 43]. §øng trªn lËp tr−êng buéc”, cã hiÖu lùc dùa trªn c¬ së “®ång t¶ khuynh, c¸c häc trß cña Marcuse thuËn liªn chñ thÓ vÒ chñ ý ®−îc mäi kh«ng tin t−ëng vµo c¸c “c¶i c¸ch néi t¹i” ng−êi thõa nhËn”. Kh«ng ph¶i c¸c quy cña §¶ng D©n chñ x· héi §øc vµ hy luËt kh¸ch quan cña quan hÖ s¶n xuÊt, väng thøc tØnh ë giai cÊp lao ®éng th¸i mµ c¸c quan hÖ chñ quan, h÷u thøc gi÷a ®é quan t©m ®Õn nhËn thøc b¶n chÊt vµ c¸c c¸ nh©n lµ lùc l−îng cøu rçi, ®øng c¸c m©u thuÉn cña x· héi t− s¶n vµ qua ®èi lËp víi “thèng trÞ” cña tÝnh duy lý kü ®ã, gãp phÇn h×nh thµnh ý thøc c¸ch thuËt. Nh−ng, ®©y chØ lµ c«ng viÖc cña m¹ng. Nèi tiÕp t− t−ëng cña Horkheimer, c¸c sinh viªn, cña giíi trÝ thøc, cña mét Habermas kh¼ng ®Þnh r»ng, kÓ tõ khi b¾t sè nhµ kü trÞ cã t− duy phª ph¸n [Xem ®Çu xuÊt hiÖn ph©n c«ng lao ®éng vµ trao 3, 57, 63, 100]. ®æi hµng hãa th× d−êng nh− kh«ng ph¶i hÖ t− t−ëng t− s¶n mµ ý thøc x· héi nãi Theo Habermas, c¸c nhµ kü trÞ cã t− chung míi lµ “c¬ së x· héi” cña ý thøc gi¶ duy phª ph¸n nh− vËy cÇn ph¶i kh−íc dèi ®ang thèng trÞ. tõ mÖnh lÖnh cña tÝnh hîp lý c«ng nghÖ víi t− c¸ch yÕu tè quyÕt ®Þnh nh÷ng gi¶i ThÕ hÖ míi cña tr−êng ph¸i ph¸p cña m×nh vµ ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c Frankfurt sö dông mèi liªn hÖ truyÒn chuÈn t¾c míi, lÏ sèng míi nh»m lµm thèng cña tr−êng ph¸i víi chñ nghÜa t¨ng tù do, ph¸t triÓn nh©n c¸ch, n©ng hiÖn sinh. Theo M. Heidegger, “téi tæ cao tÝnh chñ quan. ChØ th«ng qua ph¶n t«ng lín”, “b−íc ngoÆt” trong tù ý thøc t− cña tù ý thøc cã phª ph¸n, c¸c nhµ kü cña loµi ng−êi ®· diÔn ra ë ®©u ®ã trong trÞ Êy míi cã thÓ c¶i biÕn n·o tr¹ng cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i: ý thøc x· héi bÞ m×nh. V× khoa häc trë thµnh lùc l−îng tha hãa tõ khi ®ã ®· ®øng ®èi lËp víi s¶n xuÊt chñ yÕu, cßn trÝ thøc cã t− duy “hiÖn sinh” c¸ nh©n ®Ých thùc, g¸n ghÐp phª ph¸n lµ ®¹i diÖn vµ s¶n phÈm cña cho nã “tån t¹i x· héi” d−íi d¹ng c¸c lo¹i nã, nªn kh«ng ph¶i giai cÊp lao ®éng bÞ t− t−ëng hÖ kh¸c nhau. Khoa häc vµ kü nhÊn ch×m trong “ý thøc h¹nh phóc” vÒ thuËt ®−îc Habermas m« t¶ lµ s¶n nh÷ng nhu cÇu gi¶ dèi ®−îc kü thuËt phÈm cña “ý thøc gi¶ dèi”, mäi niÒm tin ®¸p øng, mµ chÝnh trÝ thøc míi trë vµo c¸c quy luËt kh¸ch quan cña ph¸t thµnh chñ thÓ cña c¸c c¶i c¸ch x· héi.
- 10 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2013 Lý thuyÕt gi¸ trÞ lao ®éng cña K. Marx luËn chiÕn chèng l¹i chñ nghÜa thùc còng bÞ Habarmas xÐt l¹i: kh«ng ph¶i chøng, song nã dÉn tíi viÖc phñ ®Þnh c¸c lao ®éng cña c«ng nh©n, mµ lao ®éng quy luËt kh¸ch quan cña ®êi sèng x· héi cña trÝ thøc, kh«ng ph¶i lao ®éng ch©n mµ “lý thuyÕt phª ph¸n” vÉn lu«n cã kú tay mµ lao ®éng trÝ ãc míi trë thµnh väng “phñ ®Þnh tuyÖt ®èi”. nguån gèc cña gi¸ trÞ, kÓ c¶ gi¸ trÞ thÆng Song, t− t−ëng “tæng thÓ” cßn cã mét d− trong ®iÒu kiÖn x· héi c«ng nghiÖp ph−¬ng diÖn kh¸c: tr−êng ph¸i ph¸t triÓn cao. Frankfurt tù m×nh ®èi lËp víi x· héi häc ë ®©y, cã thÓ nhËn thÊy ®iÓm t−¬ng thùc chøng, nh−ng ®ång thêi còng ®ång vµ dÞ biÖt gi÷a Marcuse t¶ khuynh chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. C¸c vµ Habermas h÷u khuynh trong khu«n nhµ lý luËn tr−êng ph¸i nµy ®em “tÝnh khæ tr−êng ph¸i Frankfurt. TrÝ thøc cã cã can hÖ” cña nhµ triÕt häc x· héi, nhµ t− duy phª ph¸n cã thÓ x¸c ®Þnh c¸c môc x· héi häc vµ “nhµ phª ph¸n” víi “tæng ®Ých, c¸c gi¸ trÞ, c¸c chuÈn t¾c cÇn tu©n thÓ x· héi” vµ tÝnh chñ quan vÒ t− t−ëng thñ khi hµnh ®éng mét c¸ch tr¸i ng−îc tÊt yÕu, ®èi lËp víi ph©n tÝch khoa häc víi chñ nghÜa duy lý kü thuËt nh− thÕ kh¸ch quan, bÞ t−íc mÊt c¸ch tiÕp cËn nµo? Víi Marcuse, kh«ng ai, kÓ c¶ ng−êi gi¸ trÞ vÒ nh÷ng sù kiÖn x· héi. cã t− duy phª ph¸n, cã thÓ ®−a ra gi¶i ®¸p T− t−ëng nµy cña tr−êng ph¸i khoa häc cho vÊn ®Ò nµy. Cßn Habermas Frankfurt cã ý nghÜa triÕt häc phæ biÕn, nhËn ®Þnh r»ng, nhê tù ph¶n t− vµ phª v−ît ra khái hÖ vÊn ®Ò cña khoa häc x· ph¸n, b¶n th©n khoa häc cã thÓ t×m ra héi thuÇn tóy. Quan hÖ cña con ng−êi, c©u tr¶ lêi vµ c¸c gi¶i ph¸p míi. kh«ng chØ víi x· héi mµ c¶ víi tù nhiªn, Mét trong nhiÒu yÕu tè xÐt l¹i chñ ®−îc luËn gi¶i theo tinh thÇn tuyÖt ®èi nghÜa duy vËt lÞch sö tõ phÝa c¸c nhµ hãa c¸c ph−¬ng diÖn tiªu cùc, nhÊt thêi, triÕt häc tr−êng ph¸i Frankfurt g¾n liÒn vèn ®Æc tr−ng cho x· héi c«ng nghiÖp víi c¸ch luËn gi¶i ®Æc biÖt vÒ kh¸i niÖm hiÖn ®¹i, mÆc dï chóng xuÊt hiÖn sím “tæng thÓ” (Totalitaet). Kh¸i niÖm nµy h¬n, cïng víi sù xuÊt hiÖn cña ®èi ®−îc sö dông ®Ó kh−íc tõ quan niÖm kh¸ng giai cÊp vµ tha hãa. Kh¸t väng duy vËt vÒ tÝnh thø nhÊt cña c¬ së h¹ cña con ng−êi lµ b¾t tù nhiªn phôc tïng tÇng vµ tån t¹i x· héi ®èi víi th−îng c¸c môc ®Ých cña m×nh d−êng nh− trªn tÇng kiÕn tróc vµ ý thøc x· héi. TuyÖt thùc tÕ l¹i lu«n lµm cho con ng−êi phôc ®èi hãa tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi cña c¸c tïng “lý tÝnh c«ng cô” [Xem thªm 5] cña hiÖn t−îng th−îng tÇng kiÕn tróc vµ t¸c m×nh, tøc lµ phôc tïng “l« gÝc thèng trÞ”. ®éng ng−îc trë l¹i cña chóng ®Õn c¬ së Theo l−îc ®å nµy, quan hÖ kü trÞ cña con h¹ tÇng, t¸ch biÖt “tÝnh mét chiÒu” cña ng−êi víi tù nhiªn vµ víi b¶n th©n cã con ng−êi kh«ng ph¶i tõ b¶n chÊt cña c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn kh«ng kh¾c chñ nghÜa t− b¶n ®éc quyÒn nhµ n−íc, phôc ®−îc vµ cùc ®oan trong chiÕn mµ tõ “ý thøc mét chiÒu” cña x· héi tranh h¹t nh©n, trong sù nhµo nÆn ý nµy, c¸c ®¹i diÖn cña tr−êng ph¸i thøc con ng−êi, trong sù thèng trÞ cña ý Frankfurt luËn gi¶i x· héi nhê phª ph¸n thøc bÞ tha hãa vµ trong sù tån t¹i x· kh¸i niÖm “tæng thÓ”. MÆc dï t− t−ëng héi bÞ tha hãa do ý thøc Êy quyÕt ®Þnh. nµy ®−îc ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ trong cuéc Quan ®iÓm vÒ tÝnh mét chiÒu cña lý tÝnh
- VÒ “lý thuyÕt phª ph¸n”… 11 c«ng cô, sù kh−íc tõ nhËn thøc vµ thËm XX. Kh¸c víi c¸c lý thuyÕt thùc chøng chÝ thõa nhËn biÖn chøng cña c¸c m©u mang tÝnh chÊt biÖn hé, c¸c t− t−ëng thuÉn vµ phñ ®Þnh c¸c kh¶ n¨ng kh¸c cña tr−êng ph¸i Frankfurt ngay tõ ®Çu nhau trong hiÖn thùc: chÝnh nh÷ng t− ®· cã ®iÓm kh¸c biÖt lµ nh÷ng ng−êi b¶o t−ëng nµy cña Horkheimer ®· lµ tiÒn ®Ò vÖ chóng kh«ng thõa nhËn viÖc x· héi vÒ lý luËn cho kh¸i niÖm “mét chiÒu” c«ng nghiÖp ph¸t triÓn cao lµ ph−¬ng cña Marcuse. tiÖn xãa bá, v−ît bá c¸c m©u thuÉn cña nã, chØ coi tÝnh hîp lý Êy lµ ph−¬ng thøc §ång thêi, quan ®iÓm nµy còng lµ che ®Ëy vµ phñ ®Þnh h− ¶o b¶n chÊt b−íc chuÈn bÞ cho viÖc tr−êng ph¸i m©u thuÉn cña x· héi nµy. Kh«ng ph¶i Frankfurt kh−íc tõ nhËn thøc vµ b¸c bá c¸c viÔn c¶nh míi më ra cho n−íc Mü tiªn ®o¸n khoa häc vÒ c¸c quy luËt nhê nh÷ng c¶i c¸ch kü trÞ, mµ “kh−íc kh¸ch quan vµ c¸c kh¶ n¨ng cña ph¸t tõ” c¸c c¶i c¸ch Êy, phôc tïng c¬ chÕ cña triÓn x· héi. T− t−ëng nµy ®−îc “x· héi phóc lîi chung” míi ®Æc tr−ng Habermas tr×nh bµy trong quan niÖm cho c¸c t¸c phÈm cña Marcuse ë nh÷ng cña «ng vÒ khoa häc vµ kü thuËt nh− n¨m 1960. Cßn phª ph¸n “lý tÝnh c«ng “hÖ t− t−ëng”: niÒm tin vµo tiÕn bé khoa cô” th× ®· ®−îc Horkheimer khëi x−íng häc vµ kü thuËt, vµo sù ph¸t triÓn, tiÕn ngay tõ nh÷ng n¨m 1940 dùa trªn c¬ së bé cña lùc l−îng s¶n xuÊt ®−îc «ng luËn quan niÖm míi h×nh thµnh vÒ chñ nghÜa gi¶i nh− mét kiÓu “ý thøc gi¶ dèi”, t− b¶n ®éc quyÒn Mü. kh«ng muèn nhËn thÊy nh÷ng m©u Horkheimer tuyªn bè chñ nghÜa thuÉn cña tiÕn bé. XÐt trªn ph−¬ng diÖn thùc chøng míi lµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn lÞch sö t− t−ëng, cã thÓ nhËn thÊy cña toµn bé hÖ t− t−ëng t− s¶n. C¸c t− nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau cña chñ ®Ò t−ëng nµy ®−îc «ng h×nh thµnh cïng nµy, tõ kh¸i niÖm “hîp lý” cña M. Adorno trong t¸c phÈm “BiÖn chøng cña Weber cho tíi quan ®iÓm “x· héi hËu Khai s¸ng” [6]. Song c¸c t¸c phÈm ë c«ng nghiÖp” trong x· héi häc Mü. nh÷ng n¨m ®ã cã chung mét h¹n chÕ so Nh−ng, ®Æc thï cña c¸c nhµ lý luËn víi t¸c phÈm “Con ng−êi mét chiÒu” tr−êng ph¸i Frankfurt lµ th¸i ®é phñ [Xem 7] cña Marcuse: chóng kh«ng phª ®Þnh, “phª ph¸n” triÖt ®Ó h¬n ®èi víi c¸c ph¸n gay g¾t c¸c hËu qu¶ x· héi cña tiÕn hiÖn t−îng cña chñ nghÜa duy lý t− s¶n bé khoa häc-kü thuËt trong ®iÒu kiÖn x· dùa trªn c¬ së xÐt l¹i häc thuyÕt Marx héi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. Dõng l¹i ë vÒ hÖ t− t−ëng. C¸c nhµ phª ph¸n tuyªn viÖc phª ph¸n lý thuyÕt thùc chøng míi bè r»ng, søc m¹nh cña tù ph¶n t− phª vµ “lý tÝnh c«ng cô”, Horkheimer vµ ph¸n cho phÐp ph¸ tan m¹ng l−íi Adorno mÆc dï chuÈn bÞ cho t¸c phÈm nh÷ng quan niÖm bÞ g¸n ghÐp tõ bªn cña Marcuse vÒ mÆt lý luËn, song ch−a ngoµi, bÞ nhµo nÆn, che lÊp ®i c¸c m©u chuyÓn sang phª ph¸n c«ng khai b¶n thuÉn x· héi kh¸ch quan, do vËy cÇn th©n x· héi phi hîp lý c¨n cø trªn “lý dùa vµo søc m¹nh Êy. tÝnh” ®ã. Marcuse ®· thùc hiÖn viÖc nµy CÇn l−u ý tíi nhËn ®Þnh nªu trªn vµo gi÷a nh÷ng n¨m 1960 vµ do ®ã, «ng khi xem xÐt quan hÖ gi÷a “lý thuyÕt phª trë thµnh t− t−ëng gia næi tiÕng vµ quan ph¸n” víi c¸c lý thuyÕt vÒ x· héi c«ng ph−¬ng cña “c¸nh t¶ míi” ®Çu tiªn ë nghiÖp ë nh÷ng n¨m 50-60 cña thÕ kû Mü, sau ®ã lµ ë T©y ¢u.
- 12 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2013 §−îc Marcuse ®−a ra trong t¸c hµnh nhê luËn chiÕn chèng l¹i t¸c phÈm phÈm “Con ng−êi mét chiÒu”, luËn ®iÓm “ChuyÓn biÕn cÊu tróc cña lÜnh vùc c«ng” míi còng tuyÖt ®èi hãa vai trß cña c¸c (Strukturwandel der Oeffentlichkeit) cña ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng nh− Habermas ®−îc xuÊt b¶n tõ n¨m 1962 lµ nh÷ng c«ng cô nhµo nÆn ý thøc vµ [Xem thªm 8](*). Khi ®−îc c«ng bè b»ng hµnh vi cña con ng−êi trong x· héi c«ng tiÕng Anh (The Structural nghiÖp ph¸t triÓn khi ®¸p øng c¸c nhu Transformation of the Public Sphere) cÇu tèi thiÓu vµ t¹o ra nh÷ng nhu cÇu n¨m 1989, cuèn s¸ch nµy ®· trë thµnh nh©n t¹o cña hä. LuËn ®iÓm nµy ®· cã ë trung t©m cña nh÷ng cuéc tranh luËn gay Horkheimer vµ Adorno ë mét chõng g¾t cña giíi häc thuËt: vÒ luËn chøng cho mùc nµo ®ã, song nã th−êng bÞ che chÕ ®é d©n chñ sau thêi ®¹i thÕ giíi ph©n khuÊt trong viÖc phª ph¸n chñ nghÜa ®«i, vÒ chñ nghÜa ®a v¨n hãa duy lý thùc chøng vµ trong viÖc tuyÖt (multiculturalism), vÒ toµn cÇu hãa, v.v... ®èi hãa chung chung kh¸i niÖm “thèng Sö dông thuËt ng÷ “Oeffentlichkeit” trÞ”; hä kh«ng n¾m b¾t ®−îc ®Æc thï cña (public sphere - hay lÜnh vùc c«ng), c¸c yÕu tè míi ë x· héi c«ng nghiÖp ph¸t Habermas hµm ý lÜnh vùc sinh ho¹t triÓn vµ tiÕn bé khoa häc-kü thuËt, ®Èy c«ng nh− lÜnh vùc ho¹t ®éng x¸c ®Þnh chóng xuèng hµng thø yÕu. Hä phª cña con ng−êi. Kh¸c víi sinh ho¹t t−, ph¸n c¸c lý thuyÕt thùc chøng míi vÒ x· sinh ho¹t c«ng, víi nguyªn t¾c tæ chøc héi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, chø kh«ng ®êi sèng x· héi (tr−íc hÕt lµ ®êi sèng phª ph¸n b¶n th©n x· héi c«ng nghiÖp chÝnh trÞ), nh− lµ mét lùc l−îng x· héi ph¸t triÓn. Do vËy, ¶nh h−ëng cña phª ®Æc thï, cã nguyªn t¾c tån t¹i cña m×nh ph¸n nµy tíi “c¸nh t¶ míi” ë Mü lµ lµ c«ng khai th¶o luËn mäi vÊn ®Ò cã ý kh«ng ®¸ng kÓ. nghÜa chung. Trong t¸c phÈm cña m×nh, Ngay tõ nh÷ng n¨m th¸ng chiÕn Habermas tiÕn hµnh xem xÐt mét c¸ch tranh, c¸c t− t−ëng khëi thñy cña “lý cã phª ph¸n - lÞch sö lÜnh vùc c«ng t− thuyÕt phª ph¸n” ®· mang ®Ëm s¾c th¸i s¶n, lµm s¸ng tá nh÷ng tr¹ng th¸i c¨ng thÊt väng s©u s¾c vÒ x· héi Mü. ChÝnh th¼ng néi t¹i vµ nh÷ng kh¶ n¨ng suy diÖn m¹o cña “ý thøc gi¶ dèi”, sù thèng tho¸i cña nã, còng nh− tiÒm n¨ng bµnh trÞ cña “lý tÝnh c«ng cô” Èn n¸u sau c¸c tr−íng cña nã Èn chøa d−íi h×nh thøc lý t−ëng vÒ d©n chñ vµ tù do; chÝnh x· lÞch sö Êy. Quan niÖm ®Æc thï hiÖn ®¹i héi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn lµ c¬ së hiÖn vÒ lÜnh vùc c«ng hµm ý nãi ®Õn sù hîp thùc cho ®µn ¸p triÖt ®Ó nh©n c¸ch vµ tù nhÊt nh÷ng t− nh©n vÒ mÆt x· héi, ®iÒu do. §iÒu nµy ®· khiÕn Horkheimer, nµy gi¶ ®Þnh kh¶ n¨ng bÊt ®ång c¨n b¶n Adorno vµ Marcuse ph¶n kh¸ng, xuÊt gi÷a lËp tr−êng cña nhµ n−íc vµ lËp ph¸t tõ lËp tr−êng b¶o vÖ nh©n phÈm tr−êng cña c«ng chóng. LÜnh vùc c«ng cña c¸ nh©n. t− s¶n ®· thÓ chÕ hãa thùc tiÔn suy lý phª ph¸n ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh §éng th¸i cña c¸c lÜnh vùc c«ng trÞ, vµ tiÒm n¨ng gi¶i phãng nã g¾n liÒn trong thÕ giíi hiÖn ®¹i lµ mét trong chÝnh víi ®iÒu nµy. nh÷ng ®Ò tµi chiÕm −u thÕ cña lý thuyÕt phª ph¸n x· héi ë nh÷ng n¨m 1990. §©y chÝnh lµ ®Ò tµi cña luËn ¸n tiÕn sÜ khoa (*) Nghiªn cøu ®Ò tµi phøc t¹p nµy ®−îc tiÕn häc, ®−îc Habermas b¶o vÖ n¨m 1961.
- VÒ “lý thuyÕt phª ph¸n”… 13 Quan ®iÓm vÒ lÜnh vùc c«ng ®−îc trong thêi gian gÇn ®©y. Ph¸t triÓn tÝch c¸c nhµ lý luËn phª ph¸n nh÷ng n¨m cùc chiÒu c¹nh xuyªn quèc gia cña ®êi 1990 sö dông nh− lµ nguyªn mÉu vÒ sèng x· héi vµ chuyÓn biÕn toµn cÇu hãa kh¸i qu¸t lÞch sö ®Æc thï. Quan ®iÓm ë nh÷ng n¨m 1990 thµnh mét trong nµy cho phÐp nÐ tr¸nh nh÷ng th¸i cùc nh÷ng ®Ò tµi gi÷ vÞ trÝ hµng ®Çu cña khoa bÕ t¾c cña lý thuyÕt, dï phæ biÕn nh−ng häc x· héi ®· ®ßi hái ph¶i xÐt l¹i c¸c quan tá ra t−¬ng ®èi cøng nh¾c trong lý luËn niÖm vÒ lÜnh vùc c«ng vèn tõng ®−îc c¸c vÒ hµnh vi giao tiÕp cña Habermas. nhµ lý luËn phª ph¸n ®Æt vµo khu«n khæ §Þnh h−íng c¬ b¶n trong viÖc xÐt l¹i m« h×nh cæ ®iÓn vÒ nhµ n−íc d©n téc. quan ®iÓm xuÊt ph¸t cña Habermas thÓ Ph©n tÝch mét hiÖn t−îng míi - c¸c lÜnh hiÖn ë b−íc chuyÓn tõ viÖc ph©n tÝch vùc c«ng xuyªn quèc gia - ®· trë thµnh lÜnh vùc c«ng thèng nhÊt vµ kh¸ ®ång nhiÖm vô hµng ®Çu cña lý thuyÕt phª nhÊt cña x· héi sang viÖc t¸i t¹o tÝnh ®a ph¸n hiÖn ®¹i. Nghiªn cøu lÜnh vùc nµy d¹ng cña nh÷ng liªn kÕt x· héi vµ míi chØ b¾t ®Çu vµ ®Ó h×nh dung ra tr¹ng nh÷ng diÔn ®µn suy lý th−êng cã quan th¸i hiÖn nay cña nã th× cÇn ph¶i tr×nh hÖ xung ®ét víi nhau. Kú väng cña lÜnh bµy v¾n t¾t c¸c c¸ch tiÕp cËn vµ c¸c quan vùc c«ng ®ang chiÕm −u thÕ trë thµnh ®iÓm c¬ b¶n ®−îc ph¸t triÓn trong khu«n lÜnh vùc c«ng ®Ých thùc cã tÝnh chÊt t− khæ cña lý thuyÕt phª ph¸n hiÖn ®¹i. t−ëng hÖ; sù nhÊt thÓ hãa kh«ng gian c«ng th−êng trë thµnh ph−¬ng tiÖn ®µn Cã thÓ nãi, tr−íc hÕt, viÖc Habermas ¸p c¸c liªn minh x· héi ®èi lËp ®øng quay l¹i víi ®Ò tµi vÒ lÜnh vùc c«ng vµo thÊp h¬n. T−¬ng øng, chØ cã tham dù nh÷ng n¨m 1990 g¾n liÒn víi thùc tÕ lµ ®Çy ®ñ quyÒn h¹n cña “lÜnh vùc kh«ng qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa ®Æt ra vÊn ®Ò ph¶i c«ng” vµ c¸c diÔn ®µn suy lý míi hîp thøc hãa c¸c c¬ cÊu chÝnh trÞ siªu cho phÐp hiÖn thùc hãa tiÒm n¨ng gi¶i quèc gia. Víi Habermas, vÊn ®Ò nµy tiÕp phãng bao chøa trong b¶n th©n t− t−ëng nhËn h×nh thøc lÜnh vùc c«ng siªu quèc vÒ lÜnh vùc c«ng. gia, tu©n thñ nguyªn t¾c “chñ nghÜa yªu n−íc lËp hiÕn”. ¤ng xuÊt ph¸t tõ viÖc “§éng th¸i cña c¸c lÜnh vùc c«ng” lµ khu biÖt gi÷a quyÒn lùc do giao tiÕp tæ hîp ®Ò tµi phï hîp víi tÝnh chÊt liªn sinh ra vµ quyÒn lùc ®−îc sö dông trong ngµnh cña lý thuyÕt phª ph¸n nhê tÝnh hµnh chÝnh. Hai qu¸ tr×nh tr¸i ng−îc vµ ®a chiÒu cña m×nh. Nã bao hµm: 1) ®an xen víi nhau trong lÜnh vùc c«ng lµ: ph−¬ng diÖn chÝnh s¸ch x· héi (diÔn ®µn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra quyÒn lùc hîp suy lý nh− mét thµnh tè kiÕn t¹o cña thøc trong thùc tiÔn giao tiÕp cña c«ng chÝnh s¸ch nhÊt thÓ hãa), 2) ph−¬ng luËn më vµ qu¸ tr×nh ®¹t tíi nã th«ng diÖn chÝnh s¸ch ph¸p lý (lÜnh vùc c«ng qua hÖ thèng chÝnh trÞ. Quan niÖm nh− nh− c¬ chÕ hîp thøc hãa chÕ ®é chÝnh vËy vÒ tiÕn tr×nh chÝnh trÞ cho phÐp lo¹i trÞ), 3) ph−¬ng diÖn “x· héi” (nh©n tè bá t− t−ëng vÒ chñ quyÒn nh©n d©n: bÞ h×nh thµnh ®oµn kÕt x· héi), 4) ph−¬ng hßa tan trong giao tiÕp, chñ quyÒn cã diÖn khai s¸ng triÕt häc (duy lý hãa x· ®−îc ý nghÜa cña m×nh trong quyÒn lùc héi hiÖn cã th«ng qua suy lý c«ng). cña suy lý c«ng sinh ra tõ c¸c liªn minh C¸c lÜnh vùc c«ng xuyªn quèc gia lµ x· héi tù trÞ. Theo Habermas, h×nh thøc ®èi t−îng cña c¸c nhµ lý luËn phª ph¸n ®èi tho¹i vµ h×nh thøc c«ng cô cña chÝnh
- 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2013 trÞ cÇn ph¶i ®−îc hîp nhÊt b»ng c¸c 5. J. Habermas. ChuyÓn biÕn cÊu tróc ph−¬ng tiÖn th¶o luËn. Toµn bé vÊn ®Ò cña lÜnh vùc c«ng. Nh÷ng nghiªn cøu lµ c¸c quy tr×nh d©n chñ cña nhµ n−íc vÒ mét ph¹m trï cña x· héi t− s¶n ph¸p quyÒn, tøc nh÷ng quy tr×nh ®em [Strukturwandel der Oeffentlichkeit. l¹i søc m¹nh thÓ chÕ hãa cho viÖc h×nh Untersuchungen zu einer Kategorie thµnh c«ng luËn vµ ý chÝ chÝnh trÞ der buergerlichen Gesellschaft] 5. Auf., Neuwied- Berlin. Tµi liÖu tham kh¶o 6. M. Horkheimer (1967). Gãp phÇn 1. Th. W. Adorno (1969, 1972). VÒ l«gÝc phª ph¸n lý tÝnh c«ng cô [Zur Kritik cña lý thuyÕt khoa häc x· héi. - Cuéc der instrumentellen Vernunft]. tranh luËn vÒ chñ nghÜa thùc chøng Frankfurt a. M. trong X· héi häc §øc [Zur Logik der 7. M. Horkheimer (1947). BiÖn chøng Sozialwissenschaftstheorie. - Der cña Khai s¸ng (viÕt chung víi Positivismusstreit in der Deutschen Adorno) [Dialektik der Aufklärung Soziologie]. Neuwied - Berlin. (Mit Adorno Th.)]. Amsterdam. 2. J. Habermas (1969). Phong trµo 8. H. Marcuse (1964). Con ng−êi mét ph¶n kh¸ng vµ c¶i c¸ch ®¹i häc chiÒu. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ hÖ t− [Protestbewegung und t−ëng trong x· héi c«ng nghiÖp ph¸t Hochschulereform]. Frankfurt a. M. triÓn [One-Dimensional Man. 3. J. Habermas (1969). Kü thuËt vµ Studies in the Ideology of Advanced khoa häc nh− lµ “hÖ t− t−ëng” Industrial Society]. Boston, 1964; [Technik und Wissenschaft als sau ®ã t¸c phÈm nµy ®−îc dÞch sang “Ideologie”]. Frankfurt a. M. tiÕng §øc: Der eindimensionale 4. J. Habermas (1981). Lý thuyÕt hµnh Mensch. Studien zur Ideologie der ®éng giao tiÕp [Theorie des fortgeschrittenen kommunikativen Handelns]. Bde 1- Industriegesellschaft. Neuwied- 2, Frankfurt a. M. Berlin, 1967.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học