Xem mẫu
- 57 CHUYÊN MỤC KINH TẾ HỌC - XÃ HỘI HỌC VÀNH ĐAI DI SẢN CÁC PHỐ CỔ VEN BIỂN ĐÔNG NAM Á TRONG LIÊN KẾT PHÁT TRIỂN DU LỊCH BIỂN ĐẢO ĐINH THIỆN PHƢƠNG* NGUYỄN ĐÌNH TÌNH** Biển Đông nằm trên tuyến đường giao thông biển huyết mạch nối Thái Bình Dương với Ấn Độ Dương, được coi là một trong những tuyến đường vận tải quốc tế nhộn nhịp nhất thế giới. Các đô thị cổ ven biển Đông Nam Á cũng là những thương cảng: Hội An, Vigan, George Town - Penang, Malacca, Semarang, xứng đáng là những viên ngọc trai bên bờ Biển Đông. Với vẻ đẹp hoài niệm và thanh bình, các đô thị cổ đã tạo nên một vành đai di sản ở Đông Nam Á, vòng tròn phố bao quanh hướng biển, không những có giá trị về hàng hải, du lịch, mà còn là một quỹ bảo tồn văn hóa vô giá, một triển lãm sống về những “ngôi làng thế giới”. Bài viết tiếp cận từ hướng nghiên cứu văn hóa đô thị với phương pháp so sánh xuyên văn hóa, nhằm chỉ ra các phương hướng phát triển du lịch, khảo cổ, thám hiểm… thông qua việc nghiên cứu sự nối kết giá trị nền tảng đa văn hóa. Bài viết cũng đề xuất xây dựng một mô hình du lịch biển mới, là sự kết hợp giữa phố - biển - cổ, ba yếu tố đặc thù của vành đai các phố cổ di sản Đông Nam Á. Từ khóa: phố cảng, hội tụ văn hóa, vành đai di sản, du lịch Nhận bài ngày: 22/01/2019; đưa vào biên tập: 28/01/2019; phản biện: 5/02/2019; duyệt đăng: 1/3/2019 1. NHÌN TỪ ĐIỀU KIỆN ĐỊA LÝ TỰ có lƣu vực lớn nhất Việt Nam. Với địa NHIÊN thế nơi cửa sông đổ ra Biển Đông, Hội Hội An, là đô thị cổ nằm ở hạ lƣu sông An rất kín gió, ít bị tác động bởi các Thu Bồn, một trong những con sông điều kiện tự nhiên khác nhƣ sóng, thủy triều, và vì vậy tàu thuyền có thể * , ** Trƣờng Đại học Công nghiệp Thực tránh bão nơi đây. Mặt khác, điều kiện phẩm Thành phố Hồ Chí Minh. thời tiết khu vực cảng Hội An rất ổn
- 58 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN… định bởi sự kết hợp khí hậu vùng 179), những yếu tố này rất thuận lợi nhiệt đới ven biển và khí hậu ôn đới cho tàu thuyền hoạt động qua khu vực. vùng núi cao, nhiệt độ trung bình năm Tuy nhiên, Vigan thỉnh thoảng phải khoảng 25°C, lƣợng mƣa trung bình đón những trận bão hình thành ngoài hàng năm đạt khoảng 2.000mm, chia biển tiến thẳng vào đất liền. Từ những thành hai mùa: mùa khô từ tháng 1 lợi thế sẵn có về tự nhiên nên từ thế đến tháng 4, từ tháng 5 đến tháng 12 kỷ XVIII, Vigan là phố cảng quan trọng là mùa mƣa (Vũ Thế Bình, 2016: 587). đối với thuyền buôn các nƣớc Châu Á Hội An cũng giống nhƣ các tỉnh duyên và các nƣớc Tây Ban Nha, Bồ Đào hải phía Nam Việt Nam những năm Nha, Pháp, Ý. trƣớc đây ít chịu ảnh hƣởng của bão George Town và Melacca là những nhiệt đới từ Biển Đông. Nằm trên thành phố nằm trên eo biển Malacca, tuyến hàng hải quốc tế quan trọng của Malaysia. Nối Ấn Độ Dƣơng với Thái Biển Đông, từ Hội An tàu thuyền có Bình Dƣơng, eo biển Malacca là tuyến thể đi đến nhiều khu vực khác nhau hải trình ngắn nhất giữa các nƣớc Tây trên thế giới. Nhờ yếu tố vị trí địa lý và Á, Tây Nam Á và Nam Á với các nƣớc điều kiện tự nhiên thuận lợi, trong suốt thuộc vùng Châu Á - Thái Bình Dƣơng. thế kỷ XVII và XVIII, Hội An đã trở Với địa thế nằm giữa bán đảo Mã thành thƣơng cảng quốc tế sầm uất, Lai và đảo Sumatra, xung quanh là nơi gặp gỡ của thuyền buôn các nƣớc các đảo nhỏ nên George Town và Châu Á, Châu Âu. Melacca là nơi khá kín gió. Độ sâu Vigan, tọa lạc ở bờ biển miền tây vùng biển trung bình từ 0 - 200m đảo Luzon, đảo giáp với Biển Đông về (Nguyễn Quý Thao, 2008: 30), cùng phía tây, phía đông của đảo là biển với đới khí hậu xích đạo khá điều hòa, Philippines, phía bắc là eo biển Luzon. nhiệt độ trung bình từ 25 - 280C, gió Nằm trong vùng biển kín, độ sâu mực mùa Tây Nam thịnh hành từ tháng 4 nƣớc biển trung bình từ 200 - 2000m đến tháng 10 và gió mùa Đông Bắc từ (Nguyễn Quý Thao, 2008: 30) và trên tháng 10 đến tháng 2 năm sau (Bùi tuyến đƣờng thông thƣơng hàng hải Thị Hải Yến, 2013: 150, đó là những quốc tế: từ Thái Bình Dƣơng sang Ấn Độ Dƣơng, từ các quốc gia Đông Á lợi thế để George Town và Melacca đến khu vực Đông Nam Á, Nam Á, trở thành thƣơng cảng lớn trong khu Australia, nên Vigan rất thuận lợi để vực. trở thành cảng biển lớn. Khí hậu ở Semarang, nằm trên bờ biển phía bắc đây là kiểu khí hậu nhiệt đới gió mùa, của đảo Java, Indonesia. Vùng biển chịu ảnh hƣởng của gió mùa Tây Nam Semarang rất kín vì đƣợc bao bọc bởi từ tháng 5 đến tháng 10 và gió mùa các đảo lớn của Indonesia nhƣ: đảo Đông Bắc từ tháng 11 đến tháng 4, Sumatra, đảo Calimantan, và các đảo nhiệt độ trung bình năm khoảng từ khác. Độ sâu trung bình từ 0 - 200m 250C - 270C (Bùi Thị Hải Yến, 2013: (Nguyễn Quý Thao, 2008: 30), khí hậu
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 59 xích đạo, nhiệt độ trung bình từ 25°C - mang tính lịch sử khi phƣơng Tây 27°C, lƣợng mƣa trung bình năm từ chinh phục đã chèn ép chính quyền 2.000 - 4.000mm, mƣa nhiều từ tháng phong kiến bản địa, bắt nhƣợng 4 đến tháng 10 (Bùi Thị Hải Yến, 2013: quyền địa giới để họ giao thƣơng với 137) là những yếu tố tự nhiên rất các nƣớc. Vì vậy, trên một mảnh đất thuận lợi để Semarang trở thành hải nhỏ tồn tại đồng thời nhiều truyền cảng lớn. Semarang là tuyến đƣờng thống tôn giáo, văn hóa Đông Tây biển quan trọng nối các nƣớc Đông Á, chung sống, đời sống xã hội thuận Đông Nam Á với lục địa Australia. hòa, ít xung đột, vì mục tiêu chung Với đặc điểm chung đều là các thƣơng của cƣ dân nhắm đến đều là kinh cảng có vị trí rất thuận lợi cho thông doanh, thƣơng mại. thƣơng đƣờng biển, có lối kiến trúc cổ 2.1. Yếu tố vị trí cảng biển trong độc đáo mang đậm đặc điểm văn hóa việc hình thành các thành phần cƣ của các quốc gia, nằm trong vùng khí dân nơi các phố cổ hậu nhiệt đới ẩm, điều hòa về chế độ Cả năm khu phố cổ đều là các cảng gió, nhiệt, độ ẩm. vành đai di sản các biển có vị trí chiến lƣợc then chốt ven phố cổ ven biển Đông Nam Á sẽ là Thái Bình Dƣơng, từ năm phố cảng điểm đến hấp dẫn của du khách. này dễ dàng di chuyển khắp Đông 2. NHÌN TỪ KHÔNG GIAN VÀ THỜI Nam Á. Theo những ghi chép trong GIAN VĂN HÓA Sử ký, Hán thư, Hậu Hán thư… thời Vành đai các phố cổ: Vigan - đầu Công nguyên, đã có nhiều cuộc di Phillipines, Hội An - Việt Nam, George chuyển bằng thuyền của nhà Tần, nhà Town - Penang và Malacca (Melaka) - Đông Hán xuống khám phá khu vực Malaysia, Semarang - Indonesia, nối Đông Nam Á (Châu Hải Đƣờng, 2018: kết với nhau bởi ba đặc điểm nổi bật: 179). Ngƣời từ Ba Tƣ, La Mã cũng tìm 1) Các phố cổ trong vành đai đều là đến, hiện còn nhiều di chỉ khảo cổ: Óc các cảng biển, thuận tiện cho tàu Eo, Java… Từ đó có thể thấy, ngƣời chiến, thuyền buôn cỡ lớn thả neo, Trung Hoa và Ba Tƣ đã kiến tạo một trao đổi hàng hóa, tiếp tế thực phẩm. tuyến đƣờng thủy đƣợc gọi là “con Yếu tố cảng biển cũng đóng vai trò đƣờng hƣơng liệu trên biển” với điểm quan trọng trong việc hình thành các khởi đầu từ Phúc Kiến kéo dài tới cộng đồng dân cƣ. 2) Xuất hiện văn Bagdad - Ba Tƣ. Trên con đƣờng đó, minh đô thị phƣơng Tây với đặc tính hơn 30 trạm dừng chính đã đƣợc hình chinh phục, muốn vƣơn đến sự thống thành: Ayutthya, Pagan, Rangoon, trị toàn khu vực, phô bày sự thị uy, lấn Karachi, Sur… ba trong năm phố cổ lƣớt các chuẩn mực giá trị của phong này thuộc số các trạm dừng đó: kiến bản địa theo tƣ tƣởng “khai sáng Penang, Malacca và Semarang (Zane văn minh”. 3) Có sự đa dạng về văn Goebel, 2011: 7)(1). Thành phần dân hóa. Một trong những nguyên nhân cƣ tề tựu ở các phố cảng này đông đủ
- 60 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN… nhất từ khoảng cuối thế kỷ XV - thế kỷ bán hƣơng liệu, dƣợc phẩm… Nhiều XVII, sau những sự kiện lớn nhƣ: khai ngƣời trong số họ theo lối sống phá và phát kiến địa lý của Trịnh Hòa, Ahimsa (bất tổn sinh) nên ăn chay và Colombus, nhà Minh diệt vong, khởi chọn công việc đi buôn để không làm nghĩa Shimabara,… tổn hại sinh mạng động vật. Thành phần dân cƣ gồm năm cộng 2.2. Dấu ấn phƣơng Tây với tƣ đồng chính ngoài cƣ dân bản địa: tƣởng “khai sáng văn minh” và sự đa sắc màu trong kiến trúc, ẩm Cộng đồng Châu Âu: gồm các nhà thực, lễ hội buôn đến tham gia kinh doanh, thƣơng mại; quân đội viễn chinh đi Chủ nghĩa thực dân phƣơng Tây đã chiếm đóng các xứ thuộc địa; các nhà bắt đầu xâm chiếm gần nhƣ toàn bộ truyền giáo tạm cƣ vì mục đích truyền Đông Nam Á làm thuộc địa bắt đầu từ đạo và các bác học với mục đích thế kỷ XV: Hà Lan chiếm Indonesia, nghiên cứu khoa học. Anh chiếm Mã Lai, Pháp đô hộ Đông Dƣơng. Ngƣời phƣơng Tây biện luận Cộng đồng ngƣời Hoa: phần lớn là rằng cuộc xâm chiếm của họ là công ngƣời Minh Hƣơng. Những cựu thần cuộc “khai sáng văn minh”, ngƣời bản nhà Minh bất phục nhà Thanh, giong xứ cần đƣợc hƣởng những thành tựu buồm đi sinh sống xứ khác, mƣu sự khoa học. Cần phải có nhiều công trình, phục Minh. cơ sở vật chất kiểu phƣơng Tây để Cộng đồng ngƣời Nhật: phần lớn là đẩy mạnh công cuộc “khai sáng” này. thƣơng gia đi làm ăn buôn bán và Ngƣời phƣơng Tây, ngoài việc xây những ngƣời Nhật dính líu tới khởi dựng cơ sở thờ tự tâm linh và lƣu trú, nghĩa Shimabara chạy trốn chính còn chú trọng đến xây dựng các pháo quyền Mạc Phủ. đài, lô cốt, công sự bảo vệ lãnh địa Cộng đồng ngƣời Ba Tƣ, Ả Rập: phần của mình theo kiến trúc đậm nét lớn là ngƣời Islam giáo, một ít Bái phƣơng Tây. Thế kỷ XVII - XIX là thời Hỏa giáo tạm trú để kinh doanh, buôn kỳ chạy đua vũ trang của hải quân bán, trao đổi hàng hóa, nhiều nhất là Châu Âu, các cƣờng quốc nhƣ: Pháp, tơ lụa, thảm thêu, chà là khô, đá quý. Anh, Hà Lan, Tây Ban Nha, Bồ Đào Với Hội An thì ngƣời Ả Rập có đến Nha… ra sức tìm kiếm thuộc địa trong giao thƣơng nhƣng ít ở lại. sự liên kết và mâu thuẫn, cạnh tranh Cộng đồng ngƣời Ấn Độ: ở Hội An và nhau. Bên cạnh đó, nạn hải tặc nổi lên Vigan ít ngƣời Ấn Độ, mà tập trung khắp nơi. Đặc biệt, sau sự kiện nhà nhiều nhất là ở Melacca. Họ là những Thanh diệt nhà Minh năm 1644. thƣơng gia thuộc nhiều tôn giáo cổ, Ngoài các pháo đài phòng thủ, ngƣời nhƣ: Hindu, Kỳ Na, và các tôn giáo phƣơng Tây cũng lập nhiều bảo tàng, hình thành muộn hơn, nhƣ: Sikh, một mặt “khai trí” cho sĩ phu bản địa B’hair, Sài Baba… xuôi thuyền đến về văn minh phƣơng Tây, mặt khác
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 61 sƣu tầm các hiện vật khảo cổ, văn vị thần: chùa Kek Lok Si, chùa Cầu, hóa bản địa để chuyển về mẫu quốc, chùa Quan Âm, miếu Bà Thiên Hậu, hầu cho giới học giả Châu Âu đƣợc miếu thờ Trịnh Hòa, đền Tứ Đại Thiên “mở mang tầm mắt”. Vƣơng, đền Huyền Vũ, miếu thờ Tuy nhiên, tính bản địa vẫn nổi bật Khổng Tử và Tứ Thánh đƣợc xây cất trong các công trình phƣơng Tây. Điều đồ sộ, nhƣng hài hòa, duyên dáng. này đƣợc Anthony Reid (2013: 13) Ngƣời Hoa và ngƣời vùng Đông Bắc xác nhận cho trƣờng hợp Malacca: Á còn chú trọng xây dựng nhiều hội “… nơi nó vẫn là một trung tâm biểu quán để họp mặt, sinh hoạt văn hóa, tƣợng văn minh của Malay, và là một đƣợc lƣu giữ gần nhƣ nguyên vẹn mô hình của Malay, bất chấp những đến nay, thêm vào đó là hàng chục thay đổi liên quan tới luật lệ Bồ Đào nhà cổ có giá trị cao về mỹ thuật, kiến Nha”(2). trúc, điêu khắc và các hiện vật: gốm 2.3. Sự đa diện sắc màu trong kiến sứ, tranh khảm, đồ trang sức,… Hệ trúc, ẩm thực, lễ hội thống các di sản văn hóa của ngƣời Ấn Độ, Ả Rập và Trung Đông tuy ít Bên cạnh các công trình mang dấu ấn nhƣng cũng đủ lƣu dấu ấn đặc sắc “khai sáng văn minh” của phƣơng Tây, trong bức tranh rực rỡ của sự đa diện mỗi phố cổ trong vành đai phố cổ đều văn hóa. Ngƣời Ấn Độ để lại hệ thống sở hữu một bộ sƣu tập các di sản văn các đền đài thuộc nhiều tôn giáo khác hóa về kiến trúc, mỹ thuật đa dạng và nhau nhƣ Hindu, đạo Sikh, đạo Jain, quý giá của các cộng đồng cƣ trú. Sài Baba,… Ngƣời Ả Rập đóng góp Trong Xứ Đàng Trong năm 1621, giáo hơn hai mƣơi ngôi giáo đƣờng Islam sĩ Christoforo Borri (2016: 35) đã viết trác tuyệt, các hiện vật điêu khắc tinh về Hội An: “Một thành phố lớn đến độ xảo: dao găm, tráp đựng trầm hƣơng, ngƣời ta có thể nói đƣợc là có hai rƣơng quần áo… thành phố, một phố ngƣời Tàu, một phố của ngƣời Nhật, mỗi phố có quan Dấu ấn phƣơng Tây trong kiến trúc, cai trị riêng, sống theo tập tục riêng”. mỹ thuật ở các phố cổ này cũng Năm 1695, thƣơng nhân Anh là chiếm số lƣợng lớn, tạo nên một sự Bowyear đến Hội An cũng thuật lại xen kẽ hài hòa giữa tinh hoa mỹ thuật rằng: “Faifo gồm một con phố trên bờ Đông Tây, làm cho các phố cổ có diện sông và hai dãy nhà, có khoảng 100 mạo cuốn hút, biến thành những “ngôi nóc nhà của ngƣời Hoa, cũng có 4, 5 làng thế giới”. Các di tích phƣơng gia đình ngƣời Nhật Bản” (Phan Tây ở các phố cổ còn lại hiện nay, Khoang, 2017: 553). nhiều nhất vẫn là các nhà thờ và Trƣớc hết, hệ thống các di sản quý khách sạn. giá của cộng đồng ngƣời Hoa và Mỗi phố cổ còn là nơi tụ họp nhiều lễ Đông Bắc Á (Nhật Bản, Triều Tiên) hội đặc sắc và món ăn độc đáo đến từ gồm các cơ sở tâm linh thờ Phật, các nhiều nƣớc.
- 62 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN… Xét về lễ hội, các lễ hội đa dạng theo trứng trộn Hap Kie ở Semarang, mì dân tộc: Pháp, Anh, Hà Lan, Hoa, kem sốt mè đen Longganisa ở Vigan, Nhật… theo tôn giáo - tín ngƣỡng: mì Cao Lầu ở Hội An đều có nhiều Islam giáo, Công giáo, Tin Lành, Phật điểm chung về pha trộn Đông Tây. giáo, Hindu giáo, Shaman… theo địa Điểm chung của năm món mì này đều hình, khí hậu, sản vật. Điểm qua vài lễ dùng mì cọng vuông to, trắng hay hội lớn ở George Town nhƣ: lễ thánh vàng nhạt (ít pha màu), kiểu Hoa, George 23/4, lễ mừng truyền thống Nhật (松 山晃, 1996: 124). Các món mì phố cổ 31/8, hội thi Nhiếp ảnh cổ điển này đều có phần nguyên liệu phụ 21/6; lễ Giao thừa ngƣời Hoa tại chùa chiên giòn “rải lên mặt”, cách chế biến Kek Lok Si, đêm hoa đăng Vesak Châu Âu gọi là “topping”: mì Wonton mừng đức Phật đản sinh; lễ mừng rải bánh phồng tôm chiên, tóp mỡ, mì thần Shiva, nữ thần Mariamman, lễ kỷ cà ri Laksa rắc bánh cay chiên, mì niệm ngài Sài Baba; lễ hội sầu riêng Cao Lầu Hội An rải da heo chiên, tháng 7, lễ cầu mƣa gió thuận hòa bánh tráng bẻ vụn,… tháng 5… Ở Vigan, dân cƣ đa số theo 3. ĐỀ XUẤT MỘT SỐ MÔ HÌNH LIÊN Công giáo và Tin Lành có lễ hội KẾT PHÁT TRIỂN DU LỊCH BIỂN Antihan mừng Chúa giáng sinh kiểu ĐẢO thổ dân, lễ hội xúc xích que Với kho tàng các di tích lịch sử văn Longgannisa… Melacca có lễ hội Hindu hóa Đông Tây hội tụ quý giá, có thể giáo mừng thần Genesha, lễ vía ông liên kết năm phố cổ trên thành vành Trịnh Hòa, ông Quan Công của ngƣời đai các phố cổ hấp dẫn du lịch nhất Hoa, lễ thánh Francisco Xavier của Đông Nam Á, thích hợp cho việc phát Công giáo. Ở Hội An có lễ Noel, lễ triển du lịch với các loại hình: Cầu ngƣ, lễ vía Bà Thiên Hậu, lễ vía homestay, du lịch công vụ - MICE(3), Lục Tánh Vƣơng Gia… tâm linh… Bên cạnh lễ hội, ẩm thực có vai trò 3.1. Loại tour du lịch nghỉ dƣỡng lớn trong đời sống văn hóa một cộng “phố - biển” đồng. Món ăn điển hình nhất ở các Các phố cổ đã xây dựng nhiều tour phố cổ này là mì. Năm phố cổ gắn với sinh thái và nghỉ dƣỡng biển với các sự ra đời của năm món mì độc đáo hoạt động nhƣ: lặn biển, câu cá, tắm nấu theo kiểu Đông (Hoa, Nhật) “lai” khoáng, thăm đảo, lƣớt ca-nô, dù phƣơng Tây với những nguyên liệu và lƣợn… Tuy nhiên, cách tổ chức hoạt cách trình bày “rải lên mặt” quen thuộc, động du lịch nhƣ vậy vô tình làm tách nhƣ: rắc kem, sốt mè đen, bột chiên biệt ba đặc tính hấp dẫn của yếu tố xù, tóp mỡ lên bề mặt món ăn khi cảng biển nơi các phố cổ này là: phố chuẩn bị mang ra phục vụ. Mì phá lấu (hải cảng, đa văn hóa) - cảng (địa thế (lòng bò) nấu xá xíu Wonton ở George biển tự nhiên đặc biệt) - cổ (lịch sử Town, mì cà ri Laksa ở Malacca, mì hàng hải trung cận đại). Khai thác biển
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 63 nơi các phố cổ này theo hƣớng sinh hoặc phân ba: sinh thái, văn hóa và thái tự nhiên, chỉ chú trọng hoạt động MICE. Thay vào đó, nên chú trọng tạo “biển”, tách biệt “phố”, gây ra sự riêng ra những sản phẩm du lịch đặc trƣng lẻ, đơn điệu, dễ sa vào nguy cơ ô đảm bảo kết hợp hài hòa ba yếu tố: nhiễm môi trƣờng biển. Vì vậy, khi phố - cảng - cổ, trong đó, thiên về yếu khai thác du lịch nghỉ dƣỡng biển, cần tố cảng biển. phải kết hợp chặt chẽ “biển” với “phố”. 3.2. Loại tour du lịch tìm hiểu Cần thiết kế không gian, chƣơng trình chuyên đề kiến trúc thuộc địa và điểm đến để tạo cho du khách bầu quy hoạch đô thị không khí bình an, ảo diệu, bƣớc Ngƣời phƣơng Tây đã quy hoạch các chân vào những trang cổ sử, lắng phố cổ theo các kiểu mẫu đô thị châu đọng tâm hồn, nhƣ gặp gỡ tiền nhân. Âu với hai mô hình chính là “quy tâm” Không nên giữ góc nhìn theo loại hình và “song hành”. Kiểu “quy tâm” - áp phân đôi cổ điển: sinh thái và văn hóa dụng với các vùng đất tƣơng đối bằng Bảng 1: Phác họa các tour tham quan định hƣớng “phố - biển” Các Phác họa tour 1* Phác họa tour 2** Nội dung yếu tố (tiết kiệm) Cảng - Các hoạt động hồi sức Tắm biển Tắm biển biển tận dụng biển: tắm biển, Canô, dù lƣợn Sauna thủy liệu pháp, tắm nắng Thủy liệu pháp Du lịch đảo Đi thuyền đáy bằng, Du thuyền hạng sang, thƣởng đáy kính… thức cocktail Ẩm thực: hải sản Thƣởng thức hải sản: Thƣởng thức các bảo vật biển: tôm, mực… bào ngƣ, hải sâm Phố Đa dạng văn hóa Đông Dùng bữa ngoài trời Dùng tiệc tại những nơi gắn với Tây Giao lƣu, kết bạn các danh nhân quý tộc: dinh Sự thân thiện, chân thật, cùng ngƣời dân. Toàn quyền, nhà cổ các thƣơng lịch thiệp của ngƣời dân Thƣởng thức nghệ gia, … thuật bản địa Cổ Nếp sống cƣ dân thế kỷ Trải nghiệm Trải nghiệm cuôc sống trong các XVII homestay (kiểu Tây lâu đài cổ (kiểu Đông hoặc Tây). hoặc Đông) Thƣởng thức các tác phẩm văn Thăm thủy cung học biển, bảo tàng biển Phƣơng tiện di chuyển Xe ngựa, xe bò, ngựa Xe hơi cổ cổ Không gian tâm linh cổ Nơi cƣ trú gần nhà Nơi cƣ trú gần nhà thờ (Tây) thờ (Tây) hoặc chùa, hoặc chùa, miếu (Đông) miếu (Đông) * Khách đoàn, trẻ ** Khách lớn tuổi, gia đình.
- 64 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN… phẳng, ít sông rạch, nhƣ George Semarang: khách sạn cổ Marabunta Town-Penang, Vigan, Semarang. Trái theo lối kiến trúc nhiệt đới, nhà trọ cổ lại là kiểu song hành ma trận cho địa Rumah Tua theo kiến trúc Queen Annie thế nhiều sông dài nhƣ Hội An, duyên dáng, khách sạn Lawang Sewu, Melacca. khách sạn Djajanti theo kiến trúc tân Trong đô thị phƣơng Tây, nhà thờ thuộc địa,… luôn ở vị trí trung tâm. Các phố cổ này Ngoài nhà thờ và khách sạn, ngƣời có nhiều nhà thờ: nhà thờ thánh phƣơng Tây còn để lại hệ thống kiến George ở George Town, nhà thờ trúc pháo đài độc đáo: pháo đài Fort thánh Augustine, nhà thờ thánh Paul Cornwallis ở George Town, pháo đài ở Vigan, nhà thờ Gereja Maria Ratu, A Famosa ở Malacca, pháo đài tháp nhà thờ Tin lành Blenduk ở Semarang, chuông Banty ở Vigan, pháo đài Kota nhà thờ Hội An,… Có trƣờng hợp nhƣ Lama ở Semarang, bãi pháo Tòa ở Malacca, các cộng đồng quốc gia Công sứ ở Hội An. Ngày nay, những phƣơng Tây xây riêng từng nhà thờ pháo đài đồ sộ này trở thành điểm theo lối kiến trúc đặc biệt của dân tộc tham quan hấp dẫn cho du khách và mình: Hà Lan xây nhà thờ Chúa Cứu là dấu tích kể lại một thời kỳ mặt biển Thế (Red Church) kiểu Ba-rốc, Bồ nhiều biến động. Đào Nha xây nhà thờ thánh Paul - nơi Ngƣời Hoa và Nhật đóng góp rất có bức tƣợng Thánh cụt tay nổi tiếng, nhiều công trình kiến trúc độc đáo vào kiểu Phục Hƣng,… (E. Pabois & B. kho tàng kiến trúc các phố cổ. Thờ Toulier, 2007: 18-27). Phật có: Chùa Quan Âm - Kuan Yin, Trong quá trình chiếm đóng các xứ chùa Kek Lok Si (George Town), chùa thuộc địa, do yếu tố khí hậu, thời tiết Hƣơng Lâm - Xiang Lin (Malacca), và cũng mong muốn hòa nhập với địa chùa Đại Giác - Tai Kak (Semarang), phƣơng, ngƣời phƣơng Tây đã sáng Quan Âm Phật Tự (Hội An); theo Đạo chế dòng “kiến trúc thuộc địa” với hơn giáo hoặc Nho giáo thờ thần tiên và mƣời chi phái: Pháp - Hoa, Đông các anh hùng lịch sử: chùa Cầu - Lai Dƣơng, hậu thực dân, tân thuộc địa, Viễn Kiều (Hội An) thờ Bắc Đế Trấn Queen Annie phƣơng Đông, nhiệt đới, Vũ, Hội quán Sam Po Kong (Tam Bảo Tudor thuộc địa, Rotterdam phục Công) - thờ Trịnh Hòa và bộ ba Lƣu hƣng,… (H. Wesseling, 2007: 33-36). Quan Trƣơng, miếu Thọ Phúc Hàng loạt khách sạn xinh đẹp, rộng rãi, Đƣờng - thờ các hoàng đế nhà Minh thoáng đãng, đa dạng kiểu dáng theo (Semarang), miếu Thiên Hậu Thánh hệ thống kiến trúc thuộc địa, đƣợc xây Mẫu thờ Bà Thiên Hậu (Malacca), đền dựng từ 80 đến 200 năm trƣớc, để Bắc Đế Nhật Bản (Gorge Town)… đón tiếp những thƣơng nhân đồng Đặc biệt, hệ thống các hội quán đồ sộ hƣơng sang buôn bán, vẫn đƣợc duy và đẹp mắt: Hội quán Long Sơn trì đến ngày nay, điển hình nhƣ tại Đƣờng - Khoo Kongsi (George Town),
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 65 Hội quán Thanh Vân Đình - Cheng ở Semarang là đại giáo đƣờng lớn Hoon Teng (Malacca), Hội quán Phúc nhất Đông Nam Á Islam Java. Kiến - Kim Sơn Tự, Hội quán Quảng 3.3. Loại hình tour nghiên cứu lịch Đông, Hội quán Triều Châu (Hội An). sử, văn học, hội thảo khoa học, Ngƣời Ấn Độ xây dựng nhiều cơ sở hợp tác trao đổi sinh viên khoa học thờ tự nhƣ: đền Hindu thờ nữ thần xã hội, nhân văn mùa màng Mariamman, đền thờ ngài Các phố cổ có hệ thống những ngôi Sài Baba ở George Town, một ngôi nhà cổ và bảo tàng cổ với hàng ngàn đền thờ Hindu cổ khác thờ thần hiện vật quý giá trong những không Vinayagar (tên tôn kính của thần trí gian trƣng bày gần nhƣ nguyên vẹn tuệ đầu voi Ganesha), xây năm 1781 qua thời gian để phục vụ cho việc xây ở Malacca, đền thờ Hindu Melastic dựng các tour nghiên cứu lịch sử, văn (Thần tối cao Acintya của Bali) ở học, nhân học, hội thảo khoa học. Semarang, đền thờ đạo Sikh ở Hệ thống nhà cổ có: nhà cổ thƣơng Vigan,… Ngƣời Ả Rập cũng xây dựng gia Trƣơng Bật Sĩ (Cheong Fatt tze, hệ thống các nguyện đƣờng Islam nhà lam), sáu căn nhà sàn gỗ bến tàu giáo tuyệt đẹp phục vụ cho nhu cầu ngƣời Hoa Phúc Kiến bến tàu số 6 tâm linh tại nơi lƣu trú nhƣ ở George Chew Jetty (George Town), nhà cổ Town là giáo đƣờng Keling, ở Baba Nyonya của thƣơng gia Tăng Melacca là giáo đƣờng Masjid Selat, Bảng 2: Loại hình tham quan chuyên đề kiến trúc và quy hoạch đô thị điển hình vành đai các phố cổ, khởi hành từ Việt Nam Loại hình du lịch Chuyên Các nhu cầu, Số ngày - Lộ trình (Nhân sự kết hợp) biệt sở nguyện du khách Hành hƣơng - tâm Phật giáo - Xin - trả ân huệ 4 ngày Việt Nam - Malaysia linh - Bày tỏ lòng tin mộ (George Town, Malacca) - - Tái hiện tƣởng niệm Indonesia (Semerang) - Việt (Tín đồ, chức sắc Nho giáo Nam địa phƣơng, Sở Lão giáo - Tìm hòa giải, bình Du lịch địa an phƣơng) Công giáo 6 ngày Việt Nam - Malaysia (George Town, Malacca) - Indonesia (Semerang) - Philippines (Vigan) - Việt Nam Đô thị Kiến trúc - Tham khảo kiểu mẫu 7 ngày Việt Nam Malaysia xây dựng (George Town, Malacca) - (Các học giả, kỹ Phố biển - Quy hoạch, bản đồ Indonesia (Semerang) - sƣ, kiến trúc sƣ, Thuộc địa Philippines (Vigan) - Việt thƣơng nhân địa - Nghiên cứu kinh Nam phƣơng, Sở Du doanh, mở thị trƣờng lịch địa phƣơng)
- 66 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN… Thanh Tú, hậu duệ công chúa Hán Lệ Châu Âu. Ngoài ra, hệ thống các bảo Bảo, mở cửa từ 1896, hiện là bảo tàng khác cũng phản ánh nhiều khía tàng gốm sứ tƣ gia (Malacca), nhà cổ cạnh của đời sống văn hóa cƣ dân phong cách Hoa Quema, nhà cổ Đông Nam Á thế kỷ XV - XVIII nhƣ: phong cách Hoa Syquia (Vigan), nhà Bảo tàng Crisologo ở Vigan, Bảo tàng cổ Tấn Ký, Phùng Hƣng, phong cách Y dƣợc cổ truyền Juma, Bảo tàng Lịch Nhật Hoa (Hội An)… sử Vũ khí Mandala Bhakti ở Hệ thống bảo tàng có: Bảo tàng Lịch Semarang, Bảo tàng Khảo cổ Sa sử Penang, Bảo tàng Hàng hải Huỳnh, Bảo tàng Văn hóa dân gian phƣơng Tây, Bảo tàng Trịnh Hòa - Hội An, Bảo tàng Gốm sứ mậu dịch Cheng Ho, Bảo tàng Cố đô Malaka, Hội An… giúp ích rất nhiều trong việc các bảo tàng này đều thuộc Malaysia, tái hiện cuộc sống gắn với biển của trong đó, Bảo tàng Hàng hải phƣơng con ngƣời Đông Nam Á theo từng Tây thu hút du khách hơn cả vì tính chặng đƣờng thời gian suốt gần 4000 đại chúng, dễ xem, dễ hiểu, không năm lịch sử. kén khách. Hàng trăm mô hình tàu Bên cạnh đó, còn có thể khai thác buôn, tàu chiến tinh xảo, quần áo, nhiều tài nguyên du lịch khác nhƣ: các trang phục, vũ khí,… tái hiện sống địa điểm khảo cổ: trên cạn, bãi tàu động thời kỳ sóng gió, tranh chấp mặt đắm, cửa biển, các thƣ viện riêng của biển của các hạm đội hùng mạnh từng phố cổ, các văn bia đá cổ, các Bảng 3. Bảng phối các địa điểm du lịch nổi tiếng theo ba yếu tố đặc thù Các di tích lịch sử, văn hóa phục vụ Yếu tố Các lĩnh vực George Town Malacca Vigan Hội An Semarang học thuật về - Penang Đông Nam Á Cảng Quân sự Pháo đài Fort Pháo đài A Pháo đài Bãi Pháo Pháo đài biển Hàng hải Cornwallis Famosa Banty tòa Công Kota Lama sứ Thực dân Cổ Nhân chủng học Bảo tàng Lịch Bảo tàng Bảo tàng Bảo tàng Bảo tàng Y Lịch sử thám sử Penang Trịnh Hòa - Crisologo Sa Huỳnh dƣợc cổ hiểm Bảo tàng Cheng Ho Bảo tàng truyền Dân tộc Hàng hải Gốm sứ Bảo tàng Vũ phƣơng Tây khí Mandala Khảo cổ Bhakti Phố Địa văn hóa Nhà cổ Lam Nhà cổ Nhà cổ Nhà cổ Tấn Nhà cổ Xã hội Nhà cổ bến Baba Quema Ký Marabunta Chew Jetty Nyonya Nhà cổ Nhà cổ Syquia Phùng Hƣng Hình thức: Hội thảo, điền dã, trao đổi tƣ liệu, đào tạo tại chỗ, trại sáng tác,…
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 67 khu chợ cổ... Kết hợp song song là KẾT LUẬN tận dụng, cải tạo một số công trình Vành đai di sản các phố cổ ven Biển văn hóa cổ thành những phòng hội Đông gồm: Hội An, George Town - nghị, salon thảo luận, không gian Penang, Melacca, Semarang, Vigan, biểu diễn nghệ thuật dân gian, nhƣ: đông đủ các thành phần cƣ dân nhất không gian nhà cổ Phùng Hƣng, cách nay khoảng 400 năm, nhƣng không gian nhà cổ Trƣơng Bật Sĩ, trƣớc đó, từ những năm đầu Công nhà cổ Baba Nyonya, không gian Bảo nguyên, đã là những hải cảng then tàng Chăm, không gian Bảo tàng chốt của Đông Nam Á - ngã tƣ thế Hàng Hải, không gian Hội quán giới; vì điều kiện địa lý: sóng lặng, kín Thanh Vân Đình, không gian miếu gió bão, nƣớc sâu thuận tiện cho hải Phúc Thọ Đƣờng... trình dài ngày từ Đông sang Tây, từ Hoạt động trao đổi học thuật, hội thảo, Bắc xuống Nam. tọa đàm chuyên đề cũng góp phần Ngày nay, các di tích văn hóa nơi các phát triển du lịch M.I.C.E (công vụ - phố cổ ấy là kho tƣ liệu quý giá, phản sự kiện) đặc thù của từng phố cổ. ánh sinh động cuộc sống quá khứ cho Các trƣờng đào tạo du lịch ở bốn các học giả văn hóa, khảo cổ tìm hiểu, quốc gia: Việt Nam, Indonesia, nghiên cứu. Tổ chức UNESCO đã Malaysia, Philippines có cơ hội tuyển công nhận 4 trên 5 phố cổ này là di chọn các sinh viên giỏi và đam mê du sản văn hóa thế giới, riêng Semarang lịch biển - đảo, du lịch khảo cổ, du lịch có khả năng đƣợc công nhận trong văn hóa để cùng trao đổi theo chƣơng vài năm tới(4). trình hợp tác huấn luyện hƣớng dẫn Đối với du lịch, các phố cổ này kết nối viên du lịch chuyên biệt về năm phố hình thành một vành đai, tích hợp các cổ, hình thành đội ngũ nhân viên liên yếu tố: cảng - phố - cổ, thích hợp phát quốc gia, nền tảng để quy hoạch nhân triển song hành du lịch biển và du lịch sự cho các tour đan xen hoán đổi giữa văn hóa, kiến tạo các tour du lịch hấp các điểm tham quan thuộc vành đai dẫn khách yêu sự lãng mạn, thanh các phố cổ này. bình, hoài niệm. CHÚ THÍCH (1) “I just focus on how deviance becomes identify category associated with persons of Chinese ancestry over the course of these ward meeting”. (2) “… where it remained a symbolic center of Malay civilization and a model of Malay political authority despite changes associated with Portuguese rule”. (3) M.I.C.E hay MICE là viết tắt của: Meeting (hội họp), Incentive (khen thƣởng), Conference (hội thảo) và Event (sự kiện). Theo quan điểm mới thì Conference và Event ghép thành Convention (sự kiện - hội nghị) và thay E = Exhibition (triển lãm). MICE đƣợc dịch tiếng Việt theo quy ƣớc là du lịch công vụ. (4) https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6011/, truy cập ngày 2/10/2018.
- 68 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN… TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Bùi Thị Hải Yến (chủ biên). 2013. Địa lý kinh tế - xã hội Châu Á. Hà Nội: Nxb. Giáo dục. 2. Châu Hải Đƣờng. 2018. An Nam truyện - ghi chép về Việt Nam trong chính sử Trung Quốc xưa. Hà Nội: Nxb. Hội Nhà văn. 3. Cristophoro Borri (Nguyễn Khắc Xuyên, Nguyễn Nghị dịch). 2016. Xứ Đàng Trong năm 1621. TPHCM: Nxb. Tổng hợp. 4. Nguyễn Quý Thao (chủ biên). 2008. Tập bản đồ thế giới và các châu lục. TPHCM: Nxb. Giáo dục. 5. Pabois, E. & Toulier, B. (2007). Architecture coloniale et patrimoine: Expériences européennes. France - Paris: Somogy D’Art. 6. Phan Khoang. 2017. Việt sử: Xứ Đàng Trong 1558 - 1777. TPHCM: Nxb. Sách Khai Tâm - Khoa học Xã hội. 7. Reid, Anthony. 2013. The Portuguese and the Straits of Melaka, 1575 - 1619: Power, Trade and Diplomacy by Paulo Jorge de Sousa Pinto. Malaysia: Royal Asiatic Society. 8. Vũ Thế Bình. 2016. Non nước Việt Nam. Hà Nội: Nxb. Hà Nội. 9. Wesseling, H. 2007. Europa’s Koloniale eeuw. Netherland - Amsterdam: Bert Bakker. 10. Zane, Goebel. 2011. Language, Migration, and Identity: Neighborhood Talk in Indonesia. United Kingdom: Cambridge University Press. 11. 松山晃. 1996. 東南アジアの伝統食文化―その形成と系譜. 日本-大阪:ドメス出版.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học