Xem mẫu
- VĂN VĂN HÓA HÓA ĐƯƠNG ĐƯƠNG ĐẠIĐẠI VĂN HÓA SINH KẾ HUYỆN ĐẢO LÝ SƠN NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY - HIỆN TRẠNG NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN VÀ XU HƯỚNG BÙI VŨ DUY QUANG BÙI QUANG THANH Tóm tắt Tìm hiểu văn hóa sinh kế nói riêng và văn hóa biển đảo nói chung của các thế hệ cư dân/ngư dân tại các đảo, quần đảo của Việt Nam đã và đang được đặt ra như những nhiệm vụ mang tính cấp thiết đối với khoa học chuyên ngành và khoa học liên ngành (thuộc các lĩnh vực khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và khoa học công nghệ) ở Việt Nam những năm gần đây. Thông qua nghiên cứu định lượng và định tính từ 300 phiếu điều tra xã hội học và một số phỏng vấn chuyên sâu đối với người dân, đại diện chính quyền và đội ngũ quản lý văn hóa tại địa bàn hai xã An Hải và An Vĩnh của huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, vào các năm 2015 và 2016, tác giả đã khảo sát và nhận diện một số khía cạnh nhất định hiện trạng của diễn biến sinh kế và quá trình thích ứng với biển để kế thừa, bồi đắp cho văn hóa sinh kế biển của cộng đồng người dân huyện đảo Lý Sơn. Từ đó, đề xuất một số cơ chế, giải pháp ứng dụng, phục vụ việc giải quyết các nhiệm vụ đã và đang đặt ra trong sự nghiệp xây dựng đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội tại huyện đảo Lý Sơn hiện nay. Từ khóa: Sinh kế, Lý Sơn, văn hóa biển đảo Abstract Understanding the culture of livelihood in particular and the marine culture of generations of inhabitants/fishermen in the islands and archipelago of Vietnam in general has been posed as an urgent task for specialized in interdisciplinary science (in the fields of natural sciences, social sciences and technology science) in Vietnam in recent years. Through quantitative and qualitative research based on 300 sociological survey questionnaires and in-depth interviews with local people, government representatives and cultural managers in An Hai and An Vinh communes, island district of Ly Son, Quang Nam province in 2015 and 2016, the author has surveyed and identified some certain aspects of status quo of livelihood and the marine adaptability process to inherit, consolidate the livelihood culture of the Ly Son community. From that, the author propose some (new) mechanism, policies, application to solve the tasks that have been orienting for the cause of promoting economic - culture - society life in Ly Son nowaday. Keywords: Livelihood, Ly Son, Marine culture 1. Vị trí địa lý - lịch sử đặc thù bắc; cách đường hàng hải quốc tế 35 hải lý về Đảo Lý Sơn nằm về phía đông bắc tỉnh phía đông và được xem như một “hạm đội” nổi Quảng Ngãi, có vị trí địa lý từ 15032’04” trên biển đông. Vì vậy, huyện đảo Lý Sơn giữ đến15038’14” vĩ độ Bắc và từ 109005’04” đến một vị trí chiến lược quan trọng trên vùng biển Đông, giữ vai trò đặc biệt trong việc góp phần 109014’12” kinh độ Đông, cách đất liền khoảng phát triển kinh tế và bảo vệ chủ quyền an ninh 15 hải lý (khoảng 28 km), cách quần đảo biển đảo, giữ vững toàn vẹn lãnh thổ đất liền Trường Sa 445 hải lý về phía đông nam, cách và trên biển của Việt Nam (1, tr.237) quần đảo Hoàng Sa 130 hải lý về phía đông Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 65
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Lý Sơn thực ra là tên gọi hành chính cho cả 2. Tác động của điều kiện tự nhiên - sinh cụm đảo bao gồm các đảo lớn nhỏ khác nhau, thái, nhân văn trong đó, Hòn Lớn (nơi cư trú của cư dân, ngư 2.1. Tác động của tự nhiên - khí hậu dân toàn huyện đảo) là đảo được hình thành Khảo sát những tác động của điều kiện tự do tàn tích của hoạt động phun trào của núi nhiên - sinh thái đối với đời sống sinh tồn của lửa cách ngày nay từ khoảng 250 đến 300 triệu người dân Lý Sơn trong khoảng 5 năm trở lại năm, do vậy địa hình núi lửa chiếm 70% diện đây từ hướng tiếp cận xã hội học, có thể định tích toàn huyện. Hai ngọn núi Thới Lới và Giếng lượng được một số diện mạo cơ bản cùng Tiền là hai họng núi lửa khổng lồ và tuyệt đẹp, những hiện trạng do chính người dân Lý Sơn cao vút giữa biển khơi tạo thành điểm nhấn nhận biết và đánh giá. cảnh quan vô cùng ngoạn mục cho đảo. Có Trước hết, có thể thấy rằng, Lý Sơn là vùng thể nói, cả đảo Lý Sơn là một di sản về núi lửa đất nằm trong khu vực sinh thái có khí hậu và thiên nhiên tuyệt vời có một không hai trên nhiệt đới gió mùa trên vùng biển có chế độ nắng thuộc loại dồi dào nhất trong hệ thống đất nước ta. Những hang động tuyệt đẹp được các đảo - quần đảo ven bờ của Việt Nam. Các thành tạo do sản phẩm dung nham núi lửa này hiện tượng thời tiết đặc biệt ở Lý Sơn chủ yếu thuộc dạng hiếm trên thế giới, rất có giá trị để là dông và bão, tập trung vào các tháng hè1. phát triển du lịch, như Hang Câu, Chùa Hang, Theo cảm nhận của các bậc cao niên, những Cổng Tò Vò,... chục năm trước đây, điều kiện sinh thái - tự Lịch sử đảo Lý Sơn gắn liền với quá trình nhiên của vùng biển Lý Sơn nói chung là thuận bảo vệ chủ quyền của Việt Nam trên đảo lợi cho sức khỏe con người trong các hoạt Hoàng Sa (2). Cho đến nay, những dấu tích còn động nghỉ dưỡng, tắm biển cũng như thuận lại trên đất Lý Sơn, hiện diện qua các di tích lợi cho một số cây đặc sản của vùng đất này lịch sử văn hóa cùng với nguồn di sản văn hóa (hành, tỏi) và một số loại cây ăn quả như đu đủ, phi vật thể đã góp phần quan trọng cho việc chuối, na, dưa hấu,... Tuy nhiên, trong khoảng trên dưới chục năm trở lại đây, trong xu thế nhận diện bức tranh lịch sử của gần 400 năm biến đổi khí hậu chung toàn cầu, những bất định cư, sáng tạo của các thế hệ cư dân, kể từ thường về thời tiết gây ảnh hưởng rất lớn đến khi người Việt ra khai phá và định cư ở vùng tự nhiên, quá trình phát triển kinh tế xã hội đất này, nhằm đạt được mục đích “thích ứng của địa phương. Nếu như trước đây, hàng năm với biển” để sinh tồn và phát triển. Đồng thời, vào các tháng 9 đến 11, Lý Sơn chỉ gặp khoảng cũng qua quá trình hàng trăm năm đương đầu một cơn bão và một tháng mưa dông, nhưng với biển cả, ứng xử với mọi thách thức của điều trong những năm qua, tình hình thời tiết diễn kiện tự nhiên, khí hậu nơi đây, người dân Lý Sơn biến rất phức tạp thường xuyên xảy ra giông, đã tự xây đắp cho mình một hệ văn hóa sinh kế sét, khô hạn, lũ lụt, bão, gây thiệt hại nghiêm phù hợp, đủ sức để sinh tồn, phát triển, hoàn trọng về người và tài sản cho cư dân/ngư dân thành xuất sắc nhiệm vụ “bảo vệ tiền đồn” cho trên đảo. Kết quả khảo sát về tình hình thiên chủ quyền lãnh thổ quốc gia. Đặc trưng độc tai hay thời tiết bất thường địa phương thường lập - khép kín trong không gian được bao bọc gặp trong 5 năm gần đây như sau: nhiều người bởi biển khơi của khu vực cư trú - sinh tồn, nơi phản ánh hiện tượng đất nhiễm mặn chiếm tỷ lệ cao (71,7%); thứ hai, khô hạn (69,0%); lũ lụt, gần hai vạn dân Lý Sơn hiện đang làm ăn, sinh bão (63,7%); nhiệt độ cao (40,7%) và một số sống, đã là điều kiện tạo ra bản sắc cho văn hiện tượng thời tiết bất thường khác thể hiện hóa sinh kế của ngư dân - cư dân nơi đây, trên ở biểu đồ 1. bước đường vận động của lịch sử. 66 Số 24 - Tháng 6 - 2018
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI Biểu đồ 1. Những thiên tai hay thời tiết bất thường địa phương gặp trong 5 năm gần đây (%) Dưới tác động của những bất thường về Những bất thường về thời tiết tác động đến thời tiết, sự gia tăng của các hiện tượng khí tài sản, sinh kế của người dân tại địa phương hậu cực đoan sẽ là tác nhân khách quan, dẫn bao gồm nhà cửa, nguồn nước, sức khỏe cộng đến làm cho môi trường sống của con người đồng, hạ tầng kỹ thuật. Những tác động này bị thay đổi là quy luật tất yếu không thể tránh có thể làm suy giảm khả năng của con người khỏi. Những bất thường về thời tiết trong trong việc đảm bảo cuộc sống, vượt qua đói khoảng 5 năm gần đây ảnh hưởng rất lớn đến nghèo. Theo đánh giá của người dân, những sức khỏe người dân, đặc biệt là người già, trẻ bất thường về thời tiết dẫn đến một số hậu em và phụ nữ. Nhiệt độ tăng đã trở thành yếu quả lớn như sau: người dân bị mất mùa hoặt tố chủ chốt gây ra biến đổi khí hậu, tác động thất bát về trồng trọt trên đảo hoặc đánh bắt tiêu cực đối với sức khoẻ con người, dẫn đến cá xa bờ (65,3%); năng suất giảm (54,3%); thiếu nước uống (42,7%); hư hại nhà cửa (42,0%). gia tăng một số nguy cơ đối với tuổi già, người Ngoài ra, người dân bị thiệt hại về vốn, bệnh mắc bệnh tim mạch, bệnh thần kinh. Một số tật ở người, gia súc, công việc bị gián đoạn... bệnh thường gặp ở người và động vật, như (Biểu đồ 2). Đặc biệt, từ cuối 2014 trở lại đây, sốt suất huyết, bệnh tả, cúm gia cầm có diễn khi Lý Sơn xây dựng được mạng lưới điện kéo biến phức tạp và bất thường hơn (như bệnh ra từ lục địa, hàng loạt các gia đình trồng trọt, sốt xuất huyết), mức độ lây lan rộng hơn và chăn nuôi trên đảo cũng như các dịch vụ kinh gây ra những thiệt hại đáng kể. Nhiệt độ tăng tế khác, đã trang bị hệ thống bơm - hút nước cao, hạn hán kéo dài sẽ làm mực nước ngầm ngọt hiện đại phục vụ tưới cây, vệ sinh chuồng tầng nông bị tụt giảm, giảm trữ lượng nguồn trại, sử dụng trong sinh hoạt, du lịch cộng nước ngọt phục vụ sản xuất và sinh hoạt của đồng,… đã dẫn đến tình trạng đáng báo động con người. Nguồn nước bị nhiễm bẩn, bị về trữ lượng nước ngọt của toàn đảo. nhiễm mặn đã khiến người dân bị thiếu nước Do sống trong môi trường những bất ngọt sử dụng, do đó việc thiếu nguồn nước thường về thời tiết có nguy cơ xảy ra cao, nên sạch sử dụng sẽ làm suy giảm chất lượng cuộc người dân địa phương luôn có những phương sống người dân và nguy cơ mắc bệnh cao. án, vật dụng để đối phó với thiên tai như: Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 67
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Biểu đồ 2. Hậu quả từ sự bất thường của thời tiết những năm gần đây Trang bị điện thoại để kịp thời trao đổi thông nhiều năm trực tiếp đánh bắt xa bờ, cho biết: tin (58,7%); Có ý thức tích trữ lương thực, thực Việc đóng tàu thuyền để phục vụ đánh bắt xa phẩm (53,0%); Trang bị áo phao (54,3%); Trang bờ còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Đó không bị vật dụng để trữ nước ngọt (47,7%) và các vật đơn thuần chỉ là kỹ thuật. Với người dân, mỗi dụng khác… (Biểu đồ 3). khi tổ chức đóng tàu thuyền đủ sức phục Về những khó khăn, cản trở gặp phải trong vụ đánh bắt hàng tháng trời giữa biển khơi, việc đánh bắt cá ở địa phương những năm gần bên cạnh việc mua bán nguyên vật liệu phù đây, kết quả khảo sát cho thấy người dân đánh hợp để đóng theo kỹ thuật nhất định, còn là bắt cá trên đảo Lý Sơn, Quảng Ngãi đã gặp vấn đề tâm linh với người đi biển. Những tín phải khá nhiều khó khăn, như do thời tiết thay ngưỡng này, chỉ người dân trực tiếp gắn vận đổi (biến đổi khí hậu) (66,0%); Thứ hai, do tàu mệnh mình với biển đảo mới biết được, có thuyền của người nước ngoài cản phá, tranh trải nghiệm trực tiếp người dân mới tin được. cướp địa bàn làm ăn (44,7%); Thứ ba, do địa Những kỹ sư, công nhân đóng tàu thuyền bàn đánh bắt cá quá xa nơi đảo cư trú (41,0%). hiện đại chỉ thuần thục về kỹ thuật mà chưa Mặc dù trong những năm gần đây, Nhà nước gắn với tín ngưỡng tâm linh của cộng đồng, đã có chính sách hỗ trợ ngư dân đánh bắt cá đấy là chưa kể việc tráo đổi nguyên vật liệu xa bờ về mặt kinh phí và kỹ thuật đóng tàu kém chất lượng, không đủ sức chịu đựng được thuyền có công xuất lớn, đủ sức chống chọi sự ăn mòn của nước biển... vì thế, có chuyện với thời tiết, khí hậu quanh vùng quần đảo người dân không muốn mua tàu thuyền hoặc Hoàng Sa, Trường Sa, nhưng do sự vướng mắc sử dụng tàu thuyền của nhà nước hỗ trợ/tài trợ về thủ tục hành chính và sự áp chế về kỹ thuật để đi đánh bắt xa bờ, dù họ vẫn khát khao có đóng tàu thuyền giữa nhà nước với ngư dân, được sự trang bị hiện đại đó (Biểu đồ 4). cho nên, việc triển khai trong thực tế vẫn còn Như vậy, vấn đề tác động và gây ảnh hưởng chậm và chưa hiệu quả. Theo ông Võ Văn Út, của điều kiện tự nhiên, khí hậu do biến đổi một trong những ngư dân vốn đã từng có những năm gần đây đã gây ảnh hưởng lớn 68 Số 24 - Tháng 6 - 2018
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI Biểu đồ 3. Phương án đối phó với sự bất thường của thời tiết Biểu đồ 4. Những khó khăn, cản trở gặp phải trong việc đánh bắt cá ở địa phương những năm gần đây (%) nhất đến hoạt động sinh kế của người dân Lý 2.2. Ảnh hưởng của việc phát triển du lịch Sơn. Thực tế này đã và đang đòi hỏi cộng đồng đến môi trường sống ở địa phương ngư dân Lý Sơn có những chuyển biến trong Những năm gần đây, Lý Sơn là một trong nhận thức để vượt qua lối hoạt động sinh kế những địa phương biển đảo có tốc độ phát như truyền thống, để nhanh nhạy ứng xử với triển du lịch khá nhanh. Thực trạng phát triển sự biến đổi khí hậu biển, có những sáng tạo khá rõ là tốc độ phát triển của cơ sở hạ tầng và phù hợp để ổn định và phát triển hoạt động các hệ thống dịch vụ. Từ 2010 trở về trước, Lý đánh bắt cá nói riêng và đời sống kinh tế - văn Sơn hầu như không có nhà nghỉ và khách sạn hóa nói chung. phục vụ du khách đến đảo. Năm 2014, huyện Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 69
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Biểu đồ 5. Mức độ ảnh hưởng của việc phát triển du lịch đến môi trường sống ở địa phương đảo Lý Sơn đã xây dựng được 1 khách sạn và Sơn cho biết, năm 2016, tổng giá trị các ngành 11 nhà nghỉ với 95 phòng. Đến cuối năm 2015 kinh tế của huyện đạt 1.355 tỷ đồng, tăng gấp và đầu năm 2016 (thời gian nhóm nghiên cứu đôi năm 2013. Riêng 8 tháng đầu năm 2017, điền dã có mặt), Lý Sơn đã có 4 khách sạn, 31 tổng sản phẩm ước đạt 1.043 tỷ đồng, tăng nhà nghỉ với tổng số 440 phòng. Ngoài ra, 10,7% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, lĩnh còn có hàng chục nhà dân đã và đang tăng vực thương mại dịch vụ du lịch nhiều năm liền số lượng nhà nghỉ trong phạm vi cư trú của tăng trưởng trên 30%, riêng 7 tháng đầu năm gia đình mình, với mục đích phát triển du lịch 2017 tăng trưởng 40%. Cơ cấu thương mại dịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm (homestay) tại vụ tăng từ 21,49% năm 2010 lên 26,11% năm các thôn xóm trung tâm của huyện đảo. Đến 2016. Chỉ vào biểu đồ tăng trưởng du khách nửa cuối năm 2017, theo báo cáo của lãnh đạo đến Lý Sơn, ông Nguyễn Viết Vy mô tả: Từ năm huyện Lý Sơn, sự phát triển du lịch tại huyện 2010 đến 2013, biểu đồ này gần như đi ngang. đảo gần như đã và đang có bước ‘nhảy vọt”. Nhưng từ năm 2013 đến nay, sau sự kiện giàn Ông Nguyễn Viết Vy, Bí thư huyện ủy đảo Lý khoan Hải Dương 981 và Lý Sơn hòa điện lưới Biểu đồ 6. Ngành, nghề đang phát triển ở địa phương (%) 70 Số 24 - Tháng 6 - 2018
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI Biểu đồ 7. Nghề sinh sống của gia đình (%) quốc gia thì hiện trạng du lịch ở Lý Sơn đã tăng rũ du khách, đồng thời xâm phạm đến cảnh trưởng đột biến, gần như theo hình thẳng quan, môi trường, và các di sản thiên nhiên2. đứng. Cụ thể, năm 2016, Lý Sơn đón 165.000 Song hành với đó là sự phát triển ồ ạt các hệ du khách, tăng 37,5 lần so với năm 2010 và 20 thống dịch vụ hàng quán, sự mở rộng, nâng cấp lần so với năm 2013. Trong 8 tháng đầu năm hệ thống đường giao thông theo phương thức 2017, đảo này tiếp tục đón 210.000 lượt du bê tông hóa. Với tốc độ phát triển như hiện tại, khách. Phân tích về sự tăng trưởng này, Bí thư du lịch tại Lý Sơn bên cạnh việc nâng cao đời Nguyễn Viết Vy nhận định: “Trước tiên, sau sự sống kinh tế, văn hóa của cư dân địa phương, kiện giàn khoan Hải Dương 981, người dân cả còn là những tác động đa chiều đến cảnh nước đã dành cho Lý Sơn tình cảm đặc biệt”. quan môi trường và sự chuyển hướng nghề Lý Sơn được biết đến là “vương quốc tỏi”, với nghiệp của một bộ phận dân cư trên đảo. TS. những cánh đồng hành và tỏi xanh mướt. Nguyễn Đăng Vũ, Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Nhưng Lý Sơn không chỉ có hành và tỏi. Lý Sơn Quảng Ngãi khi đó đã nhận xét: Cho đến thời được hình thành từ núi lửa phun trào, có nhiều điểm hiện tại, sự phát triển du lịch tại huyện di sản thiên nhiên độc đáo và các di sản văn đảo Lý Sơn đã và đang có những ảnh hưởng hóa gắn liền với quá trình bảo vệ đất nước của đáng báo động. Theo ông, chẳng hạn, tại các cha ông. Cho đến nay (8 - 2017), huyện Lý Sơn điểm di tích như Chùa Hang, Hang Câu, núi hiện có 109 cơ sở kinh doanh lưu trú, trong đó Giếng Tiên, cổng Tò Vò,… hiện trạng các nhà có 6 khách sạn, 47 nhà nghỉ, 56 nhà phục vụ hàng, lều quán mọc lên tự phát quá nhiều, du lịch cộng đồng (homestay) và hơn 40 cơ sở xâm phạm và làm ảnh hưởng đến môi trường kinh doanh ăn uống. Mỗi ngày, Lý Sơn đón tới sinh thái xung quanh. Đặc biệt, việc xây dựng 3.000 lượt du khách. Trong hai năm trở lại đây, đường cơ động xung quanh đảo cùng vành đảo Lý Sơn bị “bê tông hóa” khi các khách sạn, đai rào chắn ven đường đã làm ngăn cách và nhà nghỉ và công trình cao tầng cấp tập mọc che khuất nhiều bãi biển đẹp, từ Bãi Kiều, Hang lên. Điều này khiến nhiều ý kiến lo ngại Lý Sơn Cò đến hòn Mù Cu, Hang Câu,… (Biểu đồ 5). dần mất đi vẻ nguyên sơ vốn là điểm quyến Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 71
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Biểu đồ 8. Thị trường bán sản phẩm sản xuất của gia đình (%) Theo đánh giá của một bộ phận người dân, Biểu đồ 6 cho thấy ngành nghề đang phát việc phát triển du lịch ở địa phương có ảnh triển ở địa phương hiện nay chủ yếu là nghề hưởng ít đến môi trường sống chiếm (49,3%); đánh, bắt thủy hải sản chiếm tới (79,0%); thứ không ảnh hưởng là (16,7%). Bên cạnh đó, có hai, nghề nuôi trồng chế biến thủy hải sản (34,0%) trong số những người được hỏi đánh (54,0%); thứ ba, nghề dịch vụ du lịch biển đảo giá việc phát triển du lịch ở địa phương có ảnh (38,3%). Ngoài ra, còn các ngành nghề khác hưởng nghiêm trọng đến môi trường sống ở nhưng chiếm tỷ lệ thấp hơn 3 nhóm ngành địa phương. nghề trên. Sự giảm thiểu một số nghề, như 3. Văn hóa sinh kế của cộng đồng trồng trọt chẳng hạn, có lý do bới điều kiện 3.1. Diễn biến của hoạt động sinh kế thông khách quan của thời tiết, khí hậu, nguồn nước qua phát triển ngành nghề dân khan hiếm. Tuy nhiên, bên cạnh nghề Cho đến nay, các ngành nghề của cư dân truyền thống trồng tỏi, hành, cư dân Lý Sơn đã trên đảo Lý Sơn đã có sự phát triển, mở rộng và đang mở rộng việc trồng cây ăn quả để đáp và kết hợp giữa ngành nghề truyền thống ứng nhu cầu sở tại và phục vụ khách du lịch. với những nghề mới phát sinh. Trong truyền thống, nghề đánh bắt cá có vị trí lớn nhất, sâu Với người dân Lý Sơn, từ 1975 trở về trước, rộng nhất trong sinh kế tồn tại của người dân. hầu hết các gia đình đều gắn chủ yếu với nghề Nếu như tại Cù Lao Chàm, cư dân chủ yếu đánh đánh bắt thủy hải sản và nghề trồng hành, tỏi. bắt cá gần bờ, thì ở Lý Sơn, việc đánh bắt cá xa Kết quả phỏng vấn người dân ở địa phương về bờ chiếm số lượng chủ yếu so với đánh bắt cá ngành nghề sinh sống của gia đình cho thấy, gần bờ. Việc đánh bắt cá xa bờ không chỉ đáp cho đến nay (2015), nhiều gia đình vẫn chủ ứng nhu cầu phát triển kinh tế của người dân, yếu sinh sống bằng nghề đánh bắt thủy, hải mà còn có bộ phận đánh bắt xa bờ để thực sản, chiếm 48,7%; đặc biệt, tại đảo Lý Sơn nổi hiện luôn nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền khu vực tiếng có nghề trồng hành, tỏi, do đó tỷ lệ gia làm ăn của mình, chủ quyền biển đảo các đảo đình làm nghề trồng hành, tỏi là 34,7%. Bên và quần đảo xa bờ như Hoàng Sa, Trường Sa, cạnh đó, một số hộ gia đình làm nghề nuôi do chính quyền nhà nước phong kiến giao trồng, chế biến thủy, hải sản, và đặc biệt vào phó (2). 72 Số 24 - Tháng 6 - 2018
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI Bảng 1. Lý do lựa chọn ngành nghề (%) Tần số Tần suất (%) (người) Thu nhập cao 59 19.7 Truyền thống của địa phương 143 47.7 Lợi thế của địa phương so với địa phương khác 40 13.3 Giúp giữ vững vùng biển làm ăn quen thuộc 63 21.0 Giải quyết được nhiều việc làm 81 27.0 Thu nhập ổn định 95 31.7 Tốt cho môi trường 26 8.7 Khác 8 2.7 những năm gần đây đã mở rộng thêm nghề Như vậy, lý do người dân lựa chọn các ngành dịch vụ du lịch biển đảo… Không ít gia đình đã nghề để làm ăn sinh sống đã được thể hiện ở sự chuyển đổi nghề, bỏ đánh bắt hải sản để đến phù hợp với điều kiện môi trường tự nhiên và với hoạt động dịch vụ du lịch, đầu tư phòng xã hội hiện tại nhưng vẫn có sự ràng buộc sâu nghỉ và các tiện nghi phục vụ du lịch cộng đậm với truyền thống làm ăn, sinh sống của các đồng (homestay) (Biểu đồ 7). dòng họ và cộng đồng ngư dân trên đảo nói Những năm gần đây, Lý Sơn đã và đang chung. Số liệu ở bảng 1 chỉ ra nhiều lý do khác phát triển mạnh nghề dịch vụ du lịch, đẩy nhau, trong đó lý do nhiều người lựa chọn là mạnh và gia tăng số các gia đình đầu tư cho do truyền thống của địa phương (47,7%); đồng du lịch cộng đồng, trong đó có không ít gia thời đó cũng là nghề phù hợp với khả năng/kỹ đình vốn làm nghề đánh bắt hải sản, nay trụ lại năng hành nghề và mang lại thu nhập ổn định trên bờ để làm dịch vụ du lịch. Ông Võ Văn Út, cho gia đình (31,7%). Hơn nữa, ngành nghề đó một trong những ngư dân đánh bắt xa bờ có còn giải quyết được nhiều việc làm (27,0%). tiếng của xã An Hải, nay bỏ nghề đánh bắt cá Ngoài ra, còn một số lý do khác nhưng chiếm để đầu tư dịch vụ du lịch, tâm sự: Nhìn vào sự tỷ lệ thấp hơn. chuyển đổi nghề nghiệp ở các gia đình cũng Cho đến nay, thị trường bán sản phẩm sản có thể đánh giá được nghề nào đem lại lợi ích xuất của ngư dân Lý Sơn đã mở rộng phạm kinh tế cao hơn. Sở dĩ ở Lý Sơn, đã và đang vi và mang tính đa dạng hơn. Từ 1975 trở về xuất hiện những gia đình không còn tổ chức trước, sản phẩm làm ra chủ yếu đáp ứng nhu đánh bắt hải sản mà quay về bờ làm dịch vụ, cầu sở tại. Những năm gần đây, do quan hệ một mặt do thu nhập kinh tế gia đình và tình kinh tế thông thương, mở rộng, sản phẩm của trạng sức khỏe không cho phép, mặt khác còn Lý Sơn đã chiếm lĩnh nhiều thị trường trong do độ nguy hiểm và phức tạp của tình hình nước và có một phần để xuất khẩu, đặc biệt là tranh chấp ngoài khơi gia tăng giữa các quốc những mặt hàng mang “thương hiệu” Lý Sơn, gia, trong đó có vùng biển truyền thống đánh như hành, tỏi đã được chuyển vào đất liền, bán bắt cá của ngư dân Lý Sơn (xung quanh khu tại nhiều tỉnh thành trong nước và xuất khẩu vực biển Trường Sa và Hoàng Sa) được coi như sang một số nước trong khu vực (Trung Quốc, điểm nóng nhất trong những năm gần đây. Hàn Quốc,...). Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 73
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Bảng 2. Chính quyền địa phương có chính sách giúp bà con vùng biển đảo (%) Chính sách Biết, có Biết, không Không biết tham gia tham gia Định cư vùng biển đảo 37.7 15.0 47.3 Khuyến khích nuôi trồng thủy hải sản 39.0 30.0 31.0 Hỗ trợ nguồn tín dụng để đóng mới tàu cá xa bờ 31.0 28.0 41.0 Kiểm soát dân số vùng biển, đảo và ven biển 25.3 18.3 56.4 Phát triển y tế biển đảo 34.0 14.0 52.0 An sinh xã hội hỗ trợ ngư dân mua mới, đóng mới tàu 35.7 27.7 36.6 đánh bắt hải sản hỗ trợ kinh phí bảo hiểm thân tàu và bảo hiểm tai nạn cho thuyền viên, hỗ trợ dầu Đảm bảo mạng lưới thông tin biển đảo 25.0 19.0 56.0 Hỗ trợ ngư dân tham gia khai thác hải sản trên các 33.7 30.3 36.0 vùng biển xa Phát triển loại hình du lịch gắn với biển, hải đảo 32.7 25.7 41.6 Bảo tồn di sản văn hóa vùng biển đảo 33.3 29.7 39.0 Những sản phẩm sản xuất của các gia đình đựng các yếu tố văn hóa tâm linh, tạo ra sự cố người dân ở đảo Lý Sơn, Quảng Ngãi thường kết cộng đồng ngư dân với biển, ứng xử với được bán lẻ ngoài chợ - thuộc các tụ điểm mọi thách thức của biển để cùng tồn tại. Tuy buôn bán tự phát trong xã (38,7%); hoặc bán nhiên, trong số không ít gia đình hiện đã trở cho doanh nghiệp/thương lái tại địa phương về với sinh kế hoạt động dịch vụ trên đất liền, thu mua phục vụ/cung cấp cho thị trường nội không theo nghề đánh bắt cá nữa, họ cũng bỏ địa (34,3%). Một bộ phận người dân cho biết luôn việc thực hành tín ngưỡng này. Thực tế các sản phẩm sản xuất của gia đình bán cho đó vô tình đã làm nghèo dần đi di sản văn hóa doanh nghiệp/thương lái ngoài xã (20,7%), truyền thống của địa phương. Điều này cần hoặc bán lẻ ở chợ ngoài xã (Biểu đồ 8). có sự quan tâm tạo điều kiện bảo tồn từ đội 3.2. Phong tục - tín ngưỡng gắn với văn ngũ chính quyền, quản lý văn hóa, bởi lẽ, trong hóa sinh kế trong điều kiện xã hội đương đại điều kiện chính trị - kinh tế hiện nay, việc giữ được các tín ngưỡng này chính là góp phần Những năm gần đây, một số phong tục - tín duy trì số lượng và đội ngũ những ngư dân ngưỡng gắn với văn hóa sinh kế truyền thống đánh cá ngoài khơi xa (quanh khu vực Hoàng tuy vẫn được duy trì, nhưng có nguy cơ co hẹp Sa, Trường Sa), cũng là để thể hiện ý chí chiếm lại hoặc giản lược các lớp lang thực hành nghi lĩnh, bảo vệ lãnh hải phục vụ ngư trường sinh lễ, vì nhiều lý do. Theo một số đại diện lãnh sống và chủ quyền của Tổ quốc3. đạo chính quyền xã và người dân vốn trực tiếp có thời gian dài đánh bắt cá xa bờ của các 4. Chính quyền địa phương với văn hóa sinh xã An Hải và An Vĩnh: Những phong tục - tín kế của cộng đồng ngưỡng này chủ yếu được thực hành tại các Trong những năm gần đây, do có được gia đình, dòng họ gắn bó với nghiệp đánh bắt những trải nghiệm và kinh nghiệm chỉ đạo, cá ngoài khơi. Với lực lượng này, nghề đánh lãnh đạo cộng đồng cư dân đạt được nhiều bắt cá ngoài biển khơi không đơn thuần chỉ thành tựu trong bảo tồn và khai thác, phát phục vụ nhu cầu sinh tồn, mà nó còn chứa huy giá trị di sản văn hóa của một địa bàn 74 Số 24 - Tháng 6 - 2018
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI duyên hải, chính quyền huyện đảo Lý Sơn đã mang tầm quốc gia và toàn cầu; thực hiện tốt có những chính sách, chủ trương xây dựng mục đích bảo tồn nguyên trạng các di sản văn và phát triển huyện đảo Lý Sơn kịp thời, phù hóa, thắng cảnh trên đảo, hạn chế đến mức hợp với điều kiện tự nhiên của một huyện thấp nhất việc tác động, thay đổi cảnh quan đảo mang đặc trưng văn hóa thuần biển. Tuy và môi trường, đặc biệt là tại khu vực có 3 nhiên, từ quá trình xây dựng chính sách, chủ miệng núi lửa Giếng Tiên, Thới Lới và Hòn Tai. trương đến việc ứng dụng vào thực tiễn, với Lý Đầu tư tôn tạo, tu bổ di tích, duy trì lễ hội ở Sơn vẫn còn lộ ra những khoảng trống cần bù địa phương,... Hai là, bảo vệ và phát huy giá đắp hoặc chỉnh sửa. Điều đó thể hiện khá rõ ở trị văn hóa biển, cải tạo vùng biển san hô để sự tiếp nhận của người dân đối với những chủ phát triển du lịch. Ba là, bảo vệ môi trường di trương, chính sách phát triển kinh tế - văn hóa tích cảnh quan sạch đẹp; cải tạo lề lối làm việc này. Thực tế đó cho thấy, việc tuyên truyền, của chính quyền địa phương, định hướng rõ giới thiệu những chủ trương, chính sách đến ràng để phát triển sinh kế một cách bền vững; với cộng đồng luôn luôn là nhiệm vụ cần thiết hỗ trợ ngư dân vốn, đóng mới tàu thuyền đủ phải quan tâm, từ đó sẽ nhận được sự đồng khả năng đánh bắt xa bờ, khuyến khích người thuận và cộng hưởng sức mạnh của cộng dân bám biển; nhà nước cần hỗ trợ người dân, đồng đối với bộ máy chính quyền nói chung đặc biệt các ngư dân địa phương; ngoài ra, xây và quản lý văn hóa nói riêng. dựng các hố rác chống ô nhiễm môi trường, Có 3 chính sách giúp bà con vùng biển đảo mở lớp tập huấn cộng đồng làm du lịch… và có tham gia chiếm tỷ lệ cao là: Khuyến khích Những năm gần đây (2015 - 2016), người dân nuôi trồng thủy hải sản (39,0%); Định cư vùng Lý Sơn cũng đã và đang băn khoăn trước việc biển đảo (37,7%); An sinh xã hội hỗ trợ ngư có nên phát triển Lý Sơn theo quy hoạch xây dân mua mới, đóng mới tàu đánh bắt hải sản dựng một đô thị biển (như dự kiến phát triển hỗ trợ kinh phí bảo hiểm thân tàu và bảo hiểm của chính quyền các cấp) hay không? Nếu tai nạn cho thuyền viên, hỗ trợ dầu (35,7%). đi theo hướng phát triển Lý Sơn thành một Bên cạnh đó, có những chính sách người dân đô thị biển, thì mạng lưới giao thông đô thị, có biết, nhưng không tham gia (Bảng 2). công nghiệp và dịch vụ đô thị sẽ là những tác nhân dễ hiện hữu nhất đến sự an toàn của môi Những năm gần đây, người dân đã đánh giá trường sống của cộng đồng, trong đó chắc cao về hoạt động bảo vệ môi trường sinh thái chắn sẽ có ảnh hưởng đến môi trường sinh thái bên cạnh việc bảo tồn và phát huy giá trị di của huyện đảo, ảnh hưởng đến việc bảo vệ và sản văn hóa của chính quyền ở địa phương. Có khai thác các giá trị di sản văn hóa ở các thôn tới 73,7% trong số những người được hỏi đánh xóm hiện nay. Và đặc biệt là, cơ cấu hoạt động, giá tốt sự quan tâm về các mặt cơ chế, chính quản lý của một đô thị biển gần như đang còn sách của chính quyền đối với hoạt động sinh mới lạ với cộng đồng cùng chính quyền và các kế của cộng đồng. Cạnh đó, cũng có khá nhiều nhà quản lý văn hóa ở Quảng Ngãi nói chung ý kiến kiến nghị các cấp chính quyền của tỉnh và Lý Sơn nói riêng, do vậy nó sẽ tác động khá và huyện cần có chiến lược quy hoạch tổng đa diện, đa chiều đến hoạt động sinh kế và văn thể cho quá trình phát triển kinh tế huyện đảo hóa sinh kế của người dân cũng như đời sống trong mối quan hệ chặt chẽ với nhiệm vụ bảo kinh tế - văn hóa xã hội của huyện đảo Lý Sơn tồn và khai thác giá trị các hệ thống di sản lịch hiện nay. sử - văn hóa và cảnh quan môi trường của Lý Sơn. Những vấn đề bức xúc đã và đang được 5. Một số kết luận sơ bộ cộng đồng đặt ra: Một là, cần xúc tiến nhanh - Huyện đảo Lý Sơn không chỉ nổi danh là kế hoạch xây dựng Công viên địa chất Lý Sơn một địa phương thuần biển đảo, có vị trí địa lý Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 75
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU đặc biệt đối với an ninh, quốc phòng, gắn với di sản văn hóa Lý Sơn sẽ được quan tâm đầu tư những sự kiện lịch sử bi tráng của sự nghiệp bảo tồn và khai thác thế nào để vừa mang tính hướng biển và bảo vệ chủ quyền biển đảo bền vững, vừa góp phần phát triển đời sống ở vùng đất Nam Trung Bộ của Tổ quốc hàng văn hóa - xã hội của cư dân biển đảo trong trăm năm qua, mà còn là vùng đất biển đảo điều kiện giao lưu toàn cầu, hiện tại và lâu dài? giàu có về trữ lượng tài nguyên biển, có truyền Thực tế đó cũng đã và đang chờ những giải thống gắn bó với biển đảo, xây dựng được một pháp ứng xử phù hợp từ chính quyền và đội hệ thống văn hóa sinh kế đủ sức “thích ứng với ngũ quản lý các cấp và đặc biệt là từ sức mạnh biển” để sinh tồn và phát triển. của cộng đồng. - Cũng trên mảnh đất có vị trí và vai trò lịch B.V.D.Q sử quan trọng đó, Lý Sơn là nơi con người đã (ThS., Viện VHNTQG Việt Nam) B.Q.T sớm cộng cư, cộng cảm và cộng mệnh để ứng (GS.TS, Viện VHNTQG Việt Nam) xử với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, chống trả nhiều loại kẻ thù ngoại xâm để, một mặt Chú thích vừa bảo vệ được mảnh đất thiêng liêng do ông cha khai phá, vừa làm bàn đạp để lĩnh trách 1 Phỏng vấn ngày 30 tháng 4 năm 2015. nhiệm gìn giữ và bảo vệ một phần vùng biển 2 Dẫn liệu từ Báo cáo đề dẫn của Bí thư huyện đảo của Tổ quốc, góp phần bảo vệ chủ quyền ủy đảo Lý Sơn Nguyễn Viết Vy tại Hội thảo khoa biển đảo Việt Nam trên tiến trình lịch sử. học “Phát triển du lịch Lý Sơn” do UBND tỉnh - Khảo sát và đánh giá sự hiện tồn của các Quảng Ngãi tổ chức, ngày 30 tháng 8 năm 2017, nguồn di sản văn hóa vật thể và văn hóa phi tại Khách sạn Mường Thanh, huyện đảo Lý Sơn. vật thể của cộng đồng ngư dân Lý Sơn trong 3 Trích từ Nhật ký điền dã, phỏng vấn các ông môi trường sinh thái có khí hậu khắc nghiệt Nguyễn Chí Thanh (Phó chủ tịch xã An Hải), Võ của biển đảo Nam Trung Bộ cùng những va Văn Út (ngư dân thôn Đông, xã An Vĩnh), Bùi Tá đập lịch sử, có thể nhận thấy sự nỗ lực vĩ đại Thành (ngư dân thôn Đông, xã An Hải) tháng 5 của các thế hệ cư dân nơi đây, những người hy năm 2015. sinh máu xương và công sức để gìn giữ, trao truyền những nét đẹp văn hóa truyền thống Tài liệu tham khảo đến ngày nay. 1. Phạm Hoàng Hải và nhóm tác giả (2010), - Tuy nhiên, sự nghiệp bảo vệ/bảo tồn và Các huyện đảo ven bờ Việt Nam tiềm năng và định phát huy giá trị di sản văn hóa ở huyện đảo hướng phát triển, Nxb. Khoa học Tự nhiên và Lý Sơn cũng đã và đang đứng trước những Công nghệ, Hà Nội. thách thức mới. Đó là thách thức ứng xử trước 2. Trần Đức Anh Sơn (2016), Châu bản triều nhu cầu phát triển kinh tế, đời sống văn hóa Nguyễn về quá trình xác lập và thực thi chủ quyền cộng đồng trong thời kỳ đương đại có nhiều của Việt Nam trên hai quần đảo Hoàng Sa và biến chuyển và hiện đại hóa. Di sản văn hóa Trường sa và 200 năm vua Gia Long tuyên bố chủ Lý Sơn sẽ ra sao trong điều kiện đã và đang có quyền Hoàng sa (1816 - 2016), in trong Biển đảo chủ trương xây dựng và phát triển huyện đảo Việt Nam - Lịch sử chủ quyền kinh tế văn hóa, Lý Sơn thành một đô thị biển hiện đại? Những Nxb. Văn hóa - Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh. di tích lịch sử văn hóa sẽ được gìn giữ nguyên dạng thế nào trong hoàn cảnh phát triển của Ngày nhận bài: 8 - 3 - 2018 mạng lưới giao thông, mạng lưới dịch vụ phục vụ khách du lịch? Đứng trước sự tác động của Ngày phản biện, đánh giá: 11 - 6 - 2018 khí hậu, nước biển và điều kiện kinh tế có hạn, Ngày chấp nhận đăng: 23 - 6 - 2018 76 Số 24 - Tháng 6 - 2018
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học