Xem mẫu
- Vaên Hoaù phi vaät theå Thaêng long www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå T p2 Ca trù là m t môn ngh thu t lâu ñ i, t n t i ít nh t cách ñây 700 năm (Có tài li u cho r ng hơn 1000 năm). Trư c ñây, Ca trù ñư c coi là m t môn ngh thu t tao nhã, sang tr ng và kén ngư i nghe. Sau m t th i gian b lãng quên hơn n a th p k , Ca trù ñã d n h i sinh. Ch u trách nhi m: Đinh Ti n Hoàng | Biên t p: Nguy n Th Khuyên | Hi u ñính: Bùi Quang Tú Đ i L 1000 năm Thăng Long Haø Noäi Toâi Yeâu 1 2010 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Hà N i luôn là m t ñ a danh văn hóa, kinh t , chính tr c a c nư c. Tìm hi u các thông tin v kinh t , văn hóa, gi i trí….c a Hà N i luôn là m t nhu c u thi t y u c a nhi u t ng l p nhân dân. Bên c nh ñó, năm 2010 là năm quan tr ng, v i r t nhi u nh ng d p l k ni m l n, ñ c bi t là ñ i l 1000 năm Thăng Long. Đây là m t c t m c văn hóa, l ch s ñư c quan tâm c a c trong và ngoài nư c. Đó chính là lí do chúng tôi l a ch n ch ñ v Hà N i ñ ñ nh hư ng n i dung cho d án chu i website Hà N i. D án chu i website v Hà N i mang tên Hà N i Tôi Yêu ñư c công ty CP ĐT Hoàng Đ t tri n khai th c hi n t tháng 2 năm 2010. V i nh ng n l c, tâm huy t và tình yêu dành cho Hà N i, các thành viên ban d án ñã cho ra nh ng s n ph m văn hóa gây ñư c n tư ng v i ñ c gi yêu Hà N i. Đ i L 1000 năm Thăng Long ñang ñ n r t g n, d án cũng ñang ñi vào giai ño n g p rút hoàn thành ñ hòa chung không khí c a ngày Đ i L . D án là m t b c tranh t ng th , ñi t nh ng s ki n g n v i Đ i L , cũng như nh ng góc sâu trong tâm h n Hà N i, nh ng n p s ng, nh ng c m xúc c a ngư i Hà N i. Bên c nh vi c xây d ng và hoàn thi n chu i website v Hà N i, Ban d án còn cho ra m t nh ng n ph m v Hà N i. Chúng tôi ñã dành nhi u tâm huy t ñ xây d ng T sách Hà N i v i nh ng n ph m ñi n t ñư c t ng mi n phí cho quý b n ñ c. Chúng tôi hi v ng nh ng tâm huy t này s mang l i cho quý b n ñ c yêu Hà N i nh ng ñi u thú v . Tư li u chúng tôi s d ng ñ th c hi n nh ng n ph m này hoàn toàn ñư c sưu t m và biên t p t các ngu n trên Internet nên không tránh ñư c nh ng thi u sót. M t s tư li u do l y các ngu n th c p, nên chúng tôi không th trích d n ngu n ñ y ñ . Chúng tôi mong nh n ñư c s thông c m t các tác gi . Xin chân thành c m ơn và mong nh n ñư c nh ng góp ý t phía b n ñ c! Ban d án Haø Noäi Toâi Yeâu 2 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå M cL c Thư ng ...............................................................................................................................2 Văn hóa dân gian trong ñ i s ng ........................................................................................3 Múa r i nư c, ngh thu t sân kh u ....................................................................................7 ñ c ñáo ................................................................................................................................7 Di s n nh c l c truy n Hà N i ........................................................................................11 Các nhcj c dân t c Vi t Nam ............................................ Error! Bookmark not defined. Văn h c dân gian c truy n trên ñ t Thăng Long .............................................................29 Ngh thu t múa trong sân kh u chèo Thăng long - Đông ñô - Hà n i..........................34 Ngh thu t Tu ng trên ñ t.................................................................................................37 Thăng Long – Hà N i.........................................................................................................37 Ca trù .................................................................................................................................41 Hát Ch u văn .....................................................................................................................43 Âm nh c dân gian..............................................................................................................45 Tranh Hàng Tr ng .............................................................................................................47 Ngh thu t thêu tay ...........................................................................................................48 Haø Noäi Toâi Yeâu 3 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Văn hóa dân gian trong ñ i s ng M t v n ñ ñư c các nhà qu n lý văn hóa Hà N i ñ c bi t quan tâm là ñ u tư nghiên c u, b o t n v n văn hoá phi v t th tiêu bi u như l h i C Loa (Đông Anh), l h i ñ n Sóc (Sóc Sơn), l h i Vua Lê ñăng quang (Hoàn Ki m), l h i ñ n Và (Sơn Tây), múa Bài Bông (Phú Xuyên), hát Dô (Qu c Oai)… Đ ng th i t o ñi u ki n ñ nhi u lo i hình ngh thu t dân gian phát tri n như r i nư c Đào Th c (Đông Anh), tu ng Dương C c (Qu c Oai), các câu l c b ca trù n i thành Hà N i, L Khê (Đông Anh), Đông Duyên (Thư ng Tín)… B n thân các ñ a phương nơi v n c ñư c sinh ra và l n lên cũng ñang m i mi t và h h i v i hành trình b o t n và phát huy “ñ c s n” văn hóa quê mình. Hò C a ñình và múa hát Bài Bông ñư c coi là nét văn hóa ñ c trưng thôn Phú Nhiêu, xã Quang Trung, huy n Phú Xuyên. Ra ñ i cách ñây hàng trăm năm, ñây là lo i hình ngh thu t di n xư ng dân gian ñ c ñáo - hò hát theo các nghi l dân gian ñ a phương ñ cung chúc các v th n hoàng làng. Đ n nay lo i hình này v n là ni m t hào c a ngư i dân Phú Xuyên. N i dung bài hò C a ñình g m 517 câu, ñư c chia làm 3 ph n: Bài giáo, bài hò và bài khóng. Nh ng câu hò ñã ăn sâu vào ti m th c c a nh ng ngư i dân, coi ñây như m t bài trư ng ca c a quê hương. Múa hát Bài Bông cũng liên t c xu t hi n trong nh ng ngày l h i theo ba ñ i hình: múa hát khi ñi rư c tr i, múa hát ph c v các ch u t l , múa hát th thánh. Đ i hình múa hát Bài Bông g m 8 ngư i (ngày xưa là nh ng thi u n chưa ch ng), ñư c tuy n ch n t nh ng cô gái ñ p nh t làng, ñ o c ñ múa là m t qu t l a hoa, m t khăn l a màu, m t ñôi ñèn hoa ñ múa ñêm. Chính hò C a ñình và múa hát Bài Bông Phú Nhiêu ñã làm cho l h i ñây có nét riêng bi t. Haø Noäi Toâi Yeâu 4 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Hai lo i hình di n xư ng này ñư c lưu gi v i m t ni m t hào c a ngư i dân. Th i kỳ hưng th nh nh t c a lo i hình di n xư ng này là t cách m ng Tháng 8 tr v trư c. Sau hòa bình l p l i, các c bô lão và nhân dân Phú Nhiêu cũng ñã tìm tòi và khôi ph c l i hoàn ch nh bài hò C a ñình và múa hát Bài Bông. Đ c bi t, ph i nói ñ n nh ng ngư i r t tâm huy t như ông Lương Đ c Nghi,ngư i có công lưu gi , sưu t m trong su t 40 năm, ngh nhân Nguy n Th Ga ñã tích c c truy n d y cho th h sau. T nh ng năm 1957, 1961, 1983, 2000 và nh ng năm g n ñây, ñ i văn ngh múa hát Bài Bông c a thôn ñã ñư c ch n ñi thi c p huy n, t nh thành và luôn giành ñư c gi i cao. Càng mu n gi gìn lo i hình ngh thu t di n xư ng ñ c ñáo, ngư i dân cũng nhi t tình tham gia h c t p, truy n l i cho th h sau. Hi n nay các bé gái 9,10 tu i ngoài gi h c ñ u t nguy n ra sân ñình t p múa hát cùng v i các c bà ñã vào cái tu i xưa nay hi m. Ông Lương T t T , ch nhi m câu l c b thôn Phú Nhiêu cho bi t: Hi n t i câu l c b có 130 h i viên ho t ñ ng quanh năm nhưng ñông nh t là d p hè vì h i làng t ch c vào r m tháng 8 nên hè là lúc các b n tr có nhi u th i gian ñ t p luy n nh t. Đ n thôn Dương C c (xã Đ ng Quang, huy n Qu c Oai), có m t lo i hình văn hóa dân gian cũng ñang ñư c g ng công gìn gi , ñó là tu ng. Có th nói r ng, ngư i dân nơi ñây là nh ng ngh sĩ nông dân, nh ng di n viên tu ng th c th . Theo ông Nguy n Văn Lý, Ch nhi m Câu l c b tu ng thôn Dương C c: Ngư i dân thôn Dương C c tình c “bén duyên” v i ngh thu t tu ng. Năm 1967, ñúng vào th i ñi m chi n tranh ác li t, các ngh sĩ tu ng chuyên nghi p thu c Nhà hát tu ng Trung ương sơ tán v Dương C c ñã truy n l a cho nh ng ngư i dân nơi ñây. M ch ngu n ñam mê ñó c d n d n th m sâu vào máu ngư i dân, như duyên ph n tr i ñ nh không tài nào d t ra ñư c. T i h u h t các h i di n sân kh u không chuyên toàn qu c, ñ i tu ng thôn Dương C c luôn ñ l i d u n ñ m nét trong lòng công chúng. S lư ng v mà ñ i tu ng thôn Dương C c dàn d ng tính ñ n nay lên t i hơn b n ch c, bao g m c tu ng c , tu ng hi n ñ i như: Haø Noäi Toâi Yeâu 5 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå “Trưng N Vương”, “Tr n Qu c To n ra quân”, “Tr n Bình Tr ng”, “Nghêu Sò c H n”, “Tình cá nư c”… Tuy ho t ñ ng m nh là th nhưng các th h di n viên, nh c công Câu l c b tu ng thôn Dương C c nhi u ngư i ñã ñ n tu i th t th p. H luôn e ng i th h tr không còn m n mà v i ngh thu t tu ng như l p cha anh. Các thành viên ñã quy t tâm duy trì ñ u ñ n ho t ñ ng c a ñ i tu ng và gây d ng nh ng “m m non” hát tu ng v i hy v ng ñêm l i s c s ng cho m t lo i hình văn hóa ñ c s c trong ñ i s ng. Trong khi ngành văn hóa Hà N i ñang ra s c ñ khôi ph c nh ng ñi u múa c , gìn gi nh ng nét sinh ho t văn hóa dân gian, ñ t v n ñ b o t n và quy ho ch các y u t văn hóa phi v t th thành vi c làm c p bách và c n thi t, thì t i các làng, xã, nơi các lo i hình văn hóa dân gian ñang t n t i t hát Chèo Tàu (Đan Phư ng), hát Dô (Qu c Oai) ñ n r i nư c Đào Th c (Đông Anh)…v n ñư c ngư i dân âm th m nuôi dư ng như m t dòng ch y không ng ng t th h này sang th h khác. H n l c h t mình v i hy v ng r ng, nh ng giá tr văn hóa y ngày càng ñư c ti p n i, phát huy như m t v n di s n văn hoá ngàn năm. Haø Noäi Toâi Yeâu 6 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Múa r i nư c ngh thu t sân kh u ñ c ñáo Múa r i c n h u như dân t c nào cũng có, còn múa r i nư c thì có l ch có Vi t Nam. Đây là ngh thu t dân gian ñ c ñáo c a nư c ta ñã xu t hi n t r t lâu. T m bia ñá tháp Sùng Thiên Diên Linh d ng t i chùa Đ i Sơn (huy n Duy Tiên, t nh Hà Nam) năm 1121 (Tri u Lý) có ghi: R i nư c ñã t ng ñư c di n trong l m ng th nhà vua. Ngh thu t múa r i nư c ñư c sinh ra t ñ ng b ng châu th sông H ng, ph n ánh s n xu t nông nghi p và ñ i s ng c a ngư i nông dân nư c ta. Ti t m c múa r i nư c c a nhà hát múa r i Vi t Nam Ngày trư c, nh ng ngư i làm ngh r i nư c thư ng t ch c thành phư ng r i. M i phư ng có kho ng b y, tám ch c ngươi do m t ông trùm ñ ng ñ u ñ ñi u hành công vi c. Trong m t phư ng ch có 20 ngư i ho t ñ ng tr c ti p , s ngư i còn l i ph c v cho phư ng ho t ñ ng bi u di n. Phư ng r i v a là m t t ch c ngh thu t nghi p dư v a là m t t ch c tương t . Hàng năm phư ng r i làm l t t ngh và nh n thêm ngư i m i. Ngư i m i ñư c k t n p vào phư ng mang tr u cau, rư u ñ n l t , trình phư ng, th gi bí m t nhà ngh . L quy ñ nh không nh n ph n vào phư ng, s khi l y ch ng xa, h mang theo bí truy n múa r i c a phư ng. Haø Noäi Toâi Yeâu 7 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå M t v r i nư c thư ng có nhi u “nhân v t”, m i nhân v t (con r i) là m t tác ph m ñiêu kh c dân gian, mang dáng v khác nhau th hi n tính cách cũng khác nhau. Con r i ñư c làm b ng g , bên ngoài ph sơn ta, ñ ch ng th m nư c, nhân v t tiêu bi u c a r i nư c là chú T u v i thân hình tròn trĩnh và n cư i hóm h nh, l c quan. Vùng ñ ng b ng B c B có nhi u ao, h ñã tr thành sân kh u múa r i nư c vô cùng sinh ñ ng. B ao, h là nơi khán gi quây qu n xem bi u di n vào nh ng ngày l h i làng thư ng t ch c thu ñình (nhà trò). Bi u di n r i nư c b t ñ u b ng vi c chú T u ra gi i thi u chương trình. V i b m t tinh ngh ch, trang ph c ng nghĩnh, hai tay ch tr , mi ng hát l i “d n ñám”, chú T u mang l i tràng cư i s ng khoái ngay t phút ñ u. Khi bi u di n, ngh nhân ph i ngâm mình dư i nư c ñ ñi u khi n con r i thông qua máy sào, máy dây. Nh c ñ m cho cu c di n là b gõ g m tr ng, mõ, thanh la… Th i Lê còn ñ l i các di tích thu ñình (nhà c a nh ng ngư i ñi u khi n con r i) t i ñ n Phù Đ ng (huy n Gia Lâm), chùa Nành (xã Ninh Hi p, huy n Gia Lâm) và thu ñình có quy mô l n chùa Th y (xã Sài Sơn, huy n Qu c Oai) ñ u thu c ngo i thành Hà N i ngày nay. Chương trình trò di n r i nư c khá phong phú, m i nơi, m i phư ng có khác. V ñ tài lao ñ ng s n xu t có các nhóm trò t dân, g m Ngư có các trò câu cá, cá l i, úp nơm, bơi thuy n, th lư i, kéo vó; Ti u có các trò ch t cây, gánh c i; Canh v i các trò ñi c y, b a, c y lúa, g t lúa, tát nư c, c t c , chăn trâu; Đ c v i các trò ông ñ , bà ñ , ñi h c, ñ c sách. V ñ tài sinh ho t văn hoá có các nhóm trò v t. ñua leo lang, ñua ng a…, trích ño n các tích chuy n chèo c , tu ng c , các trò l nghi, h i hè, các chuy n l ch s như cu c kh i nghĩa c a Hai Bà Trưng (40 – 43 sau công nguyên), Bà Tri u (th k th 3), Lê L i (1385 – 1433), chi n th ng trên sông B ch Đ ng, Ngô Quy n ñánh quân xâm lư c Nam Hán năm 938, Lê Hoàn ñánh quân T ng năm 981 và Tr n Qu c Tu n ñánh quân Mông – Nguyên năm 1288. Kho tàng các v r i nư c r t l n và ngày càng ñư c b sung nhi u v di n m i có n i dung thích h p v i cu c s ng ñương ñ i và s thích c a khán gi . Ví d : Nhà hát múa r i Vi t Nam có chương trình bi u di n g m 16 trò c tiêu bi u, b t c , vinh quy bái t , múa r ng, múa lân, múa phư ng, múa sư t , múa bát tiên, ñánh cáo, b t v t, ñánh cá, ñua thuy n, tr i trâu, nhi ñ ng hí thu , Lam Sơn t nghĩa… Ti t m c múa r i nư c thư ng ng n, g n luôn thay ñ i, l i k t h p v i âm nh c, pháo hoa, l a ñu c… ñư c ph n quang trên m t nư c làm tăng v l ng l y và s c h p d n. R i nư c là lo i hình ngh thu t sân kh u mang tính t ng h p cao c a nhi u lo i hình ngh thu t dân gian khác như ch m kh c, sơn thi p, v màu, làm pháo, ki n trúc, thêu thùa, âm nh c, nh y múa, thơ ca, văn h c… Haø Noäi Toâi Yeâu 8 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Hà N i hi n nay có nhi u làng xã t ch c múa r i nư c nhân ngày h i làng và gi t ngh . T i vùng chiêm trũng huy n Phú Xuyên có câu t c ng “L nh i, tr i Neo, chèo B i, r i Lư ng” . Lư ng là tên nôm các thôn T Xá, An M (xã Đ i Th ng), thôn Ng c Lâu (xã Quang Trung). Xã Đ i Th ng hi n có m t ngôi chùa có tên là chùa R i. Dân làng k r ng ngày xưa làng m h i chùa và t ch c múa r i cho dân xem ñó. Huy n Thanh Oai có xã Cao Viên hi n còn ngôi chùa tên ch Hán là Phúc Lâm, nhưng dân làng cũng g i là chùa R i. Múa r i nư c. Gi a h Long Trì chùa Th y (xã Sài Sơn, huy n Qu c Oai) có nhà thu ñình. Các nhà nghiên c u văn hoá ñoán ñ nh thu ñình này ñã ra ñ i vào th i Lê sơ, b i t m bia c nh ñó có niên hi u Đ i Chính th b y (1536) th i M c Đăng Doanh. Phư ng r i nư c làng Gia (xã Bình Phú, huy n Th ch Th t) thư ng bi u di n thu ñình này vào d p l h i chùa Th y t ngày 4 ñ n ngày 8 tháng 3 âm l ch. Ngư i làng Th y có 3 m u ru ng giao l i cho ngư i làng Gia hư ng hoa l i ñ hàng năm làm nghĩa v k trên. Ngư i làng Gia lưu truy n thu t c a ngh múa r i nư c là T Đ o H nh, m t thi n sư n i ti ng th i Lý. Đ ghi nh công lao c a thi n sư d y ngh , chùa Th y, t i gian thư ng ñi n có tư ng th T Đ o H nh ñư c c u trúc theo d ng có th c ñ ng ñ ng lên, ng i xu ng, khi ñóng ho c m c a khám th . Hi n nay, ngoài làng Gia, còn có hai phư ng r i nư c khác là phư ng Chàng Sơn và phư ng Yên Thôn v n gi ñư c ngh . Ba phư ng này ngày xưa ñ u thu c T ng N a vùng ñ t phía nam huy n Th ch Th t. Nhìn chung ba phư ng r i nư c ñ u gìn gi ñư c bí quy t c a ngh ñ t o ra nh ng trò di n ñ c s c. Haø Noäi Toâi Yeâu 9 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Bên c nh vi c bi u di n, ngư i ta còn làm con r i ñ bán, coi như m t s n ph m văn hoá. Trong các phư ng r i nư c c a Th ñô, n i ti ng hơn c là phư ng Đ o Th c (xã Thu Lâm, huy n Đông Anh). V i nhi u trò di n như Cô T m ñi h i, Th ch Sanh, Thánh Gióng, s tích thành C Loa… phư ng ñã ñi bi u di n các t nh Ninh Bình, Khánh Hoà, H i Phòng… và c nư c ngoài như Trung Qu c, Hà Lan. trong nư c cũng như các nư c b n, phư ng ñ u ñư c nhi u khách ñ n xem và c vũ n ng nhi t. Trên ñ a bàn Hà N i, có nhà múa r i Vi t Nam và nhà hát múa r i Thăng Long. Hàng ngày ñ u có ñông khách trong nư c và qu c t ñ n xem. Hai nhà hát này cũng ñã có nh ng chuy n lưu di n r i nư c nhi u nư c trên th gi i và ñư c b n bè năm châu yêu thích. Múa r i nư c là di s n văn hoá ñ c ñáo và quý giá c a dân t c, c n ñư c gi gìn và phát tri n không ch hi n nay mà còn cho các th h mai sau. Haø Noäi Toâi Yeâu 10 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Di s n nh c l c truy n Hà N i Nh n di n nh c l Hà N i Nh c l ñây ñư c hi u là nh ng th lo i, hình th c âm nh c g n v i nghi l tôn giáo và tín ngư ng. Bài vi t này xin gi i h n ñ c p t i âm nh c g n v i b n không gian chính là: nh c trong nghi l Thành hoàng làng, trong nghi l Ph t giáo, trong tín ngư ng T ph và trong Tang ma c a ngư i Vi t t i khu v c Hà N i (cũ). Trư c h t, âm nh c trong t l thành hoàng ñư c xác ñ nh trên hai thành ph n chính là c p tr ng - chiêng và dàn nh c bát âm. m t s ñình làng còn m r ng thêm vài hình th c t ch c n a như ñ i múa tr ng b ng, ñ i múa sinh ti n và ñ i tr ng b n. Nh ng hình th c t ch c này chúng ta có th g p ph bi n trong nghi th c t rư c thành hoàng làng các nơi như: Quan Nhân, Chính Kinh, C L c, Giáp Nh t và Phùng Khoang qu n Thanh Xuân; M Trì H , Đình Thôn xã M Trì và ñình làng Liêm M c, l h i ñình Chèm huy n T Liêm. Đây cũng là m t trong nh ng nét ñ c ñáo th hi n tính dân gian mang ñ c trưng riêng m i làng, phư ng. Ngh nhân Tám Nh t bi u di n cùng dàn nh c l trong ti t m c Đánh nghinh. V c p nh c c tr ng và chiêng: ñ c ñi m tr ng trong các ñình làng Hà N i ch y u là lo i tr ng l n, chi u cao trung bình t 80 - 120cm, ñư ng kính kho ng t 50 - 60cm; chiêng thông thư ng có ñư ng kính cũng dao ñ ng t 60 - 75cm. Tr ng và chiêng có ch c năng báo th i, báo hi u nhân dân vào ñám, lên ñình. Haø Noäi Toâi Yeâu 11 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Trong khi t l , tr ng là hi u l nh giúp cho các quan viên và ngư i ch p l th c hi n nghi th c dâng l v t. Nh ng ngư i ch p l ch th c hi n sau khi ngư i ñông xư ng và tây xư ng hô cùng v i ti ng tr ng ñi m. Do ñó, các bư c ñi ñ u ñư c quy ñ nh b i ti ng tr ng. Tr ng lúc này như m t th ngôn ng ñ c bi t ñ i v i ngư i hành l và th n linh. V phư ng bát âm g m có: m t tr ng b c, m t c nh, hai sáo, m t nh , m t tam, m t h , m t nguy t và m t sinh ti n. Riêng nh c c sinh ti n ñã có nhi u nơi tách ra thành m t ñ i nh c riêng ñ v a di n t u ph i h p v i múa trong khi rư c thành hoàng làng (như trư ng h p m t s làng ñã nêu trên). Đ i tr ng b n thông thư ng ñư c s d ng b n chi c, có ñư ng kính kho ng 35-40cm, chi u cao 18cm; khi di n t u ñư c treo trư c ng c. Trong nhi u trư ng h p, ñ i tr ng b n có ch c năng t o và gi nh p cho phư ng bát âm và ñ i múa sinh ti n cũng như nh ng t ch c âm nh c trong ñó theo su t quá trình c a bu i t rư c l . Như v y, cơ c u t ch c dàn nh c chính ph c v nghi th c t l thành hoàng làng ñư c biên ch g m m t tr ng l n, m t chiêng, m t phư ng bát âm, m t ñ i tr ng b n, m t t múa sinh ti n. Ngoài ra tuỳ ñ a phương, có th b sung biên ch m t s nh c c khac, nhưng v nguyên t c không ñưa nh ng d ng c " l ". N u như âm nh c trong t l thành hoàng ch y u là nh c ñàn, thì âm nh c trong nghi l Ph t giáo ñư c n i b t b i nh c hát (thanh nh c) và ñư c s d ng trong h u h t cá nghi l , t l Ph t ñ n, l Vu Lan, l Hô th n nh p tư ng...ñ c bi t h p d n và ñ c ñáo trong nghi l C u siêu. T i khu v c Hà N i hi n nay, bên c nh các hình th c t ng kinh, ñ c k , than cô h n (trong các ñàn l c u siêu), ngư i ta ñ c bi t chú ý t i các hình th c tán canh. Đây có th coi là m t trong nh ng di s n, và là m t trong nh ng ñ c s n trong âm nh c Ph t giáo ñ ng b ng Sông H ng nói chung, khu v c Hà N i nói riêng. N u như hát Văn ñư c coi như âm nh c ñ c trưng trong tín ngư ng T ph thì tán canh chính là m t ñ c trưng trong nghi l Ph t giáo ñây. Qua ñi n dã, nghiên c u nh c l Ph t giáo t i khu v c Hà N i, chúng tôi ñư c bi t, hi n nay t i khu v c này còn b o t n ñư c s lư ng 13 bài b n canh khá phong phú và ñ c ñáo, g m các canh: lô hương, x nhi t, chí tâm, phú, hoàng kim, th ng, hãm, gi i ñinh, dương chi, t th , canh ai, ñông ba, b o ñ nh (ñàn thư ng). Đ c bi t, theo như các sư tăng và th y cúng, chúng tôi còn ñư c bi t t i khu v c Hà N i trư c ñây còn t n t i ba “lò” canh chính. Đó là lò canh chùa B c, lò canh Qu ng Bá - Tây H và lò canh chùa Thanh Nhàn. Biên ch dàn nh c trong nghi l Ph t giáo thông thư ng bao g m: nh c c thân vang có chuông, mõ, tiu c nh, thanh la, não b t; nh c c màng rung có tr ng cái (tr ng l n), tr ng b n và tr ng d n; nh c c hơi có kèn ti u, kèn la, nh c c dây có ñàn nguy t và nh . Haø Noäi Toâi Yeâu 12 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Tuy nhiên, hai nhóm nh c c sau ch m i xu t hi n trong th i gian g n ñây, dàn nh c truy n th ng s d ng trong nghi l Ph t giáo trư c ñây Hà N i không có. V n ñ này tác gi s trình bày thêm ph n 2: th c tr ng nh c l Hà N i. Dàn nh c trên ch y u s d ng b n nh p tr ng chính là tr ng pháp lôi, tr ng hi n thư ng ñư ng, tr ng d n l c cúng và tr ng sai. Tương t âm nh c Ph t giáo, âm nh c trong tín ngư ng T ph cơ b n là thanh nh c, n i b t có hát Văn. Hát Văn có ba hình th c chính là Văn th , Văn thi và Văn h u[3]. ñây chúng tôi t p trung vào hát Văn th - m t hình th c còn ñư c s d ng ph bi n t i khu v c Hà N i. Hát Văn th ñư c t ch c vào các ngày T quý (kỳ l ): Thư ng Nguyên (tháng Riêng), Nh p h (tháng Tư), Tán h (tháng B y), T t niên (tháng 12) và ngày Ti c (ngày quy hoá - ngày m t) c a các v thánh th chính ho c th v ng, như M u Li u H nh (03/03), Ti c Cô Bơ (12/06), Ti c Quan Tam Ph (24/06), Ti c Ông Hoàng B y (17/07), Ti c Đ c Tr n Tri u (20/08), v.v... Thanh nh c trong hát văn th ñư c trình bày th t làn ñi u r t rõ ràng, g m: văn Công ñ ng, văn M u tho i, văn C nh Thư ñư ng và văn Nh v B Tát và ñư c hát l n lư t các ñi u: b , mi u, th ng, phú bình, phú chênh, phú d u, phú nói, ñưa thư, vãn, d c, c n hãm, ki u dương, d n. Nh c c s d ng trong hát Văn nói chung, hát Văn th nói riêng ch năm lo i chính là: ñàn nguy t, tr ng ban, phách, c nh và tr ng cái. Các nh c c này ch y u gi vai trò ñ m và gi nh p cho các cung văn khi hát. Âm nh c trong tang ma ñư c coi là m t b ph n không th thi u trong ñ i s ng văn hóa tâm linh c a ngư i Vi t nói chung, ngư i dân Hà N i nói riêng. Theo các nhà nghiên c u, âm nh c trong l tang khu v c Hà N i trư c ñây, ngoài giai ñi u c a nh ng bài khóc, ch có hai nh c c chính là tr ng và kèn. Ngày nay thì chúng ñã có nh ng bi n tư ng khác ñi nhi u. Dàn nh c trong ñám tang ph n l n l y c phư ng bát âm trong nghi th c l t h i vào s d ng. Theo truy n th ng, tr ng s d ng trong ñám tang g m có hai chi c: m t tr ng cái và m t tr ng con (tr ng b n). Kèn ch y u s d ng hai lo i là kèn póp, còn g i là kèn già nam hay g i th ng là kèn ñám ma và kèn pha (âm khu hơi tr m). Bài b n âm nh c chính th ng ñư c s d ng trong tang l g m có các ñi u lâm kh c, b n hãm, b n kéo và kèn l . Như v y, nhìn t góc nhìn dân t c h c và tôn giáo, âm nh c trong m i nghi l ñ u có nh ng cách th c t ch c bài b n và nh c c không gi ng nhau. Haø Noäi Toâi Yeâu 13 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Tuy nhiên, chúng ñ u g p nhau t i m t ñi m là sinh ra t trong nghi l và ñ ph c v cho các nghi l . Do ñó, ñ có cái nhìn ñúng ñ n, tránh ng nh n khi ti p c n v i các th lo i và hình th c nh c l , chúng ta ph i có cái nhìn t ng th và cơ b n ph i phân bi t ñư c v cơ c u t ch c cũng như quy chu n b t bu c c a m i thành ph n âm nh c g n v i t ng nghi l . Nói ñi u này ñ ñ c p t i m t th c tr ng là hi n nay t i khu v c Hà N i nói riêng, khu v c ñ ng b ng Sông H ng nói chung, các hình th c âm nh c ñư c s d ng trong nghi l tôn giáo và tín ngư ng ñã và ñang có xu hư ng bi n tư ng, lai căng và s d ng vô t ch c. Đi u này xin ñư c nói rõ hơn ph n sau ñây. Th c tr ng nh c l Hà N i hi n nay Cùng v i chính sách m c a n n kinh t th trư ng, song song v i vi c ñ y m nh các ho t ñ ng giao lưu h i nh p và h p tác qu c t trên nhi u lĩnh v c, thì âm nh c truy n th ng Vi t Nam nói chung, nh c l khu v c Hà N i nói riêng không n m ngoài quy lu t bi n ñ i cơ b n. N u như trư c ñây, âm nh c trong nghi l Ph t giáo t i khu v c này thư ng có t ch c r t khuôn phép và ch t ch thì ngày nay nhi u trong s ñó ñã b phá v . Nguyên nhân c a th c tr ng này b t ñ u t s giao lưu m r ng vùng ho t ñ ng c a các sư tăng và th y cúng trong các nghi l Hà N i và m t s ñ a phương khác. Nh ng ngư i th c hi n các nghi l Ph t giáo khu v c Hà N i thư ng ñư c m i v th c hi n các nghi l nh ng t nh lân c n. Ngư c l i, nh ng ñàn l kéo dài nhi u ngày m t s ngôi chùa Hà N i cũng ñã m i nh ng ñ i cúng, nh ng sư tăng các ñ a phương khác lên th c hi n. ñây, s ti p thu, nh hư ng phong cách gi a các ñ a ñi m vì th mà di n ra ph bi n. Tính ñ c trưng vùng mi n b chà tr n. Ngay trong âm ñi u khi t ng kinh, m t s sư tăng khu v c Hà N i cũng ñã b nh hư ng âm hư ng âm cũng như phong cách các sư tăng khu v c mi m Nam. Bên c nh ñó, trong nhi u ngôi chùa l n c a Hà N i hi n nay s d ng nhi u ñĩa nh c t ng kinh do các sư Đài Loan và Trung Qu c th c hi n và s n xu t . Chính vì th , s nh hư ng và vay mư n l n nhau trong âm nh c tôn giáo và tín ngư ng khu v c Hà N i v i các ñ a phương khác hi n nay là m t hi n tư ng ph bi n. Nó không nh ng b nh hư ng âm nh c trong cùng m t tôn giáo các ñ a phương khác, mà còn b nh hư ng m t s hình th c âm nh c tín ngư ng và tôn giáo khác. Thí d , trong nghi l Ph t giáo m t nơi như qu n Long Biên, huy n Gia Lâm, các sư tăng th y cúng còn s d ng c ñàn nguy t và hát Văn khi th c hi n ph n hát l . V t ch c dàn nh c, ngư i ta còn b sung thêm c tr ng cơm và kèn - nh ng nh c c mà trong truy n th ng âm nh c Ph t giáo Hà N i nói riêng trư c ñây không s d ng. Trong h u h t các không gian l khác như T ph , t l thành hoàng và tang ma cũng b trư ng h p tương t như v y. Nh t là âm nh c s d ng trong tang l . Hi n nay, nhi u ñám tang Hà N i ñã xu t hi n nh ng phư ng kèn nh ng ñ a phương khác t i. Haø Noäi Toâi Yeâu 14 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Trong ñó, chúng tôi còn th y xu t hi n c nh ng nh c c ñư c coi là v t kiêng trong nh c tang l , như ñàn ghi ta phím lõm s d ng trong nh c tài t và nhi u nh c c “l ”khác. Không nh ng th , bài b n s d ng trong tang l cũng ñã bi n tư ng và lai căng r t nhi u. Ngư i ta s d ng c m t s ñi u hát trong chèo, bi n hoá nhi u làn ñi u trong nh c tài t ñ ñưa vào khi th c hi n nghi l . Hi n tư ng này ph i chăng ñang là m t xu hư ng “c i cách”, “ñ i m i” trong ñ i s ng sinh ho t văn hóa âm nh c tôn giáo và tín ngư ng trên ñ a bàn Hà N i ? Chúng tôi còn chưa ñ c p ñ n m t tình tr ng trong cách ăn m c l ph c khi hành l . Đó là m t vài thí d trong r t nhi u trư ng h p mà chúng tôi phát hi n trong quá trình ñi n dã, nghiên c u. Th c tr ng s d ng âm nh c không ñúng ch c năng trong không gian thiêng tôn giáo và tín ngư ng khu v c Hà N i hi n nay ñang là m t v n ñ c n ñư c nh ng ngư i làm qu n lý, nghiên c u quan tâm lên ti ng. Gi i pháp b o t n Nh ng phân tích trên cho th y Hà N i còn lưu truy n ñư c nhi u th lo i và hình th c nh c l r t ñ c ñáo. Nó g n li n v i ñ i s ng sinh ho t tâm linh c a ngư i dân hàng tháng, c năm. D p ñ u xuân ñư c coi là th i gian mà di n m o nh c l Hà N i di n ra ñ m ñ c nh t. Đó là nghi l t thành hoàng các ñình làng; l c u an cho các Ph t t và nhân dân trong các chùa; các Ph m ti c vào ngày quy hoá c a thánh m u và ñ ñón ti p các con nhang, ñ t t i c u may; và ñâu ñó, l tang v n di n ra trong khu ph , h m ngõ. Theo ñó, hát Văn th rôm r , nh n nh p di n ra su t ngày ñêm; ti ng chuông chùa, ti ng mõ, nh p tr ng d n l c cúng r n ràng mà nghiêm trang; ti ng tr ng chiêng ñi m báo các c chu n b dâng l t thành hoàng; và ti ng ai oán báo hi u cho ta th y ñã có ai ñó v a tr v “bên kia th gi i”! - t o nên m t di n m o âm nh c tín ngư ng vô cùng phong phú và ñ c s c. Tuy nhiên, trong b i c nh toàn c u hoá hi n nay, bên c nh nh ng gì chúng ta ñã và ñang còn b o t n ñư c là th c tr ng, nguy cơ th t truy n do l p ngh nhân l n tu i m t ñi d n; s lai căng, ô h p do s nh hư ng tr c ti p c a b i c nh m c a kinh t . Vì th , ñ b o t n và phát huy v n di s n nh c l nói riêng, nhi u v n văn hóa truy n th ng khác trên ñ a bàn Hà N i nói chung, tôi xin ñưa ra m t s gi i pháp sau: M t là, các trư ng ñào t o ngành qu n lý văn hóa c n có nh ng chương trình liên k t v i các Vi n nghiên c u, các trư ng ñ i h c chuyên ngành ñ qua ñó, các chuyên gia gi i thi u và ph bi n nh ng hi u bi t chung v ñ i s ng sinh ho t âm nh c truy n th ng nói chung, âm nh c tôn giáo và tín ngư ng nói riêng, trong ñó có các nguyên t c s d ng m i th lo i âm nh c g n v i không gian thiêng c th ; ñ ng th i giúp sinh viên có th phân bi t ñư c nh ng hình th c và th lo i âm nh c nh ng không gian khác nhau, trang b cho các em sau khi ra trư ng v làm công tác qu n lý văn hóa ña Haø Noäi Toâi Yeâu 15 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå phương có nh ng hi u bi t nh t ñ nh v nh ng lo i hình văn hóa truy n th ng nói chung. B o t n âm nh c l truy n th ng c a Hà N i nói riêng cũng c n ph i b t ñ u t nh ng bư c ñi này. Hai là, c n thông tin, giáo d c và gi i thi u m t cách r ng rãi trên các phương ti n thông tin ñ i chúng c a Hà N i, như ñài phát thanh, truy n hình, các báo v văn hóa tín ngư ng và các hình th c âm nh c và múa g n v i nó. T ch c nh ng b phim tư li u phát sóng trên truy n hình theo ch ñ gi i thi u riêng t ng th lo i nh c l g n v i không gian c a m i th lo i ñó. C th : có th t ch c nh ng b phim tư li u ng n gi i thi u v nghi th c t l thanh hoàng làng, bao g m quy trình t l , vai trò c a âm nh c trong l và ý nghĩa c a nghi l . Tương t như v y có th s n xu t các b phim gi i thi u v âm nh c Ph t giáo, âm nh c hát Văn, âm nh c trong tang l ,.... hình th c này, chúng ta cũng c n m i nh ng ngư i làm công tác nghiên c u chuyên môn m i lĩnh v c, sau ñó t ch c nh ng bu i nói chuy n, tuyên truy n giúp ngư i dân ( ñây bao g m c nh ng ngư i th c hành các lo i hình âm nh c các nghi l ) có nh ng hi u bi t ñ nêu cao ý th c b o t n nh ng yêu t c n ñư c b o t n. Ba là, cán b làm công tác qu n lý văn hóa c n có nh ng hư ng d n, ñ nh hư ng cho các làng thư ng xuyên t ch c l h i, các chùa di n ra nhi u nghi l , tr c ti p là ngư i th c hi n hành l âm nh c t i các ñình, chùa, nh ng “th kèn” ñám tang ñ cao ý th c “b o th ” nh ng cái mà h ñang có theo phương châm “tr ng làng nào làng y ñánh/ thánh làng nào làng y th ”. Như th , không nh ng Hà N i b o t n ñư c kho di s n theo phong cách c a riêng mình mà còn tham gia vào vi c b o t n cho c các ñ a phương khác n a. Haø Noäi Toâi Yeâu 16 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Các nh c c dân t c Vi t Nam Âm nh c là m t ph n không th thi u trong cu c s ng m i con ngư i chúng ta. N n âm nh c c a Vi t Nam mang ñ m tính dân t c, nó ñư c phát tri n và truy n t ñ i này sang ñ i khác. T các ñi u quan h B c Ninh cho t i nh ng bài ca c Nam b , ñâu ñâu cũng phát tri n m t n n âm nh c riêng c a t ng vùng mi n. Và trong n n âm nh c nư c nhà, tuy phong phú ña d ng nhưng cũng không th nào thi u ñư c s góp m t c a các lo i nh c c , m t trong s ñó là các lo i ñàn. Có bao gi b n ñã t ng th c m c xem, có bao nhiêu lo i ñàn ñang t n t i trong n n âm nh c Vi t Nam? Đàn tranh Đàn Tranh hình h p dài. Khung ñàn hình thang có chi u dài 110-120 cm. Đ u l n r ng kho ng 25-30 cm là ñ u có l và con ch n ñ m c dây. Đ u nh r mg kho ng 15-20 cm g n 16 khoá lên dây chéo qua m t ñàn. M t ñàn làm b ng ván g ngô ñ ng dày kho ng 0,05 cm u n hình vòm. Ng a ñàn còn g i là (con Nh n) n m kho ng gi a ñ gác dây và có th di chuy n ñ ñi u ch nh âm thanh. Dây ñàn làm b ng kim lo i v i các c dây khác nhau. Khi bi u di n ngh nhân thư ng ñeo 3 móng vào ngón cái, tr , gi a ñ g y. Móng g y làm b ng các ch t li u khác nhau như kim lo i, s ng ho c ñ i m i. Âm s c Đàn Tranh trong tr o, sáng s a th hi n t t các ñi u nh c vui tươi, trong sáng. Đàn Tranh thư ng ñư c s d ng ñ ñ c t u, hòa t u, ñ m cho ngâm thơ, hát, tham gia trong các dàn nh c Tài T , phư ng Bát Âm, dàn Nhã Nh c và các dàn nh c dân t c t ng h p. Haø Noäi Toâi Yeâu 17 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Đàn b u Đàn B u có tên ch là Đ c Huy n C m, là nh c c ñàn m t dây c a ngư i Vi t, g y b ng que ho c mi ng g y. Đàn có hai lo i là ñàn thân tre và ñàn h p g . Đàn thân tre: là ñàn c a nh ng ngư i hát X m. Thân ñàn làm b ng 1 ño n tre ho c bương dài kho ng 120 cm, ñư ng kính 12 cm. M t ñàn là ch ñã ñư c lóc ñi m t ph n c t thích h p trên ño n tre ho c bương. Đàn h p g là lo i ñàn c i ti n sau này, dùng cho các ngh sĩ chuyên nghi p. Đàn h p g có nhi u hình dáng, kích thư c khác nhau. V hình dáng và ch t li u c a h p c ng hư ng (t c Thân ñàn) c a hai lo i ñàn có khác nhau, nhưng v c u t o, hai ñàn hoàn toàn gi ng nhau. Haø Noäi Toâi Yeâu 18 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Dây ñàn có chi u dài ch y su t thân ñàn. Thu xưa dây ñàn làm b ng tơ t m se thành s i, v sau thay b ng dây s t. B u ñàn làm b ng 1/2 v qu b u n m (l y ño n núm th t c b ng). B u ñàn l ng vào gi a vòi ñàn nơi bu c dây ñàn. B u ñàn có tác d ng tăng thêm âm lư ng cho ñàn. Ngày nay ngư i ta ti n b u ñàn b ng g và ch có tác d ng t o dáng mà thôi. “Cung thanh là ti ng m , cung tr m là gi ng cha” .Âm thanh c a ñàn ng t ngào, sâu l ng tình ngư i. Không ch là ngư i Vi t Nam mà b t c ai ñã t ng nghe ti ng ñàn b u ch c h n ñã b cu n hút b i nh ng giai ñi u ngân nga, ng t ngào, quy n rũ ñ n khó quên. Ðàn Ðáy Đây là m t trong nh ng cây ñàn dài nh t do ngư i Vi t nam ch tác vào th i Lê (th k XV-XVIII ). Ngày xưa nó còn có tên Vô ñ c m( ñàn không ñáy) hay có ngư i g i là Đ i c m…Trong l i hát ñào hay ca trù ,ñàn ñáy lá 1 nh c c duy nh t cùng v i phách và tr ng ñ .Đàn ñáy r t h p v i lo i thơ c âm thanh n non bu n mát. V i h th ng g n phím 7 cung chia ñ u nhau, do v y khi ngư i hát lên cao , xu ng th p m t chút thì ngư i ngh s không ph i v n dây l i mà ch c n ñ i th b m m t cách nhanh chóng. Đàn Đáy còn có m t ñ c ñáo hơn nh ng cây ñàn g y khác là có th t o nên nh ng ngón chùn khi b m phím(Nh ng ñàn g y khác ch có nh n cao mà thôi. Nên Đàn Đáy b t chư c gi ng nói r t hay và r t ña d ng trong cách ñàn. Haø Noäi Toâi Yeâu 19 www.100hanoi.com
- www.100hanoi.com Vaên Hoaù phi vaät theå Đàn Tỳ Bà Tên g i m t nh c c dây g y c a ngư i Vi t. Nhi u tài li u ñã cho bi t, Tỳ Bà xu t hi n r ts m Trung Qu c v i tên g i PiPa, r i Nh t B n v i tên g i BiWa. Ngư i ta ch tác Tỳ Bà b ng g Ngô Đ ng. C n ñàn và thùng ñàn li n nhau có dáng như hình qu lê b ñôi. M t ñàn b ng g nh , x p, ñ m c. Phía m t cu i thân ñàn có m t b ph n ñ m c dây g i là ng a ñàn. Đ u ñàn (ho c th ñàn) cong có ch m kh c r t c u kỳ, khi là hình ch th , khi là hình con dơi. Nơi ñ u ñàn g n b n tr c g ñ lên dây. Toàn b chi u dài c a thân ñàn có s ño t 94 - 100 cm. Ph n c n ñàn có g n 4 mi ng ngà voi cong vòm lên g i là T Thiên Vương. Tám phím chính làm b ng tre ho c g g n ph n m t ñàn cho các cao ñ khác nhau. Thu xưa dây ñàn se b ng tơ t m r i ñem vu t sáp ong cho m n, ngày nay ngư i ta thay dây tơ b ng dây nilon. M c dù ñàn Tỳ Bà có xu t x t các nư c khác, nhưng qua th i gian dài s d ng nó ñã ñư c b n ñ a hóa và tr thành cây ñàn c a Vi t Nam, th hi n sâu s c, ñ m ñà nh ng b n nh c mang phong cách c a dân t c Vi t Nam trong lĩnh v c khí nh c. Haø Noäi Toâi Yeâu 20 www.100hanoi.com
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học