Xem mẫu
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 64 (4/2019) No. 64 (4/2019) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn VĂN HÓA HỒI TƯỞNG: CÁCH NGƯỜI ĐỨC ĐỐI DIỆN VỚI QUÁ KHỨ ĐEN TỐI THỜI KỲ ĐỨC QUỐC XÃ The remembrance culture: The way Germans embraced the terrible past of the Nazi Germany ThS. Nguyễn Thị Bích Phượng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG TP.HCM Tóm tắt Thế chiến thứ hai đã cướp đi hàng chục triệu sinh mạng vì bom đạn và cả vì chế độ độc tài Đức Quốc xã bằng kế hoạch tận diệt cộng đồng người Do Thái ở Châu Âu thông qua hành động mang tên Holocaust. Các thế hệ người Đức sống cùng thời và sau này đã nghĩ gì về cuộc chiến đã qua mà kẻ tội đồ mang tên “Đức quốc xã”? Họ đã giằng xé tư tưởng ra sao? Có hay không văn hóa hồi tưởng của người Đức? Bài viết phân tích quá trình hình thành văn hóa hồi tưởng của người Đức qua việc họ thẳng thắn nhìn nhận sai lầm của các thế hệ đi trước, dũng cảm đối diện và nỗ lực vượt qua quá khứ tồi tệ để hướng về tương lai. Từ khóa: Đức Quốc xã, Hitler, Holocaust, Thế chiến Thứ Hai, văn hóa hồi tưởng Abstract World War II took place in many countries and costed the lives of millions of people because of bombardments and the Germans’ genocide regime, specifically towards the Jewish community in Europe carried out by Nazi Germany. This was known as the Holocaust. What are the opinions of generations of Germans in the same and later eras on the war that was caused by the criminal called “Nazis”? How were they mentally affected? Does the so-called remembrance culture still exist? The article explains the formation of the remembrance culture of the Germans in which they have frankly acknowledged the mistakes of previous generations, bravely embraced the past and tried to overcome it to look forward to the future. Keywords: Nazi Germany, Hitler, Holocaust, World War II, remembrance culture 1. Dẫn nhập kéo dài 12 năm (1933-1945) nhưng những Thế chiến thứ hai đã lùi xa hơn 70 gì mà chế độ độc tài này gây nên không năm, song sự tàn khốc và những hệ lụy của những thay đổi cả lịch sử nước Đức mà nó vẫn luôn được nhắc đến bằng nhiều còn khiến cho dân tộc Đức phải hứng chịu cách và trên nhiều phương diện khác nhau, hậu quả trong một thời gian khá dài. Biến đặc biệt là ở tại Đức – đất nước châm ngòi cố này đã làm thay đổi sâu sắc cách nghĩ cho cuộc chiến và cũng là “tội đồ” để cả và cách sống của người Đức. Ngày nay, thế giới lên án. Dù thời kỳ Đức quốc xã chỉ nước Đức đã thay đổi hoàn toàn và có vị trí Email: bichphuongnt@hcmussh.edu.vn 86
- NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN khá vững vàng trên chính trường thế giới. tưởng thiếu căn cứ khoa học này đã được Người Đức cũng được thế giới nhìn nhận cổ súy và thực thi bằng nhiều hình thức vô và đánh giá cao. Họ đã vượt qua quá khứ nhân đạo. Tháng 09/1935, Luật chủng tộc 12 năm đen tối của dân tộc để có thể bước được ban hành tại Nürnberg với ba nội tiếp. Quá trình này kéo dài và trải qua dung, trong đó hai nội dung quan trọng liên nhiều giai đoạn với nhiều cơ tầng khác quan đến người Do Thái, đó là Luật công nhau đã giúp hình thành “văn hóa hồi dân Đế chế và Luật bảo vệ huyết thống. tưởng” ở người Đức. Văn hóa hồi tưởng là Luật công dân Đế chế phân biệt người Đức gì và biểu hiện ra sao? Quá trình hồi tưởng thuần Đức và người Đức gốc Do Thái đã thấm sâu vào nhận thức và hành động nhằm tách người Do Thái ra khỏi đời sống của người Đức tới mức nào để nó trở thành chính trị ở Đức, dẫn đến việc họ mất quyền văn hóa? Bài viết đi tìm lời giải cho những công dân. Luật bảo vệ huyết thống cấm câu hỏi trên cũng như tập trung phân tích người Đức kết hôn với người Do Thái. cách người Đức đối diện với quá khứ có Việc loại trừ người Do Thái sẽ giúp thuần thể được xem là đen tối nhất trong lịch sử chủng hóa dân tộc Đức ưu việt. Các luật của đất nước, qua đó giúp người đọc hiểu này mở đường cho kế hoạch hủy diệt người phần nào tính cách người Đức. Do Thái của Hitler tại các trại tập trung. 2. Nội dung Trại tập trung đầu tiên được xây dựng 2.1. Khái quát về thời kỳ Đức quốc xã tại Dachau ngày 20/3/1933 theo yêu cầu Sẽ không có quá trình hồi tưởng của của Heinrich Himmler, chỉ huy trưởng đội người Đức nếu không có thời kỳ Đức quốc cận vệ Hitler. Tính đến năm 1944, tổng xã. Đức quốc xã - đứng đầu là Hitler - đã cộng có 22 trại tập trung được xây dựng tuyên truyền tư tưởng hoang đường về một trên khắp Châu Âu với các kế hoạch dã dân tộc Đức thượng đẳng, thực thi những man, từ lao động khổ sai đến các cuộc tàn chính sách tàn khốc vô nhân đạo đối với sát tập thể bằng hơi ngạt và những cuộc những dân tộc khác, đặc biệt là dân tộc Do hành trình tử thần. Những cuộc đại thảm Thái và là kẻ chủ mưu châm ngòi cho Thế sát này có tên gọi là Holocaust, nghĩa là chiến thứ hai gây tang thương cho hàng hủy diệt toàn bộ (1). Trại tử thần triệu người trên toàn châu Âu. Auschwitz là nơi tập trung đông người Do Ngày 30/01/1933, Hitler - chủ tịch Thái nhất. Từ tháng 4/1940 đến tháng Đảng Công nhân Quốc xã Đức NSDAP 01/1954, có ít nhất 1.084.457 người Do (Đức Quốc xã) được tổng thống Thái bị đưa đến Auschwitz (Kellerhoff, S. Hindenburg cử làm Thủ tướng. Việc đầu F., 2017) và hơn 1 triệu trong số đó bị hành tiên sau khi lên nắm chính quyền là Hitler quyết bằng nhiều hình thức khác nhau. cho tiêu diệt tất cả những ai bất đồng chính Với tham vọng “bẻ gãy cho kỳ được kiến nhằm củng cố quyền lực của mình. những xiềng xích đang trói buộc Đức quốc Hitler tuyên truyền về một dân tộc Đức và hiệp ước Versailles, xóa bỏ những kỉ thuộc chủng tộc Aryan thượng đẳng, còn niệm xấu xa về cuộc chiến bại năm 1918 và các dân tộc khác, trong đó có dân tộc Do đem lại cho dân tộc Đức – một dân tộc tinh thái là hạ đẳng cần phải bị tiêu diệt để dành vi đáng làm chúa tể của thế giới một mức không gian sống cho dân tộc Đức. Tư sống cao đẹp hơn” (Tenbrock, R. H., 1972, 87
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019) tr.591), Hitler quyết tâm dùng bạo lực để son hoặc về những chiến công hiển hách gây chiến nhằm mở rộng lãnh thổ. Tháng đáng tự hào. Hồi tưởng là một hành động 3/1939, Hitler ra lệnh quân đội tấn công phần lớn mang tính cá nhân, nhưng cũng Tiệp Khắc, sau đó tiếp tục tấn công Ba mang tính tập thể khi một cộng đồng hay Lan. Thế chiến thứ hai bắt đầu. Tháng một dân tộc hồi tưởng về những sự kiện 6/1941, Hitler tiếp tục tấn công Liên Xô, lịch sử hào hùng trong quá khứ. Nếu hồi nhưng bị đánh trả dữ dội. Phe đồng minh tưởng về quá khứ đau thương thì thường bao gồm Mỹ, Liên Xô, Anh và Pháp hợp trong những quá khứ đó, bản thân người lực tấn công làm cho quân đội Đức suy yếu hồi tưởng là nạn nhân đã vượt qua những dần. Ngày 25/4/1945, Berlin đã bị quân khổ đau để tồn tại hoặc vươn lên. Ít ai nghĩ Liên Xô bao vây; 5 ngày sau đó, Hitler tự đến những điều khiến họ xấu hổ, những sát trong hầm trú ẩn tại Berlin. Ngày 07/5, điều liên quan đến việc đấu tranh tư tưởng Đức tuyên bố đầu hàng. Hai ngày sau đó, với quá khứ đen tối của dân tộc như người trên tất cả các mặt trận đều im tiếng súng. Đức – với tư cách là “phạm nhân” của Thế chiến thứ hai chấm dứt. những tội lỗi đã gây ra trong thời kỳ Đức Những tổn thất do Thế chiến thứ hai quốc xã. Quá trình đấu tranh, giằng xé này để lại rất to lớn và tội lỗi của Đức Quốc xã đã hình thành một “văn hóa hồi tưởng” ở không thể kể hết. Wolfgang B. cho rằng người Đức (Erinnerungskultur). “đó là một cuộc chiến tranh của hệ tư “Văn hóa hồi tưởng” là “khái niệm bao tưởng và hủy diệt không hề có tiền lệ trong quát tất cả những hình thức (con người) lịch sử. Ước tính có khoảng 33 triệu người nghĩ ra để hồi tưởng một cách có ý thức về không phải người Đức là nạn nhân” (được những sự kiện lịch sử, những cá nhân cũng trích dẫn bởi Wagner W.J., 2001, tr. 318). như những diễn trình” (2). Khái niệm này Gần 6 triệu người Do Thái trên toàn Châu không phải là mới, song mãi đến những Âu bị sát hại, 6,35 triệu người Đức bị thiệt năm 1990, văn hóa hồi tưởng mới trở thành mạng, trong đó 5,2 triệu là lính Đức. Nước khái niệm mang tính khoa học. Chỉ sau hai Đức trở về “Giờ số 0”. Làm sao người Đức thập kỷ, nó đã trở thành khái niệm then có thể đối diện với một quá khứ quá đen tối chốt trong lĩnh vực nghiên cứu lịch sử - của dân tộc? Họ phải giải quyết hậu quả văn hóa, được phân tích và nghiên cứu ở của việc mình làm như thế nào? “Văn hóa nhiều chiều kích khác nhau. hồi tưởng” của họ được định hình như thế Theo hiểu biết của chúng tôi, khái nào và biểu hiện ra sao? niệm “văn hóa hồi tưởng” chưa được phổ 2.2. Về khái niệm “văn hóa hồi tưởng” biến ở Việt Nam. Song hồi tưởng trong văn Khái niệm “hồi tưởng” thường được hóa đã được nhắc đến trong công trình của hiểu là nhớ lại, nghĩ đến những gì đã diễn Trần Ngọc Thêm và được xếp vào thành tố ra, làm sống lại trong tâm trí những sự việc văn hóa đối phó (Trần Ngọc Thêm, 2013, hoặc hình ảnh đã xảy ra trong quá khứ. Lẽ tr 64-65). Văn hóa đối phó và văn hóa hồi thường, con người hay hồi tưởng về những tưởng giống nhau ở chỗ đều tập trung vào sự việc để lại những dấu ấn tươi đẹp, cách ứng xử của con người với mặt phi giá những kỉ niệm đáng nhớ; ví dụ như hồi trị (kiếm gây thương tích, nước gây lũ lụt, tưởng về thời thơ ấu tươi đẹp, về thời vàng lửa gây cháy nhà trong văn hóa đối phó; 88
- NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN những tội lỗi, lỗi lầm trong văn hóa hồi người Đức bị buộc phải chịu trách nhiệm tưởng). Sự khác biệt thể hiện ở thời điểm với những tội lỗi đã gây ra. Ngày diễn ra. Nếu văn hóa đối phó tập trung 20.11.1945, toàn án quân sự Nürnberg diễn chính vào cách ứng xử của con người với ra do các nước đồng minh chủ trì để trước cái thực tại (dùng khiên để đối phó với hết xét xử những quan chức cao cấp của kiếm nhằm tránh bị thương, làm đê để Đức quốc xã trực tiếp gây ra tội ác. 24 cựu ngăn lũ…) thì văn hóa hồi tưởng thể hiện quan chức bị xét xử với các tội danh 1) tội cách con người nhận thức lẫn ứng xử với âm mưu tiến hành các tội ác; 2) tội ác quá khứ. chống hòa bình; 3) tội ác gây ra chiến tranh Tại Đức, văn hóa hồi tưởng trước đây và 4) tội ác chống nhân loại. Sau 216 phiên chỉ bó hẹp trong hoạt động thờ cúng các vị tòa, ngày 1.10.1946, bản án được đưa ra, thần, các vua chúa và biểu hiện bằng việc một nửa bị cáo bị tử hình. Một số đã tự tử xây dựng đền đài, lăng tẩm. Khái niệm này trước ngày hành quyết hoặc không đủ điều được nhắc đến nhiều nhất từ sau khi Thế kiện sức khỏe để hầu tòa. Trong vòng 4 chiến thứ hai kết thúc và cũng gắn với thời năm, có tổng cộng 209 người bị xét xử vì kỳ này nhiều nhất. Bởi vì, về mặt lý thuyết, lý do chính trị, quản lý, quân sự và kinh tế, ai mắc lỗi thì người đó mới cảm thấy xấu trong đó 36 người bị xử tử. hổ. Nhưng về mặt tâm lý, hệ lụy mà Đế chế Về mặt chính trị, nước Đức bị các nước thứ ba để lại vượt ra ngoài phạm vi trách đồng minh chia nhau chiếm đóng để kiểm nhiệm của những người trực tiếp gây nên soát, bị giải giới quân sự, buộc phải phi thảm họa, nó đã tác động đến toàn bộ xã quốc xã hóa. “Người dân Đức ở một độ tuổi hội để cả nước Đức phải gánh chịu hậu nào đó phải trải qua một cuộc giải trừ tinh quả, giống như Erich Kästner đã từng nói thần phát xít. Họ phải trả lời 131 câu trắc “Đế chế thứ ba đã tự tử, nhưng xác chết là nghiệm có liên quan đến tư tưởng và hoạt nước Đức”(3) (được trích dẫn bởi Glaser, động của phát xít” (Tenbrock, R.-H.,1972, H., 1997, tr.20). Văn hóa hồi tưởng của họ tr.642). Giải pháp mang tính hình thức này, được hình qua một quá trình đấu tranh tư dù khó có thể giúp “tẩy rửa” tận gốc mầm tưởng lâu dài: im lặng và gián tiếp phủ móng phát xít, nhưng đối với người Đức là nhận quá khứ; tìm cách né tránh quá khứ; cách chính thức để có thể công khai minh phải đối diện với quá khứ rồi sẵn sàng đối chứng mình không gây ra tội ác. diện với quá khứ đến nỗ lực vượt qua quá Trên phương diện văn hóa xã hội, khứ. Trong quá trình đó, người Đức dần trong những năm đầu sau khi Thế chiến thứ thay đổi nhận thức về những lỗi lầm Đế 2 kết thúc, dễ dàng nhận thấy một thái độ chế thứ ba đã gây ra. Khi đã vượt qua được né tránh quá khứ trong đại bộ phận người quá khứ tội lỗi, họ vẫn tiếp tục thực hành Đức. Họ tuyệt nhiên không nhắc đến giai và duy trì các hoạt động hồi tưởng để tránh đoạn này. Thái độ thường thấy ở họ là cúi lập lại lịch sử đen tối của dân tộc. mặt làm việc, làm việc và làm việc. Họ tập 2.3. Các biểu hiện cụ thể của văn hóa trung lo cho gia đình riêng của mình và hồi tưởng tránh nhắc đến những gì có liên quan đến Từ né tránh quá khứ… Đức quốc xã, một kiểu quay lưng với “tất Trên phương diện pháp lý và chính trị, cả phần còn lại của quá khứ” (Lever, P., 89
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019) 2018, tr.150). Ngay cả trong gia đình, bố họ cho rằng mình không liên quan. mẹ cũng im lặng và né tránh những câu hỏi … đến đối diện với quá khứ của con cái có liên quan đến lịch sử cận đại Mãi đến năm 1963, khi tòa án của nước nhà. Có hai lý do vì sao họ có Frankfurt xét xử những tội nhân của trại thái độ như vậy. Thứ nhất, họ bàng hoàng tập trung Auschwitz thì vấn đề Holocaust trước sự tàn khốc của chiến tranh và những được làm nóng trở lại. Những người gây ra tội ác của chế độ mà họ từng ủng hộ và tội ác đã từ chối nhận tội với lý do hoặc họ trung thành; thứ hai, họ lo sợ vì vẫn đang chỉ thực thi nghĩa vụ hoặc vì không còn bị quân chiếm đóng kiểm soát và có thể bị nhớ những gì đã xảy ra. Thái độ vô trách quy tội bất cứ lúc nào, trong khi trước mặt nhiệm của họ bị công chúng lên án. Ngoài họ là số “0”: không lương thực, không nhà ra, phong trào nổi dậy của thanh niên Đức cửa, không gia đình, không tương lai. Tâm năm 1968 thể hiện sự bất đồng quan điểm lý xấu hổ dẫn đến thái độ né tránh quá khứ giữa các thế hệ, phản kháng một xã hội gò của họ. Trong cuộc giằng xé giữa đối diện bó cứng nhắc và còn cả sự phê phán thái độ với quá khứ tồi tệ và bắt tay vào dọn dẹp im lặng và quay lưng với những lỗi lầm đống đổ nát của hiện tại, họ đã chọn cái thứ của chính thế hệ của cha mẹ mình. Một hai, dù mệt mỏi thể xác nhưng không ray năm sau khi “Phong trào 68” nổ ra, Chủ rứt về tinh thần. tịch Đảng Dân chủ xã hội - Willy Brandt Tâm lý né tránh không chỉ bao trùm lên làm Thủ tướng Liên bang. Vấn đề đối trong đại bộ phận người dân, mà cả các diện với quá khứ Đức Quốc xã đã trở thành chính trị gia cũng không công khai nhắc vấn đề chính trị cần phải được tiếp tục nhìn đến Đế chế thứ 3. Mãi cho đến ngày nhận nghiêm túc, vì bản thân ông đã từng 27.09.1951, thủ tướng Konrad Adenauer nếm trải nỗi thống khổ của chiến tranh. mới công bố chính thức quan điểm của nhà Đỉnh điểm của nhận thức lỗi lầm là nước CHLB Đức về vấn đề người Do Thái, hành động quỳ gối trước tượng đài tưởng trong đó ông trích dẫn về quyền bất khả niệm các nạn nhân của cuộc khởi nghĩa Do xâm phạm nhân phẩm con người bất kể Thái ở Warszawa của Thủ tướng Willy quốc gia, chủng tộc, tôn giáo đã được nêu Brandt trong chuyến viếng thăm chính thức trong Luật cơ bản. Adenauer gián tiếp nhắc Ba Lan vào năm 1970. Hồi tưởng về rằng “phần lớn những người dân Đức hiện khoảnh khắc này, ông nói: “Trực diện với tại không liên quan đến những tội ác Đức vực thẳm của lịch sử Đức và dưới sức nặng quốc xã đã gây ra” (Adenauer, K., 1951). của hàng triệu người đã bị sát hại, tôi đã Người đứng đầu nhà nước Tây Đức đã làm điều mà con người làm khi ngôn ngữ khéo léo chối bỏ trách nhiệm về những lỗi tê liệt” (Nguyễn Hoàng Linh, 2015). Hành lầm của người Đức trong quá khứ và nói động đột ngột không hề có trong kịch bản thay cho một bộ phận người Đức: không đã làm bất ngờ tất cả những người chứng muốn dính líu đến và cũng không muốn kiến và được cả thế giới nhắc đến. Đó được hồi tưởng về quá khứ. Những lo toan về xem là hành động công khai thể hiện sự đời sống vật chất trong những năm sau khi sám hối, là một lời xin lỗi chính thức và Thế chiến thứ 2 kết thúc là bức bình phong mong muốn của người Đức được hòa giải khá tốt để người Đức né tránh quá khứ mà với Ba Lan. 90
- NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN Người Đức từ chỗ không thoải mái khi hối về lỗi lầm mà còn bằng những hành nói về quá khứ đã dần dần quen với việc động cụ thể như là nỗ lực vượt qua quá khứ thẳng thắn nhìn nhận lỗi lầm, như là sự giải (Vergangenheitsbewältigung) - được người thoát tâm lý cho chính bản thân. Quá trình Đức thực hiện triệt để, liên tục và sâu rộng đối diện với quá khứ được tiếp diễn khi trong mọi hoạt động chính trị, văn hóa, xã kênh truyền hình NBC của Mỹ phát hành hội. trên phạm vi toàn thế giới bộ phim dài 4 Trước tiên, mọi hành động có tính tập về thảm sát Holocaust vào năm 1978. khuếch trương dân tộc, đề cao nước Đức Hiệu ứng truyền thông đã tạo thêm áp lực đều bị loại bỏ. Người Đức không có thói bên ngoài để tất cả các thế hệ người Đức quen treo cờ tổ quốc vào những ngày lễ cũng như cả nước Đức buộc phải đối diện hay trong những dịp ăn mừng chiến thắng. với quá khứ. Điều này cũng không được quy định trong Một trong những trí thức chấp nhận Luật Cơ bản. Ai treo cờ tổ quốc đều bị xem đối diện quá khứ đã từng tham gia đội quân là cổ súy cho tinh thần dân tộc và có mầm SS của phát xít là nhà văn Günter Grass. mống của Đức Quốc xã và dĩ nhiên bị Trong tự truyện “Bóc vỏ hành” xuất bản người khác nhìn với ánh mắt không mấy năm 2006, ông công khai nói về thời gian tôn trọng. Văn hóa hồi tưởng đã thấm vào bản thân mình đã tham gia quân đội Đức từng người dân để họ luôn nhắc nhở lẫn Quốc xã. Năm 18 tuổi, ông bị bắt làm tù nhau mỗi khi thấy có dấu hiệu của sự tự binh cho lính Mỹ, cũng là thời gian ông tôn dân tộc. chiêm nghiệm ra sự bại hoại của hệ tư Trong các sự kiện lớn, ngay cả tầm tưởng Đức Quốc xã do Hitler đề xướng và quốc gia, người Đức cũng không giương làm thủ lĩnh. Trong tác phẩm “Cái trống cờ hoặc biểu ngữ dày đặc. Trái lại, việc thiếc” được viết vào năm 1959 và đoạt giải trang trí được tối giản đến mức có thể, chỉ Nobel văn chương năm 1999, ông đã nhắc đủ để biết nội dung của chương trình là gì. lại đề tài tội lỗi, quá khứ và quên lãng. Ông Các chương trình cũng không được khai cho rằng “quên và kìm nén không phải là mạc bằng một màn trình diễn văn nghệ giải pháp” (Wiebke, P., 2015). Ông là hoành tráng hay sôi động nhằm thể hiện người nổi tiếng chấp nhận tranh cãi, không tình yêu quê hương đất nước hay tái hiện ngại đối mặt với những vấn đề nhạy cảm quá trình phát triển của dân tộc, vì họ có trong xã hội. một giai đoạn lịch sử không hề đáng tự Những lý do khách quan lẫn chủ quan hào. Những điều này có vẻ như không liên đã làm cho người Đức phải thay đổi nhận quan đến văn hóa hồi tưởng, nhưng đó thức. Họ thẳng thắn nhận lãnh trách nhiệm, chính là kết quả do văn hóa hồi tưởng chấp nhận sự chỉ trích của thế giới, bởi vì mang lại. càng dồn nén, càng né tránh họ càng không Ở Đức, hầu như không có những ngày thể giải thoát chính mình khỏi những ám lễ hoặc ngày kỷ niệm của quốc gia được tổ ảnh của quá khứ. Chỉ có hồi tưởng mới chức rầm rộ với cờ giăng, biểu ngữ, duyệt giúp họ sớm giải thoát. binh hay tuần hành. Chỉ có ngày 03/10 là … và nỗ lực vượt qua quá khứ ngày thống nhất Đức cũng chính là ngày Hồi tưởng không chỉ là bày tỏ sự sám Quốc khánh và ngày tưởng niệm nạn nhân 91
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019) của Đức Quốc xã 27/01 được tổ chức cấp của Thế chiến thứ hai (4). Các chương quốc gia; dù rất long trọng, song cách tổ trình kéo dài mấy thập kỷ với tổng số tiền chức cũng rất khác. Trong các bài phát khá lớn cho thấy trách nhiệm chuộc lỗi biểu nhân ngày Quốc khánh, người Đức thuộc về quốc gia chứ không phải và không thường không tự hào nhắc đến việc sát chỉ của bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào. Dĩ nhập Đông Đức vào Tây Đức mà là dịp để nhiên, những mất mát về tinh thần cũng họ nhắc nhở về tầm quan trọng của vấn đề như nhân mạng không thể bù đắp bằng vật hòa giải dân tộc, của sự phát triển cùng chất cho tương xứng; tuy nhiên, quá trình nhau trong hòa bình cũng như nhắc nhở thế đền bù và hỗ trợ kéo dài hơn nửa thế kỷ hệ trẻ cần rút ra những bài học từ quá khứ cho thấy sự kiên trì và bền bỉ của người để giải quyết những vấn đề của hiện tại. Đức trong nỗ lực giải quyết những hậu quả Riêng ngày 27/01 được Quốc hội tổ của lịch sử để lại. chức với đầy đủ tất cả các thành viên, vì Văn hóa hồi tưởng thể hiện rõ nhất ở nếu vắng mặt, họ sợ bị chỉ trích là thiếu việc xây dựng Khu tưởng niệm Holocaust nhận thức về tội lỗi trước đây. Đại diện của ngay tại trung tâm thủ đô Berlin vào năm từng đảng trong Quốc hội lần lượt phát 2005. Vị trí khu tưởng niệm rộng gần biểu với nội dung “gợi lại và bày tỏ niềm 1900m² có ý nghĩa vô cùng quan trọng vì hối tiếc về thảm cảnh xảy ra cho người Do sự hiện hữu của nó làm cho chính quyền Thái và những người khác” (Lever, P., cũng như người dân Đức phải hồi tưởng 2018, tr.150). Hoạt động này diễn ra hàng hàng ngày, hàng giờ. Không những thế, năm cho thấy bản thân người Đức ý thức hơn 5 triệu khách trên khắp thế giới đến vô cùng sâu sắc về những sai lầm trong quá thăm Khu tưởng niệm hàng năm làm cho khứ của dân tộc mình. Ít có dân tộc nào sự hồi tưởng liên tục lan tỏa để bản thân dám mạnh dạn nhìn thẳng vào sự thật lịch mỗi người tự nhận thức và tự điều chỉnh sử và thể hiện sự sám hối tập thể như vậy. hành vi của mình. Một khu tưởng niệm Truyền thông Đức là một “trợ thủ” đắc thay cho ngàn lời nói. lực cho việc giám sát các hoạt động của cá Năm 2017, trong một bài phát biểu tại nhân, địa phương cũng như của quốc gia chương trình thanh niên ở Dresden, chủ thể hiện tinh thần dân tộc hoặc đề cao nước tịch Đảng AfD (5) của bang Thüringen Đức. Chỉ cần có một dấu hiệu như vậy, Björn Höcke đã phát biểu rằng: “Đức là truyền thông Đức có thể phân tích, mổ xẻ, dân tộc duy nhất trên thế giới xây tượng chỉ trích, bình luận hàng giờ, hàng ngày. đài nhục nhã ngay tại trung tâm thủ đô” Họ khá nhạy cảm về những điều này và (được trích dẫn bởi Brandau, B., 2017). cương quyết loại bỏ bằng mọi cách. Ngay lập tức, vị chính trị gia Đảng cực hữu Nỗ lực vượt qua quá khứ thể hiện ở này bị chỉ trích nặng nề từ đại diện các các chương trình bồi thường cho những đảng phái khác, từ ngay trong chính đảng nạn nhân của Đức Quốc xã. Bộ Tài chính của mình cũng như dư luận đến nỗi ông Liên bang có văn bản quy định mức độ đối phải lên tiếng xin lỗi vì đã “gây ra hiểu tượng, thời gian được nhận bồi thường lầm”. Điều đó cho thấy văn hóa hồi tưởng thông qua các Hiệp ước cũng như các Quỹ như được dành cho một mảnh đất riêng bất hoạt động với các nước nơi có nạn nhân khả xâm phạm, một góc riêng trong tâm 92
- NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN hồn của đại bộ phận người Đức. bước chuẩn bị và nhắc nhở cho tương lai. Ngày 27/01/1996, cố Tổng thống Liên Holocaust và những tội lỗi mà Đức quốc xã bang - Roman Herzog, đã kêu gọi toàn thể gây ra là nội dung được đưa vào giảng dạy nhân dân Đức phải luôn tưởng nhớ đến trong các trường phổ thông. Những nội những nạn nhân Holocaust: “Việc tưởng dung này không chỉ được học trong giờ nhớ không được phép chấm dứt. Việc Lịch sử, mà được lồng ghép trong giờ học tưởng nhớ này cũng nhằm nhắc nhở các Ngữ văn, Đạo đức và Tôn giáo. Đây chính thế thệ tương lai để cảnh tỉnh họ” (6) và là chức năng giáo dục của văn hóa hồi tuyên bố ngày 27/01 hàng năm là Ngày tưởng, mục đích là để thế hệ trẻ biết về quá tưởng nhớ các nạn nhân của Đức Quốc xã. khứ của đất nước mình, biết cách cả đất Năm 2005, Liên Hiệp quốc và Quốc hội nước nhìn thẳng vào sự thật lịch sử đề từ Châu Âu quyết định chọn ngày này làm đó mỗi cá nhân tự cảm nhận, tự đánh giá Ngày tưởng nhớ Holocaust trên toàn thế và rút ra những bài học từ quá khứ. Bằng giới với mong muốn liên tục nhắc nhở tất cách gián tiếp thông qua quan sát những cả các quốc gia trên toàn thế giới tiếp tục hành động, nỗ lực của nhiều thế hệ người phát triển những chương trình giáo dục để Đức sám hối về lỗi lầm, cách họ sửa sai mọi thế hệ đều nhớ đến thảm cảnh cũng như bằng cách trực tiếp đọc, học, tìm Auschwitz và có biện pháp ngăn ngừa hiểu, thế hệ trẻ sẽ điều chỉnh bản thân để những mầm mống tương tự. hình thành những nhân cách tốt. Nhờ chức Không chỉ ở Berlin mà cả 16 bang của năng này, chúng sẽ học cách nhìn thẳng Đức đều có các khu tưởng niệm, bảo tàng vào sự thật, dù sự thật không tốt đẹp, biết cũng như trung tâm thông tin về các vụ tôn trọng và không làm hại người khác. thảm sát tại các trại tập trung. Cả nước có 3. Kết luận một Hiệp hội các khu tưởng niệm nạn nhân Bằng rất nhiều nỗ lực và bằng sự kiên của Đức Quốc xã trên toàn liên bang, đặt trì, triệt để, người Đức và nước Đức đã trụ sở tại bang Nordrhein-Westfalen với thành công trong quá trình vượt qua quá nhiều chương trình đặc biệt dành cho khứ của dân tộc mình. Họ đã hình thành khách tham quan cũng như tổ chức cho học văn hóa hồi tưởng, không hình thức, không sinh các trường phổ thông gặp gỡ những nhất thời, mà thực chất, sâu sắc và bền bỉ, nhân chứng lịch sử. Những hoạt động như lâu dài. Không phải chỉ một cá nhân, một vậy thể hiện đúng tinh thần mà cố tổng tập thể, mà tất cả các thành phần trong xã thống mong muốn. hội đến chính trị gia và cơ quan quyền lực Tất cả những nỗ lực của người Đức để cao nhất của đất nước đều hồi tưởng, đều vượt qua quá khứ thể hiện rõ chức năng thể hiện sự sám hối. Họ đã được thế giới điều chỉnh của văn hóa hồi tưởng. Nhờ văn nhìn nhận và trân trọng. hóa hồi tưởng, người Đức đã thay đổi, điều Văn hóa hồi tưởng của họ luôn gắn với chỉnh hành vi để không mắc phải sai lầm một ý thức sâu sắc trách nhiệm với những và đảm bảo cuộc sống tốt đẹp cho chính hành động trong hiện tại cùng với quyết mình và những người xung quanh. tâm ngăn cản những hành vi có thể để lại Văn hóa hồi tưởng không chỉ thể hiện hệ lụy cho các dân tộc khác và tuyệt đối qua những hành động hiện tại mà còn ở không khoan nhượng với những tội ác đã 93
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019) gây ra. Chính văn hóa hồi tưởng thấm sâu tưởng tự tôn dân tộc và bài xích người vào nhận thức làm họ thay đổi cách ứng nước ngoài. Vì lẽ đó, sự sám hối và tưởng xử, không cầu kỳ, không trọng hình thức, nhớ những nạn nhân của cuộc chiến đã rời không phô trương, thẳng thắn; trong giao xa hơn 70 năm càng có ý nghĩa hơn bao tiếp họ trở nên dè dặt, cẩn thận và phản giờ hết và chưa bao giờ là đủ. Điều này cho biện nhiều hơn. thấy rằng, đại bộ phận người Đức với ý Tình hình chính trị nước Đức trong thức trách nhiệm của mình sẽ thành công những năm gần đây tiếp tục dấy nên nỗi lo trong việc triệt để bài trừ những mầm vì việc hình thành các nhóm cực hữu có tư mống phát xít mới. Chú thích 1. Holocaust trong tiếng Hy Lạp là holokáutoma, holo nghĩa là “hoàn toàn” và kausis nghĩa là “thiêu, đốt”. 2. Nguyên bản tiếng Đức: “Erinnerungskultur ist als einen formalen Oberbegriff für alle denkbaren Formen der bewussten Erinnerung an historische Ereignisse, Persönlichkeiten und Prozesse zu verstehen”. 3. Nguyên bản tiếng Đức: “Das Dritte Reich bringt sich um, doch die Leiche heißt Deutschland”. 4. Từ năm 1952 đến 2007, Tây Đức, sau này là nước Đức đã chi hơn 15 tỉ Mark cho các nước Israel, Ba Lan, Cộng hòa Séc, Ukraina và Liên Xô và cho người dân các nước này là nạn nhân của Đức quốc Xã. Truy xuất từ https://www.bundesfinanzministerium.de/ Content/DE/Downloads/Broschueren_Bestellservice/2018-03-05-entschaedigung-ns- unrecht.pdf?__blob=publicationFile&v=11 5. AfD là từ viết tắt của Đảng Một giải pháp cho nước Đức (Alternative für Deutschland) 6. Nguyên văn tiếng Đức: “Die Erinnerung darf nicht enden; sie muss auch die die künftigen Generationen zur Wachsamkeit mahnen” TÀI LIỆU THAM KHẢO Glaser, H. (1997). Deutsche Kultur 1945-2000. München Wien: Carl Hanser. Lever, P. (2018). Cách của người Đức (Berlin Rules) (Thanh Yên dịch). Tp.HCM: Tổng hợp. Tenbrock, R.-H. (1972). Lịch sử Đức quốc (Trần Đổng dịch từ nguyên tác Đức ngữ). Sài Gòn: Tủ sách Kim Văn. Trần Ngọc Thêm. (2013): Những vấn đề văn hóa học lý luận và ứng dụng. Tp.HCM: Văn hóa – Văn nghệ. Wagner, W.J. (2001). Bildatlas der deutschen Geschichte. Gütersloh/München: Chronik Adenauer K. (1951). 27. September 1951: Regierungserklärung des Bundeskanzlers in der 165. Sitzung des Deutschen Bundestages zur Haltung der Bundesrepublik Deutschland gegenüber den Juden. Truy xuất từ https://www.konrad- adenauer.de/dokumente/erklaerungen/1951-09-27-regierungserklaerung 94
- NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN Brandau, B. (2017). Rede von Björn Höcke - Provokation, Berichtserstattung und Dementi. Truy xuất từ https://www.deutschlandfunk.de/rede-von-bjoern-hoecke-provokation- berichterstattung-und.1783.de.html?dram:article_id=376707 Bulletin. (03.96). 27. Januar – Tag des Gedenkens für die Opfer des Nationalsozialismus – Proklamation des Bundespräsidenten. Truy xuất từ https://www.bundesregierung.de /breg-de/service/bulletin/27-januar-tag-des-gedenkens-fuer-die-opfer-des- nationalsozialismus-proklamation-des-bundespraesidenten-805822 Đặng Hoàng Xa (2016): Nguồn gốc của thảm sát Holocaust. Truy xuất từ http://nghiencuuquocte.org/2016/01/25/nguon-goc-va-tac-dong-cua-tham-sat- holocaust/2016 Dpa (2015). Hintergrund: Der Zweite Weltkrieg – Zahlen und Fakten. Truy xuất từ https://www.zeit.de/news/2015-05/08/geschichte-hintergrund-der-zweite-weltkrieg- in-zahlen-und-fakten-08065612 Entschädigung von NS-Unrecht. (n.d.). Truy xuất từ https://www.bundesfinanzministerium.de/Content/DE/Downloads/Broschueren_Bestel lservice/2018-03-05-entschaedigung-ns-unrecht.pdf?__blob=publicationFile&v=11 Kellerhoff, S. F. (2017). Die mörderischen Zahlen in Auschwitz. Truy xuất từ https://www.welt.de/geschichte/article161548437/Die-moerderischen-Zahlen-von- Auschwitz.html Lbp. (1945). Die Nürnberger Prozesse. Truy xuất từ https://www.lpb-bw.de/nuernberger _prozesse.html Nguyễn Hoàng Linh. (2015). Cú quỳ gối nâng tầm nước Đức. Truy xuất từ http://nhipcauthegioi.hu/lich-su/CU-QUY-GOI-NANG-TAM-NUOC-DUC- 4876.html Wiebke, P. (2015). Günter Grass. Truy xuất từ https://www.geo.de/geolino/mensch/1066- rtkl-weltveraenderer-guenter-grass Ngày nhận bài: 25/3/2019 Biên tập xong: 15/4/2019 Duyệt đăng: 20/4/2019 95
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học