Văn hóa đọc và phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng dân cư

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI VĂN HÓA ĐỌC VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA ĐỌC TRONG CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ VĂN LẠC V ăn hóa đọc là một khái niệm có hai nghĩa, một nghĩa rộng và một nghĩa hẹp. Ở nghĩa rộng, đó là ứng xử đọc, giá trị đọc và chuẩn mực đọc của mỗi cá nhân, của cộng đồng xã hội, của các nhà quản lý và cơ quan quản lý Nhà nước. Như vậy, văn hóa đọc ở nghĩa rộng là sự hợp thành của ba yếu tố, hay chính xác hơn là ba lớp như ba vòng tròn không đồng tâm, ba vòng tròn giao nhau. Còn ở nghĩa hẹp, đó là ứng xử, giá trị và chuẩn mực đọc của mỗi cá nhân. Ứng xử, giá trị và chuẩn mực này cũng gồm ba thành phần: thói quen đọc, sở thích đọc và kỹ năng đọc. Ba thành phần này cũng là ba lớp, ba vòng tròn không đồng tâm, ba vòng tròn giao nhau. Để thấy rõ giá trị đó, ta hãy nhìn lại một chút vào đầu thế kỷ XV, khi đã giành được độc lập từ tay bọn xâm lược nhà Minh; bọn cường quyền đã tìm cách tịch thu và hủy diệt gần như cạn kiệt thư tịch, di tích… của nền văn hóa Đại Việt mà ông cha ta đã xây dựng trong 4 thế kỷ đầu của kỷ nguyên độc lập. Nguyễn Trãi đã viết trong Bình Ngô đại cáo: “Duy ngã Đại Việt chi quốc/Thực vi văn hiến chi bang” (Như nước Việt Nam ta/Thực là một nước văn hiến) tức một nước có văn hóa và hiền tài chẳng kém gì Trung Hoa. Để kiến tạo, giữ gìn và phát huy nền văn hóa ấy, các bậc hiền tài trước đã soạn sách đặt lời để lưu truyền cho con cháu mai sau và đã răn dạy hậu thế rằng: “Vạn ban giai hạ phẩm/Duy hữu độc thư cao” (Vạn nghề đều thấp hèn/Chỉ có đọc sách là cao quý). Lời dạy đó đã nói lên đầy đủ sâu sắc giá trị tích cực của sách vở, thư tịch cũng như việc đọc sách. Ở một góc độ khác, người xưa cũng từng nói: “Vô sư, vô sách/Quỷ thần bất trách” (Không thầy, không sách thì quỷ thần cũng không trách phạt được), tức là chỉ trích một xã hội mông muội vì không có giáo dục, không có sách vở, thư tịch. V.I.Lê-nin cũng đã nói: “Không có sách thì không có tri thức, không có tri thức thì không có chủ nghĩa cộng sản”. Bác Hồ đã viết: “Sách đã góp phần nâng cao dân trí, sách đã bổ ích tinh thần”. Bác còn nhấn mạnh: “Sách là thuốc chữa tội ngu”, “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu, dốt thì dại, dại thì hèn”. Nhớ những ngày đầu học vỡ lòng, ai cũng được dạy bằng chữ cái để có thể đọc. Đó là cách truyền thống và không bao giờ cũ để trang bị những kiến thức cơ bản và từ đó mở rộng tầm mắt trước bầu trời tri thức bao la của nhân loại. Một điều không thể phủ nhận, đọc sách đã trở thành một thứ văn hóa, hình thành và phát triển cùng những bước đi của xã hội… Rõ ràng đọc sách đã, đang và sẽ luôn hiện diện, bất chấp mọi “xâm lấn” ồ ạt và mạnh mẽ của các hình thức truyền thông mới mẻ, hiện đại nhất. Bởi vì khi bạn cầm trên tay một cuốn sách, một tờ báo in còn thơm mùi mực thì hình như những con chữ bỗng trở nên có hồn hơn bao giờ hết, vì đi liền với đọc là suy nghĩ, suy ngẫm, tra cứu, tìm tòi... nhằm nâng cao tri thức, hiểu biết như đã nói trên. Và chính đó cũng là một nét đặc thù của văn hóa đọc mà các dạng truyền thông khác không thể có được. Tất nhiên đọc như thế nào và đọc sách gì là vấn đề lớn phải đề cập đến bởi vì nhiều sách và đọc nhiều không phải bao giờ cũng đồng nghĩa với hàm lượng văn hóa lớn! Một triết gia TAÏP CHÍ THOÂNG TIN KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ QUAÛNG BÌNH - SOÁ 4/2015 79 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI Pháp - Francis Bacon đã đúc kết: “Đọc sách làm cho con người hoàn bị, đàm luận tạo nên con người sẵn sàng và viết lách tạo thành con người chính xác”. Ở một chừng mực nhất định việc đọc sách được coi như một phương thức hữu hiệu để đánh thức và duy trì tính nhân bản của mỗi người. Trong một thế giới mà sự “xâm thực” và giao lưu văn hóa ngày càng sâu rộng thì việc xây dựng và phát triển “văn hóa đọc” để có thể củng cố vững chắc hơn “bản lĩnh tâm hồn” cũng như “bản lĩnh trí tuệ” là điều hết sức cần thiết. Chính vì những lẽ đó mà từ năm 1995, UNESCO đã lấy ngày 23/4 hàng năm là Ngày Sách và Bản quyền thế giới nhằm nâng cao nhận thức về sách và văn hóa đọc. Ở nước ta, sau khi Ban Chấp hành Trung ương Đảng có nghị quyết về xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, năm 2011 Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã có kế hoạch tổ chức các hoạt động xây dựng và phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng, góp phần đáng kể trong việc nâng cao dân trí, phục vụ tốt hơn công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Ngày 28/2/2014, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 284/2014/QĐ-TTg lấy ngày 21/4 hàng năm là Ngày Sách Việt Nam. Là “Ngày Sách” nhưng không chỉ đơn thuần là “sách” mà đề cập toàn diện các vấn đề liên quan đến “sách”. Qua “Ngày Sách” nhằm khuyến khích và phát triển phong trào đọc trong cộng đồng, nâng cao nhận thức của nhân dân về ý nghĩa to lớn và tầm quan trọng của việc đọc sách đối với việc nâng cao kiến thức và kỹ năng phát triển tư duy, giáo dục và rèn luyện nhân cách con người. Mặt khác còn tôn vinh giá trị của sách, khẳng định vai trò vị trí, tầm quan trọng của sách trong đời sống xã hội, tôn vinh người đọc và những người sưu tầm, sáng tác, xuất bản, in, phát hành, lưu giữ, quảng bá sách. Rõ ràng chúng ta thấy rằng; đã đến lúc Nhà nước phải đặc biệt quan tâm văn hóa đọc vì trong điều kiện văn hóa đọc đã bị các phương tiện nghe nhìn hiện đại nặng về tính thông tin và giải trí lấn át làm mất đi tính ưu việt riêng có của văn hóa đọc. Đó là tính giáo dục và tri thức. Điều đó càng nói rõ hơn vai trò, vị trí cực kỳ quan trọng của văn hóa đọc. Để đạt được mục đích cao cả là giáo dục và tri thức thì phải có phương tiện sách. Như V.I.Lê-nin đã nói: “Không có sách thì không có tri thức, không có tri thức thì không có chủ nghĩa cộng sản”. Liên hệ các dân tộc trên thế giới phải nói rằng, người Do Thái là dân tộc quý sách vở nhất. Khi đứa trẻ trong gia đình đã có chút hiểu biết nào đó, người mẹ mở cuốn kinh thánh ra nhỏ vào đó vài giọt mật ong, sau đó bảo con hôn lên. Ý nói sách vở bao giờ cũng ngọt ngào. Theo một báo cáo điều tra năm 1988 của UNESCO, ở Israel - nơi người Do Thái chiếm số đông dân nhất, người từ 14 tuổi trở lên bình quân 1 tháng đọc 1 cuốn sách, cả nước có hơn 1.000 thư viện, bình quân 4.500 người có 1 thư viện, cứ 4.500.000 người thì có 1.000.000 người có thẻ đọc sách ở thư viện. Tỷ lệ dân số với lượng sách vở và nhà xuất bản thì Israel vượt qua bất kỳ quốc gia nào trên thế giới. Có lẽ vì thế mà không lạ gì người Do Thái chiếm nhiều giải Nobel đến thế ! Ở Việt Nam ta, Bác Hồ là một tấm gương sáng về đọc sách. Bác không qua bất cứ một trường đại học nào nhưng Bác đã đọc sách, tự học để sử dụng thông thạo 12 ngoại ngữ. Bác đã viết nhiều sách bằng nhiều ngôn ngữ, hàng nghìn bài báo với 88 bút danh. Khi Bác mất, con cháu dọn dưới gối của Bác, còn thấy một cuốn từ điển Việt Nam - Tây Ban Nha, cây bút 80 TAÏP CHÍ THOÂNG TIN KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ QUAÛNG BÌNH - SOÁ 4/2015 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI chì và một cuốn sổ ghi từ mới. Dù ốm đau, bệnh tật, Bác vẫn âm thầm học thêm một ngoại ngữ. Sở dĩ Bác viết được bản hùng văn thứ 3 Tuyên ngôn Độc lập năm 1945 (sau Lý Thường Kiệt và Nguyễn Trãi) vì trước đó Bác đã đọc 6 bản tuyên ngôn của các dân tộc khác: Tuyên ngôn Tôn giáo (1515), Tuyên ngôn độc lập của Mĩ (1776), Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản (1948), Tuyên ngôn giải phóng của Mĩ (1862),Tuyên ngôn hòa bình của Ấn Độ (1920). Gương đó đáng để cho con cháu muôn đời học tập. Nhìn lại thực trạng văn hóa đọc ở Quảng Bình so với yêu cầu tuy còn nhiều bất cập, nhưng trên thực tế ở nhiều phường xã, nhà trường đã có những điểm sáng văn hóa đọc là những điển hình về văn hóa đọc, có thể nhân rộng thành phong trào rộng rãi trong cộng đồng dân cư. Ở đây có thể nêu 2 dẫn chứng sau đây: Làng Quảng Xá (xã Tân Ninh - huyện Quảng Ninh): Từ ý tưởng ban đầu thành lập thư viện làng của 3 cụ Nguyễn Mân, Dương Viết Khen và Nguyễn Thị Ngọc Châu, nay đã thành hiện thực. Tuy với lứa tuổi ngoài 70 nhưng rất day dứt trước nhu cầu đọc sách của dân làng nên đã dành dụm từ tiền lương hưu trí, tự thuê thợ đóng tủ, kệ sách, bàn ghế. Để thư viện có nhiều sách, các cụ đã viết thư gửi đi mọi miền đất nước kêu gọi con em trong làng sống xa quê hương ủng hộ sách. Lời kêu gọi đã cảm phục được tâm huyết của đông đảo mọi người, từ con gái, con trai, dâu rể, cháu chắt đều có sách gửi về ủng hộ như cụ: Nguyễn Hải ở Quy Nhơn gửi 200 cuốn sách các loại và hàng tháng gửi các loại báo chí về tặng, chị Phước Thuận – con gái làng từ Hà Nội gửi tặng 100 cuốn sách. Ông Hoàng Nhân con rể làng gửi tặng 300 cuốn. Hội đồng hương Quảng Xá ở các nơi liên tục gửi về rất nhiều sách... Trước không khí hưởng ứng sôi nổi đó, các ban, ngành cũng vào cuộc. Trung tâm Văn hóa Thể thao huyện đã gửi tặng 80 cuốn sách, Thư viện Quốc gia tặng 518 cuốn, Thư viện tỉnh tặng một số sách trị giá 11 triệu đồng, Bộ Tư pháp đã tặng một tủ sách đầy đủ các sách về pháp luật. Giờ đây sau gần 13 năm hoạt động, thư viện làng Quảng Xá đã có trên 2.000 đầu sách, với 4.500 cuốn gồm đủ cá loại tiểu thuyết, thơ, sách thiếu nhi, sức khỏe, khoa học nông nghiệp, danh nhân trong nước và thế giới, báo và tạp chí có trên 10 loại. Điều đáng nói nữa gọi là thư viện làng nhưng lại có một số sách quý mà chắc rằng nhiều thư viện cấp trên cũng chưa có như Bách khoa tri thức, Đại Nam quốc âm tự vị, Anh hùng giải phóng dân tộc và danh nhân văn hóa thế giới, Bản Tăng gô cuối cùng... Quản lý thư viện đầu tiên là 3 cụ trong “ban sáng lập”. Về sau khi 3 cụ qua đời, Chi hội Cựu giáo chức đảm nhận mở cửa hàng tuần vào ngày chủ nhật. Thư viện có nội quy, tất cả sách đều có mã số, có cấp thẻ đọc cho độc giả (mỗi thẻ chỉ trả chi phí 2.000 đồng/năm). Với cách quản lý đó nên đã thu hút đông đảo độc giả ở mọi lứa tuổi, mọi thành phần. Mỗi đối tượng đến thư viện đều có một mục đích riêng: các cụ cao tuổi với mong muốn nâng cao hiểu biết để giáo dục cho con cháu, độc giả là nông dân thì tìm hiểu thêm những điều mới về khoa học kỹ thuật để áp dụng vào sản xuất, chăn nuôi, các em học sinh thì đọc đủ các loại sách để nâng cao tầm hiểu biết. Đến nay, sau 13 năm hoạt động đã có trên 10.000 lượt bạn đọc; ngoài độc giả thường xuyên đến đọc còn có trên 200 thẻ mượn sách, nhiều người dân, hưu trí ở các làng xã lân cận như Xuân Ninh, Hiền Ninh cũng về đây đọc sách. Kết quả đó cùng một số kết quả hoạt động khác trong phong trào toàn dân đoàn kết TAÏP CHÍ THOÂNG TIN KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ QUAÛNG BÌNH - SOÁ 4/2015 81 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, làng Quảng Xá đã 3 lần đạt danh hiệu làng văn hóa cấp tỉnh, xứng đáng là một làng văn hóa kiểu mẫu ở tỉnh Quảng Bình. Điển hình thứ hai cần nói đến là: mô hình thư viện thân thiện của Trường Tiểu học số 2 Tân Thủy và Trường Tiểu học số 2 Phong Thủy (Lệ Thủy). Bằng sự cố gắng chủ quan của nhà trường cùng với sự hỗ trợ của Dự án Zhi_shan Foundation*, sự giúp đỡ của Quỹ Bảo trợ trẻ em tỉnh, của phụ huynh học sinh, mô hình thư viện thân thiện của hai trường này được xây dựng từ đầu năm 2013 và đến tháng 11/2013 đã đi vào hoạt động, bước đầu đã có hiệu quả rõ rệt. Thư viện được trang bị cơ sở vật chất kỹ thuật tương đối đầy đủ như: tủ, giá sách, bàn ghế, máy vi tính, hệ thống bảng biểu, khẩu hiệu. Với kỹ thuật phân loại sắp xếp sách rất khoa học nên dễ tìm, dễ thấy, dễ lấy, thỏa mãn được yêu cầu tìm hiểu học tập của học sinh. Thư viện được thiết kế với yêu cầu đa dạng hóa loại hình hoạt động với không gian đa chức năng nên có nhiều nhiều góc: góc đọc sách, góc viết, góc sáng tạo nghệ thuật, góc lịch sử văn hóa địa phương, góc trò chơi, góc thầy cô kể chuyện... Mỗi góc đều có một yêu cầu riêng biệt như góc đọc: được cán bộ thư viện giúp rèn luyện kỹ năng đọc bằng cách giới thiệu sách, cách chọn sách; góc viết: sau khi đọc xong một cuốn sách, các em tập tóm tắt nội dung mình tiếp thu hay có thể viết bất cứ một cảm xúc hay một cảm nhận nào đó về cuộc sống, về quê hương, về nhà trường vào một cuốn sổ tay. Mỗi tuần nhà trường tổ chức 2 tiết đọc sách tại thư viện. Hai tiết đó đã được cán bộ thư viện hay cô giáo chủ nhiệm đọc cho nghe những cuốn sách hay, giới thiệu những tác phẩm mới nổi tiếng. Để kiểm chứng kết quả, hàng năm nhà trường tổ chức các cuộc thi theo chuyên đề đó. Tuy thời gian hoạt động chưa dài nhưng thư viện quả là người bạn đồng hành, thân thiện của trò và thầy, đem lại niềm vui phấn chấn, sự sáng tạo và cung cấp cho các em những kiến thức mới nên số lượng học sinh đến thư viện ngày càng đông (kể cả những ngày hè). Ban lãnh đạo nhà trường đã có đánh giá những tác dụng tích cực của thư viện: nhiều năng khiếu của các em được bộc lộ như năng khiếu thẩm thấu nhanh sách đã đọc thể hiện qua tóm tắt hay kể chuyện, đặc biệt là kể chuyện về Bác Hồ, những gương người tốt việc tốt. Qua học tập hàng ngày đã minh chứng rõ: vốn ngôn ngữ cũng như sự diễn đạt qua làm văn hay phát âm được nâng lên rõ rệt, từng bước tiến tới độ chuẩn xác của tiếng Việt. Cái được lớn nhất thể hiện ở chổ thư viện thân thiện là một môi trường tốt đưa sách đến với học sinh, thu hút được cán bộ, giáo viên và học sinh đến đọc sách góp phần quan trong nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập. Đây được xem là điểm sáng của ngành Giáo dục và Đào tạo huyện Lệ Thủy. Với hai mô hình “Thư viện làng” và “Thư viện thân thiện” như trên hiện nay còn rất hiếm. Nhưng rõ ràng đó là những điểm sáng đã đưa sách - tri thức đến cho mọi tầng lớp nhân dân, học sinh. Nếu tất cả chúng ta đề cao trách nhiệm mọi ngành, mọi cấp, mọi tổ chức xã hội vào cuộc nhân rộng mô hình đó thì tin chắc phong trào văn hóa đọc sẽ phát triển thành phong trào sôi nổi trong cộng động dân cư. Hy vọng văn hóa đọc ở Quảng Bình sẽ có bước chuyển biến mạnh mẽ, mở rộng và nâng tầm hiểu biết của mỗi người dân, góp phần đáng kể trong sự nghiệp tiếp tục xây dựng quê hương Quảng Bình giàu đẹp Ghi chú: * Do một tổ chức phi chính phủ trong và ngoài Đài Loan. 82 TAÏP CHÍ THOÂNG TIN KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ QUAÛNG BÌNH - SOÁ 4/2015