Vấn đề tiếng nói và chữ viết của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam trong vấn đề nghiên cứu – Đào tạo Nhân học hiện nay

TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 14, SOÁ X3- 2011
V N ð TI NG NÓI VÀ CH

VI T C A CÁC DÂN T C THI U S

VI T NAM

TRONG V N ð NGHIÊN C U – ðÀO T O NHÂN H C HI N NAY
(Nghiên c u trư ng h p tư li u thư t ch c c a ngư i Chăm)
Thành Ph n
Trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i & Nhân văn, ðHQG-HCM

TÓM T T: Ngư i Chăm

Vi t Nam có ch vi t r t lâu ñ i. D a vào h th ng ch Ph n và

R p h ñã sáng t o ra nhi u ch vi t khác nhau ñ ghi chép l i nh ng v n ñ liên quan ñ n l ch s , văn
hóa, tôn giáo, phong t c, t p quán.. c a h . Chính vì v y, vào nh ng năm cu i th k XIX và ñ u th k
XX, các nhà khoa h c nư c ngoài khi nghiên c u v l ch s và n n văn minh Chăm thư ng quan tâm
ñ n vi c ñ c và khai thác thư t ch c Chăm. Tuy nhiên

Vi t Nam hi n nay, ñ c bi t là ngành Nhân h c

– Dân t c h c h u như không ai quan tâm ñ n v n ñ này. ðây là m t rào c n r t l n ñ i nh ng nhà
Nhân h c – Dân t c h c Vi t Nam khi mu n nghiên c u m t cách có khoa h c và chuyên sâu v văn hóa
Chăm. Vì v y trong n i dung bài này chúng tôi trình bày v th c tr ng vi c khai thác thư t ch c Chăm
Vi t Nam, ñ ng th i ñưa ra nh ng gi i pháp m i cho vi c ñào t o ngôn ng Chăm nói riêng và ngôn
ng c a các dân t c thi u s khác nói chung nh m ph c v t t hơn cho vi c ñào t o và nghiên c u
trong ngành Nhân h c

Vi t Nam hi n nay.

T khóa: ñào t o, ngôn ng , dân t c, thi u s , nhân h c.
Ngư i Chăm là m t dân t c có n n văn hóa

Khi ñ c p ñ n văn hóa và ngu n g c hình

ñ c s c, phong phú, ña d ng và có m t văn

thành t c ngư i Chăm, nh ng nhà nghiên c u

trong khu v c ðông

thư ng quan tâm ñ n cư dân Champa c cùng

Nam Á. B ng ch ng ngày nay v n còn lưu l i

v i n n văn minh ch vi t c a h . Trong su t

các công trình ki n trúc, ñiêu kh c, ñi u múa,

th i gian t n t i c a mình, t ñ u công nguyên

âm nh c và ñ c bi t là các văn t ghi chép các

ñ n nay, t c ngư i Chăm ñã ñư c các thư t ch

giá tr l ch s , văn hóa, văn minh c a dân t c

c Trung Qu c (Tân ðư ng Thư, Thu kinh

Chăm và Champa. ðây là nh ng tư li u ch a

chú…) và các b s c a Vi t Nam (ð i Vi t s

ñ ng nhi u n i dung phong phú và ña d ng có

ký toàn thư, ð i Nam nh t th ng chí…) ghi

th cung c p nhi u thông tin quí giá liên quan

chép l i v i danh nghĩa như là m t trong nh ng

ñ n ngu n g c l ch s và các các lĩnh v c sinh

cư dân Champa c xưa. ð n gi a th k XIX,

ho t văn hóa c a t c ngư i Chăm.

vào năm 1852 [6], t c ngư i Chăm và n n văn

1. Tình hình nghiên c u ti ng nói, ch vi t

hoá c a h b t ñ u tr thành ñ i tư ng nghiên

và thư t ch Chăm

c u th c s c a các nhà khoa h c. ð c bi t các

minh phát tri n r c r

nhà khoa h c ngư i Pháp, trư c h t là Trư ng

Trang 19

Science & Technology Development, Vol 14, No.X3- 2011
Vi n ðông Bác C Pháp (EFEO), công b m t

t c và g n như b lãng quên. H u như h t b

s bài vi t v văn t và các phương ng Chăm

h n trong m t th i gian khá dài, cho mãi ñ n

có th ñư c xem như là công trình ñ u tiên

kho ng 50 năm sau thì m i l p l i danh m c

nghiên c u v t c ngư i Chăm. Sau ñó, E.

nh ng văn b n vi t tay b ng ch Chăm hi n có

Aymonier công b liên t c m t s công trình

Pháp [18] và b t ñ u ki m tra l i tư li u

nghiên c u v ti ng nói và ch vi t Chăm như

Chăm (như nh ng ch d c a vua, các văn b n

bài nghiên c u v “Ng

pháp ti ng Chăm”

hành chính, các ch ng c pháp lý cùng v i các

trong Excursions et Reconnaissanes XIV – 32

văn b n khác c a Hoàng gia Chăm v l ch s ,

(1889), “Truy n thuy t v ngư i Chăm” trong

kinh t , văn hóa, xã h i c a ngư i Chăm lúc

Excursions et Reconnaissanes XIV – 33

b y gi ) có trong kho lưu tr c a Thư vi n H i

(1990), “Bư c ñ u tìm hi u v văn kh c Chăm”

Châu Á [32].

trong Journal Asiatique XVII - 1 (1891), thông

Mãi ñ n năm 1969, Trung tâm L ch s và

báo v nh ng phát hi n văn kh c c a M. C.

Văn minh Bán ñ o ðông dương thu c b ph n

Paris (1898), thông báo v m t b n văn kh c

IV: L ch s h c và văn b n h c c a Trư ng

Chăm ñư c P. Durand phát hi n c nh làng Kon

Cao ð ng Th c Hành (ð i H c Sorbonne m i

Tra (1899). Sang ñ u th k XX, vi c nghiên

b t ñ u mang l i s c s ng m i cho vi c nghiên

c u v l ch s văn minh và văn hoá Champa

c u v Chăm. Trư c tiên, ngư i ta t ng k t l i

m i ñư c các nhà nghiên c u quan tâm nhi u

các công trình nghiên c u ñã ñ t ñư c và

hơn, ñ c bi t là vi c sưu t m văn b n c c a

nh ng tư li u hi n có h u có th s d ng cho

ngư i Chăm. Năm 1901, L. Finot xu t b n

vi c nghiên c u v sau.

danh m c các ki n trúc Champa và nghiên c u

ð n năm 1987, ñ khai thác nh ng ngu n tư

v các tôn giáo c a nư c Champa c . Năm

li u ñang lưu tr trong các thư vi n Pháp, B o

1906, A. Cabaton và E. Aymonier hoàn thành

tàng Qu c gia Mã Lai và Trư ng Vi n ðông

và cho xu t b n cu n t ñi n Pháp – Chăm,

Bác C Pháp ñã thi t l p chương trình h p tác

m t công trình cơ b n v ti ng nói và ch vi t

d ch thu t văn b n thư t ch vi t b ng ch

Chăm và công b

Chăm. T

văn b n kh c c a ngư i

ñó ñ n nay, chương trình này ñã

Chăm v Po Sah năm 1911. Trong kho ng th i

khai thác và xu t b n m t s công trình d ch

gian này, căn c trên các ngu n tư li u Chăm

thu t do Po Dharma, G. Moussay, Abdul

và Trung Qu c, G. Maspero cho ra ñ i cu n

Karim, Dương T n Thi công b như: Akayet

sách Vương qu c Champa (1928), Nhưng t

Inra Patra (Kuala Lumpur, 1997, 189 trang),

sau nh ng năm 30 c a th k XX, ngư i ta

Akayet Dowa Mano (Kuala Lumpur, 1998, 253

không còn t p trung nghiên c u và sưu t m

trang), Akayet Nai Mai Mang Makah (Kuala

như trư c n a. Có th nói, trong kho ng th i

Lumpur, 2000, 162 trang), Quatre lexiques

gian g n n a th k , vi c nghiên c u và sưu

malais-cam anciens (EFEO, Paris, 1999, 397

t m ti ng nói và ch vi t Chăm không còn ti p

Trang 20

TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 14, SOÁ X3- 2011
trang), Peribahasa Cam Dictons & Proverbes

công trình nghiên c u v ti ng nói và ch vi t

Cam (Kuala Lumpur, 2002, 174 trang)

Chăm như “Ng

pháp ti ng Chăm” c a Bùi

Bên c nh ñó, Trung tâm Nghiên c u Văn hoá

Khánh Th [40], Grammaire de la langue Cam

Chàm t i Phan Rang (thành ph Phan Rang –

c a Gérard Mousay [21] và các chuyên kh o

Tháp Chàm) cũng ho t ñ ng khá m nh m và

khác [28].

ñã xu t b n m t quy n t ñi n Chàm – Pháp -

2. ð c ñi m ti ng nói và ch vi t Chăm

Vi t vào năm 1971. Nhưng ñ n sau nh ng năm

Ngày nay, ngư i Chăm là m t trong 54 dân

th ng nh t ñ t nư c (1975), Trung Tâm này

t c anh em ñang sinh s ng t i Vi t Nam, có

t m ngưng ho t ñ ng m t th i gian ng n

dân s kho ng ch ng 145.235 ngư i1. Ti ng

(kho ng 2 năm), sau ñó m i ti p t c ho t ñ ng

nói c a h g n v i ti ng các dân t c Raglai,

tr l i nhưng ch y u ch quan tâm ñ n các

Churu, Jarai và Ê-ñê, thu c nhóm ngôn ng Mã

ho t ñ ng ngh thu t văn hoá dân gian nhi u

lai – ða ñ o (Malayo – Polynesian), h ngôn

hơn là t p trung vào nghiên c u. Do ñó, ít chú

ng

tr ng ñ n vi c sưu t m, b o t n các thư t ch c

bi n ñ ng c a l ch s , c ng ñ ng ngư i Chăm

và tư li u văn b n b ng ti ng Chăm ñang lưu

ngày nay ch còn thu h p

gi trong các gia ñình c a ngư i Chăm

b

t nh

Ninh Thu n và Bình Thu n hi n nay.
T sau nh ng năm 1990, dư i s tài tr c a

Nam ð o (Austranesian). Do quá trình

Vi t Nam, t p trung ch

vùng Nam Trung
y u

khu v c

thu c t nh Ninh Thu n và Bình Thu n. M t s
ít t p trung

khu v c thu c t nh Bình ð nh,

Toyota Foundation, Trư ng ð i H c Khoa H c

Phú Yên và m t b ph n còn l i sinh s ng rãi

Xã H i và Nhân Văn - ð i H c Qu c Gia

rác

Thành ph H Chí Minh (Trư ng ðHKH &

Ninh, ð ng Nai, Bình Phư c và thành ph H

NV TP.HCM) ñã xu t b n T

Chí Minh .

ñi n Chăm –

các nơi thu c các t nh An Giang, Tây

Vi t và Vi t Chăm. ð c bi t, trong th i gian

Chính do s xáo tr n c a các giai ño n l ch

g n ñây, Trư ng ðHKH & NV TP.HCM ti p

s ñã làm cho ñ a bàn cư trú c a c ng ñ ng

t c ti n hành nghiên c u sưu t m các tư li u

ngư i Chăm phân b cách bi t nhau v ñi u

b ng văn b n c a ngư i Chăm do Toyota

ki n ñ a lý và môi trư ng xã h i, cho nên ñ c

Foundation tài tr . Chương trình này ñã ñư c

ñi m l ch s và văn hóa các nhóm c ng ñ ng

th c hi n t tháng 12/1998 ñ n tháng 12/2002

t c ngư i Chăm ngày nay không ñư c ñ ng

và ñã công b m t s n i dung danh m c văn

nh t mà mang tính ñ c thù cho t ng khu v c

b n thư t ch Chăm qua quy n sách v i t a ñ

ñ a phương khác nhau. ð c bi t là ngôn ng

“Danh m c thư t ch Chăm

nói ñang có khuynh hư ng bi n ñ i theo xu th

Vi t Nam” [29].

ðây là quy n sách ñ u tiên gi i thi u v m t s

ñ a phương hóa. ði u này ñã d n ñ n s phân

danh m c trong các tư li u văn b n b ng ti ng

hóa thành ba phương ng khác nhau: phương

Chăm ñã ñư c sưu t m

ng c ng ñ ng ngư i Chăm Hroi (tiêu bi u cho

Vi t Nam. Ngoài các

công trình nghiên c u nói trên, còn có m t s
1

T ng ñi u tra dân s và nhà

Vi t Nam năm 2009

Trang 21

Science & Technology Development, Vol 14, No.X3- 2011
ngư i Chăm

Bình ð nh, Phú Yên); phương
2

ra là ba th i kỳ chính: (1) Văn t thu c th i kỳ

ng c ng ñ ng ngư i Chăm Klak (tiêu bi u

c ñ i, (2) Văn t thu c th i kỳ trung ñ i, (3)

cho ngư i Chăm

Văn t thu c th i kỳ hi n ñ i.

Ninh Thu n, Bình Thu n);

phương ng c ng ñ ng ngư i Chăm Birau (tiêu
bi u cho ngư i Chăm

An Giang, Tây Ninh,

thu c th i kỳ c ñ i là lo i ch

* Văn t

thư ng ñư c vi t trên các bia ñá. Trong s ñó,

Tp. H Chí Minh). S khác bi t ch y u c a ba

có văn t vi t trên bia ñá tìm th y

phương ng này là cơ c u ng âm (như cách

Khánh Vinh, thu c t nh Khánh Hòa ñư c ñánh

phát âm, gi ng nói) và du nh p m t s t v ng

giá là c

c a các t c ngư i xung quanh.

Maspéro [20] căn c vào t d ng, văn t này có

Võ C nh,

xưa nh t. Theo ñoán ñ nh c a G.

Trong su t quá trình phát tri n l ch s t c

th s m hơn th k th III sau công nguyên.

ngư i c a mình, ch vi t c a t c ngư i Chăm

Theo Bergaine, có th ñây là t m bia c nh t

cũng ñã tr i qua bao thăng tr m c a l ch s .

b ng ch Ph n ñư c tìm th y l n ñ u tiên

Lúc ñ u t c ngư i Chăm vay mư n văn t

n

khu v c ðông Nam Á. B i vì, trong t m bia

ð c (ch Sanskrit) ñ ghi chép và giao d ch

này ña ph n vi t b ng văn t r t c , so sánh

hàng ngày. D n d n h th ng ch

ngang hàng v i t m bia n i ti ng c a

vi t này

ñư c sáng t o ngày càng hoàn thi n hơn nh m

Rudradanan

ñ ph c v nhu c u giáo d c và truy n d y ki n
th c và văn hóa cho th h sau.

Girnar, n ð [20, tr.45].

* Văn t thu c th i kỳ trung ñ i là lo i ch
ch y u vi t trên lá buông hay trên gi y. Lo i

M c dù trãi qua nhi u giai ño n thăng tr m

ch vi t này thư ng vi t theo ba phong cách

c a l ch s , nhưng cho ñ n nay ngư i Chăm

khác nhau. M i lo i ñ u có tên g i riêng như

v n còn lưu gi và tìm cách b o qu n các văn

akhar rik, akhar yok, akhar tuer.

b n ghi chép b ng văn t

có ngu n g c t

Akhar rik là ch vi t theo nghi th c tôn giáo

Sanskrit và Arabic như là m t di s n văn hóa

ñư c các gi i tăng l và tu sĩ dùng ñ vi t bùa

ñư c cha ông truy n l i t bao ñ i nay.

chú và phiên m t s t trong các văn b n vi t

V văn t Chăm có ngu n g c t sanskrit, t

tay. Nó ñư c xem như là m t lo i ch

vi t

văn t c xưa nh t cho ñ n văn t hi n nay

“thiêng liêng, tôn nghiêm” [1]. ðây là m t lo i

ñang ñư c s d ng ph bi n

ch mang nhi u d u n g ch n i gi a văn t c

trong m i t ng

l p c a ngư i Chăm, theo chúng tôi có th chia

ñ i kh c trên ñá v i văn t hi n ñ i vi t trên
gi y mà ngư i Chăm ñang s d ng như hi n

2

C ng ñ ng ngư i Chăm Klak hi n nay bao g m ba nhóm
c ng ñ ng ñ a phương ch u nh hư ng tín ngư ng tôn giáo
khác nhau: 1) Chăm Ahiér (c ng ñ ng ngư i Chăm theo tín
ngư ng dân gian, nh hư ng tôn giáo Bà la môn; thi t l p
h th ng ch c s c Pasaih ñ th c hi n các nghi th c và l
nghi liên quan ñ n Yang - V th n). 2) Chăm Awal (c ng
ñ ng ngư i Chăm theo tín ngư ng dân gian, nh hư ng
H i giáo Sufi; thi t l p h th ng ch c s c Acar ñ th c
hi n các nghi th c và l nghi liên quan ñ n Awluah Thư ng ñ ); Chăm Jawa (c ng ñ ng ngư i Chăm Awal r i
b tín ngư ng dân gian theo H i giáo Suni; không ch u nh
hư ng b i H i giáo Sufi và Bà la môn giáo).

Trang 22

nay. Ngày nay, lo i ch này ít ngư i bi t ñ c,
ch y u các v tăng l và các v tu sĩ l n tu i có
th bi t ñ c, bi t vi t. Ví d như Gru ð

3

, 82

tu i (Palei Panat, thôn Bình Th ng, xã Phan
3

Gru ð là v ch c s c Awal (Bà ni), gi ch c v Gru
Adam (h tên trong khai sinh là Văn Lương ð , sinh năm
1929).

TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 14, SOÁ X3- 2011
Hòa, huy n B c Bình, t nh Bình Thu n); Imam

Ngày nay, văn t

này ñư c g i là akhar

Ngói 4, 70 tu i (Palei Aia Mâng Mih, thôn Bình

thrah. Có th nói, trong các lo i văn t v a nêu

Minh, xã Phan Hòa, huy n B c Bình, t nh Bình

trên, ch có akhar thrah là lo i văn t còn ñư c

Thu n).

s d ng m t cách ph bi n

trong m i t ng

Akhar yok là m t lo i ch “bí n, th n bí” [

l p, m i l a tu i c a ngư i Chăm, t các gi i

1, tr.11], theo cách gi i thích c a Aymonier.

tăng l , tu sĩ, ch c s c, bô lão cho ñ n các gi i

Th c ra, ñây là m t d ng văn t dùng các m u

nhân sĩ trí th c (bao g m các trí th c Chăm có

t ph âm và các m u t nguyên âm liên k t

h c v khoa h c hi n nay), sinh viên và nông

v i nhau g n gi ng như c u trúc văn t Latinh.

dân Chăm5. Do ñó, các tư li u văn b n hi n nay

Có nghĩa là ch có ina akhar (con ch , ch cái),

ñang còn lưu gi trong các gia ñình c a ngư i

không có takai akhar (d u ch ). Do ñó, A.

Chăm

Cabaton g i akhar yok là “ch vi t che d u” [1,

Ngoài ra, chúng ta có th tìm th y văn b n này
m t s thư vi n

tr, 94]. Ý nghĩa c a t "yok" là phía dư i, ch
này ñ ng sau ch kia theo th t ñánh v n, do

Vi t nam ña ph n là akhar thrah [29].

Vi t Nam, Mã Lai, Pháp và

M .

ñó, khác nhi u v i cách ráp v n và ñánh v n

V văn t Chăm có ngu n g c t Arabic, ch

ni = n + i + m;

y u ñư c s d ng b i c ng ñ ng ngư i Chăm

rimaong = r + i + é + m + a + ng; inagirai = i

Awal6 và ngư i Chăm Birau7. ð i v i c ng

+ n + g + i + ai + r.

ñ ng ngư i Chăm Awal, văn t có ngu n g c

c a akhar thrah. Ví d :

Akhar tuer, A. Aymonier g i là “ch treo,
vi t theo ký hi u ch ñ u”. ðây là lo i văn t

t Arabic ch y u s d ng cho vi c ghi chép
kinh Koran (Qur'an) và vi t th n chú ho c bùa

ñ i nhưng có

chú dùng trong các l nghi liên quan t y u và

khuynh hư ng vi t t t ñ i v i m t s t . Vì

ñu i tà ma. ð i v i c ng ñ ng ngư i Chăm

v y, A. Cabaton g i akhar tuer là “ch t t theo

Birau, h dùng văn t này ñ ghi nh ng l i chú

l i treo” [ 1, tr. 94]. Ví d thay vì vi t “kubao”

gi i v Kinh Coran và ghi chép các ñi u hư ng

thì l i vi t t t thành “kuw”, ho c thay vì vi t

d n ñ th c hi n các nghi l tôn giáo. Ngày

pabaiy thì l i vi t pabaing.

nay, ngư i Chăm Awal g i lo i ch vi t này là

vi t g n gi ng như văn t

c

* Lo i văn t thu c th i kỳ hi n ñ i là lo i

Akhar Bini, còn ngư i Chăm Birau g i là

ch thông d ng ñư c ngư i Chăm s d ng ph

Huruh Jawi. Nh ng quy n sách ghi chép b ng

bi n ñ ghi chép các văn b n hành chính, các

văn t

ch ng t pháp lý, các ch d c a vua, các văn

ñư c lưu gi và b o qu n r t c n th n b i các

thơ, l ch s , văn hóa, tín ngư ng, tôn giáo,

giáo sĩ acar thu c c ng ñ ng ngư i Chăm Bini

Akhar Bini hay Huruh Jawi v n còn

phong t c, t p quán v… v…
5

Các gi i tăng l , tu sĩ dùng ñ ghi chép các nghi th c
nghi l trong tôn giáo.
Trong các sách báo xu t b n Vi t nam thư ng hay g i
là ngư i Chăm Bàni.
7
Trong các sách báo xu t b n Vi t nam thư ng hay g i
là ngư i Chăm Islam.
6

4
Imam Ngói là v ch c s c Awal (Bà ni), gi ch c v
Imam Pak pluh (h tên trong khai sinh là Văn Công Th ng,
sinh năm 1941).

Trang 23