Xem mẫu
- VÀI NÉT VỀ VĂN HÓA NÔNG THÔN HIỆN NAY
Ngày nay, thực trạng đời sống văn hóa nông thôn thể hiện hết sức đa dạng
và phong phú, rõ nhất ở nhu cầu văn hóa và hoạt động văn hóa của người nông
dân.
Nhu cầu văn hóa là một vấn đề quan trọng trong đời sống tinh thần của con
người nói chung, của người nông dân nói riêng. Sự hiểu biết về nhu cầu văn hóa
của người nông dân là hết sức khác nhau, phụ thuộc vào vị trí, điều kiện xã hội,
giới tính, nghề nghiệp, tuổi tác, thậm chí cả sở thích của từng nhóm, từng cá thể.
Quan điểm chung của người nông dân về nhu cầu văn hóa là: coi mọi nhu cầu
của con người trong xã hội, kể cả nhu cầu kinh tế đều thuộc phạm trù nhu cầu
văn hóa và việc thỏa mãn những nhu cầu xã hội cũng chính là thỏa mãn nhu cầu
văn hóa.
Trong hệ thống nhu cầu ấy, không thể đáp ứng như nhau toàn bộ những
nhu cầu của con người bởi có nhu cầu hợp lý và nhu cầu bất hợp lý; có nhu cầu
nổi trội, cấp thiết và có những nhu cầu chưa thực sự cần thiết đối với người
nông dân trong bối cảnh hiện nay hoặc tương lai. Rõ ràng, ngay trong việc đánh
giá cũng như trong quan niệm về nhu cầu, đại đa số người dân nông thôn đã xác
định được rất rõ có loại nhu cầu cần thiết, hợp lý (tức phù hợp với tiêu chí tiến
bộ, hoàn cảnh, điều kiện cụ thể của nông thôn cũng như từng tầng lớp, nhóm
người hay cá nhân người nông dân), bên cạnh đó cũng tồn tại những loại nhu
cầu có khi cần thiết nhưng chưa phù hợp hoàn cảnh, cũng có khi không cần thiết
hoặc thậm chí có những nhu cầu không có lợi với cộng đồng, nhóm, cá nhân.
Cũng có thể có những nhu cầu có ích với nhóm người nhưng lại không có ích
với cá nhân hoặc ngược lại... Vì thế, việc tìm hiểu kỹ, phân loại và định hướng
nhu cầu văn hóa của người nông dân là vấn đề hết sức cần thiết. Không đề ra
được một hệ thống tiêu chí phân loại nhu cầu của cộng đồng, gia đình, người
dân, cá nhân ở nông thôn... thì rất dễ sa vào việc đáp ứng tràn lan mọi nhu cầu
khi nó xuất hiện và không đạt được hiệu quả cao về văn hóa xã hội cũng như
phát triển kinh tế. Đặc biệt, nhu cầu cao về một đời sống văn hóa lành mạnh, an
toàn về đầu tư phát triển kinh tế hộ, về cập nhật thông tin, công nghệ, khoa học
kỹ thuật nhằm áp dụng vào sản xuất và vào sinh hoạt văn hóa... là vấn đề hết
sức quan trọng. Nó đặt ra cho các nhà lãnh đạo, quản lý văn hóa xã hội ở nông
thôn hàng loạt vấn đề cần giải quyết để đáp ứng nhu cầu ấy. Chẳng hạn: quy
hoạch thiết chế văn hóa ra sao, quản lý hoạt động văn hóa thế nào; môi trường,
môi sinh văn hóa làm sao... để đáp ứng được những nhu cầu thiết yếu này. Đó là
1
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
- những điều phải suy nghĩ, tìm tòi, hoạch định từ trước nếu muốn có một tương
lai tốt đẹp của đời sống văn hóa lành mạnh ở nông thôn.
Để đáp ứng được nhu cầu văn hóa, cần có hoạt động văn hóa phong phú,
phát triển. Hoạt động văn hóa ở nông thôn có một số điều đáng chú ý.
Người dân nông thôn đánh giá rất cao hoạt động của truyền hình (và một
phần phát thanh), cho rằng đây là hoạt động nổi trội, cập nhật, bổ ích. Kế đó là
hoạt động thông tin báo chí. Rõ ràng, trong thời đại giao lưu, mở cửa và kinh tế
thị trường, các phương tiện truyền thông đại chúng có vai trò lớn trong đời sống
cũng như việc hưởng thụ văn hóa của người dân nói chung và người nông dân
nói riêng, mặc dù hiện nay phương tiện truyền thông ở làng xã còn ít. Bên cạnh
đó, hoạt động lễ hội truyền thống, văn nghệ quần chúng và các phong trào văn
hóa như phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, phong trào
xây dựng làng văn hóa và nhiều phong trào xã hội khác... cũng được đánh giá ở
mức trung bình và có khả năng phát triển. Các hoạt động thư viện, bảo tàng,
hoạt động nghệ thuật chuyên nghiệp chưa thực sự có chất lượng, chưa gắn bó
được với đời sống quần chúng nhân dân nên chưa được ưa thích và ít phát huy
tác dụng. Trong tương lai, các hoạt động này cần gắn chặt chẽ với truyền thông
đại chúng để tạo cơ hội phát triển, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ của người nông
dân. Đặc biệt, các hoạt động này ở nông thôn cần gắn với hệ thống truyền thông
ở từng địa phương cụ thể.
Có thể thấy, theo quan niệm của người dân nông thôn, muốn tăng cường
hoạt động văn hóa và do đó, gia tăng mức độ hưởng thụ văn hóa của người nông
dân thì phải kết hợp nhiều hình thức hoạt động, trong đó nổi bật là đẩy mạnh
phong trào xây dựng gia đình văn hóa, tổ chức văn nghệ quần chúng ở địa
phương, phát triển phong trào xây dựng làng văn hóa, xây dựng khu vui chơi
giải trí, xây dựng phòng đọc sách... Như vậy người nông dân đánh giá cao các
hình thức tạo điều kiện cho dân tự làm văn hóa. Những hình thức khác mang
tính giao lưu, hưởng thụ thụ động như mời đoàn nghệ thuật chuyên nghiệp, mời
văn nghệ quần chúng nơi khác đến biểu diễn cũng được coi là quan trọng nhưng
thực tế, chưa phải là hoạt động thường xuyên. Các hoạt động khác như tổ chức
dịch vụ văn hóa, sưu tầm nghiên cứu văn hóa dân gian, thông tin lưu động được
đánh giá vừa phải, mặc dù đây là những hoạt động vô cùng quan trọng để góp
phần xây dựng văn hóa nông thôn. Có thể nói, những hình thức hoạt động mà
người nông dân có thể tham gia là những hoạt động được họ chú ý quan tâm,
phù hợp với định hướng xã hội hóa văn hóa và xây dựng văn hóa cơ sở ở nông
thôn. Tuy nhiên, về lâu dài, cần kết hợp được nhiều hình thức hoạt động trong
một cụm thiết chế văn hóa ở nông thôn để vừa huy động tiềm năng của người
2
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
- nông dân vừa đem đến cho họ những giá trị văn hóa mới. Có như vậy hoạt động
của thiết chế văn hóa mới thực sự đi vào đời sống người nông dân, đem lại lợi
ích đích thực cho người nông dân.
Cưới xin là một sinh hoạt văn hóa gắn bó với đời sống mỗi con người, mỗi
gia đình, trở thành một hoạt động không thể thiếu trong cộng đồng, đặc biệt là
cộng đồng người dân ở nông thôn.
Thống kê cho thấy đám cưới ở nông thôn hiện nay có rất nhiều yếu tố xuất
hiện và sự làm theo từng yếu tố của người nông dân cũng có những biến động
phức tạp. Những yếu tố được nhiều người chú ý làm theo là: lễ gia tiên, lễ ăn
hỏi, lễ lại mặt, lễ chạm ngõ... còn các yếu tố khác ít được quan tâm. Như vậy, có
thể nói quy trình đám cưới hiện nay tuân thủ 4 yếu tố chính vừa nêu và phù hợp
với tập tục cưới xin của người Việt, dù ở nông thôn hay đô thị. Còn tùy vào
từng nhu cầu cụ thể của gia đình, tập tục cụ thể của từng địa phương mà đám
cưới có thể xuất hiện những yếu tố phụ trợ như: cho của hồi môn, mượn người
trải chiếu, lễ tơ hồng... Một điểm đáng chú ý là lệ nộp cheo, dù còn rất ít nhưng
vẫn thể hiện sự tác động của lệ tục đối với đời sống tinh thần người nông dân ở
một số thôn làng.
Có thể nói, hoạt động cưới xin ở thôn làng đã có được những bước chuyển
biến đáng kể, đã tiết kiệm, đỡ tốn kém, gọn gàng, không gây ảnh hưởng phức
tạp cho xã hội và theo đời sống mới. Tuy nhiên, hiện nay ngoài sự kết hợp hài
hòa cũ mới, hiện tượng cưới xin ở nông thôn đang tái xuất hiện một số yếu tố
như ăn uống linh đình, rượu chè, bài bạc... là vấn đề nảy sinh cần chú ý. Cưới
theo nếp sống mới, dù đang trở thành một vấn đề được tuyên truyền rộng, được
cả xã hội quan tâm và đang thấm dần vào đời sống của các tầng lớp nhân dân
lao động, song vẫn còn là vấn đề cần được tiếp tục thúc đẩy mạnh mẽ và có giải
pháp cũng như mô hình cụ thể, đặc biệt là ở nông thôn.
Bên cạnh cưới xin, đối với đời sống người nông dân, tang lễ cũng là một
sinh hoạt cần chú trọng. Cho dù hiện nay tồn tại cùng lúc nhiều hình thức tang
lễ khác nhau, nhưng sự kế thừa những quy chế về tang ma truyền thống kết hợp
với những yếu tố hiện đại có tính phù hợp đã trở thành xu thế tương đối mạnh
trong tang lễ. Dù sao, vẫn còn tồn tại việc tang theo lối cũ với những hủ tục cần
được xóa bỏ. Như vậy cần chú ý tới mối tương quan giữa các hình thức cũ và
mới, sự kết hợp cũ - mới trong từng lớp người, từng nhóm đối tượng dân cư,
từng địa phương cho phù hợp với cảm quan tâm lý, tính cách cộng đồng... trong
việc thực hành tang lễ. Tuy nhiên xu thế kết hợp cũ và mới cũng như tang lễ
đơn giản theo lối mới đang ngày càng mạnh và chiếm ưu thế.
3
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
- Chỉ xét riêng về những yếu tố được nhiều người theo trong tang chế ở
nông thôn, cũng có thể hình dung được phần nào độ phức tạp trong quan niệm
của người nông dân về tang lễ. Đáng chú ý là các lễ cúng được nhiều người tuân
thủ: cúng 3 ngày, cúng 49 ngày và cúng 100 ngày. Tiếp theo là các yếu tố khác
như mời ban nhạc hiếu, che mặt người khuất, đốt vàng mã, đội mũ rơm, mặc áo
xô... Tuy nhiên, ngoài việc chú trọng các ngày cúng thì tục che mặt người khuất,
nhạc hiếu được phần lớn mọi người tuân thủ, các yếu tố còn lại thì tùy vào từng
địa phương, từng làng, từng dòng họ, từng gia đình mà mỗi đám tang cụ thể có
những sự lựa chọn khác nhau. Trừ một vài yếu tố chưa phù hợp như khóc
mướn, quàn tại nhà quá 24-36 giờ thì những yếu tố xuất hiện trong tang lễ người
nông dân là chấp nhận được trong tiến trình nghi lễ. Cái đáng để ý là xem xem
họ tổ chức đám tang ra sao, có phù hợp với tập tục truyền thống cũng như tinh
thần tang lễ mới không và quan trọng hơn, người nông dân tự đánh giá cái được
và chưa được trong tổ chức tang lễ ở địa phương như thế nào. Vì thế trách
nhiệm của các nhà quản lý xã hội, quản lý văn hóa ở nông thôn là hết sức nặng
nề, trong đó đáng chú ý phải đưa các cuộc vận động về xây dựng làng văn hóa,
gia đình văn hóa ăn sâu vào từng hộ dân để họ tiếp tục có những biến đổi tốt
trong việc lễ tang và các việc khác, góp phần đẩy mạnh phong trào Toàn dân
đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa.
Lễ hội truyền thống được đánh giá là một loại hình sinh hoạt văn hóa dân
gian tổng thể, rất phù hợp và hữu ích với đời sống văn hóa tinh thần của người
Việt Nam nói chung và người dân nông thôn nói riêng. Gần đây, lễ hội truyền
thống được phục hồi ở nhiều địa phương, tạo nên một sinh hoạt văn hóa cộng
đồng phong phú, bổ ích. Tuy nhiên, bên cạnh những cái được như: là dịp để
cộng đồng dân cư tìm lại cội nguồn văn hóa thông qua thực hành lễ hội, tăng
cường tình đoàn kết cộng đồng, gia đình trong làng xóm, mở ra môi trường sinh
hoạt văn hóa, giải trí cho người nông dân..., hoạt động lễ hội ở nông thôn cũng
như đô thị đang rất phức tạp, nảy sinh nhiều hiện tượng không phù hợp với
chuẩn mực đạo đức và văn hóa của nước ta.
Có thể thấy ở nông thôn, việc mở hội làng hàng năm là khá phổ biến và lễ
hội, với yếu tố chủ đạo là nhân vật được phụng thờ, đã ăn nhập khá sâu vào tâm
thức người nông dân. Bên cạnh việc định danh tính nhân vật được phụng thờ,
việc tìm hiểu những hình thức nghi lễ chính trong lễ hội như rước, xách, tế, lễ...
cho phép có một cái nhìn toàn diện hơn về đời sống tâm linh của người nông
dân trong lễ hội và những yếu tố thu hút họ dự lễ hội. Người dân nông thôn ít
được thưởng thức văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp, vì thế, ngoài văn nghệ
quần chúng, với họ thì lễ hội truyền thống và những yếu tố cấu thành nó, mang
4
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
- ý nghĩa hết sức quan trọng. Lễ hội đã đáp ứng cả những nhu cầu chung mang
tính cộng đồng lẫn những nhu cầu riêng tư của cá nhân con người từ giữ gìn
truyền thống văn hóa, tăng cường giao kết cộng đồng, tấm lòng đối với những
thế hệ trước... đến việc vui chơi thưởng ngoạn và cầu ước cho nguyện vọng
riêng. Một số không nhiều người chưa hoặc không tham dự lễ hội cho biết lý do
cản trở họ đến với lễ hội ở hai khía cạnh: phía lễ hội và phía bản thân họ. Cách
thức tổ chức kém, những tệ nạn, hủ tục như mê tín dị đoan, ăn xin ăn mày, sự o
ép về dịch vụ là nguyên nhân cản trở người nông dân đến với lễ hội. Tuy nhiên
cũng có nguyên nhân do nhận thức và tri thức cá nhân: cảm thấy vô bổ, không
có ích. Thực ra hoạt động lễ hội, như chúng ta từng biết, là hoạt động văn hóa
nghệ thuật tổng hợp đáp ứng được cả một hệ thống nhu cầu của con người, hết
sức bổ ích và có tác dụng. Vấn đề tuyên truyền, phổ biến giá trị của loại hình
văn hóa cộng đồng này, vì thế, cần được tiếp tục đẩy mạnh.
Nông thôn Việt Nam hiện còn lưu giữ khá nhiều phong tục tập quán cần
chú tâm tìm hiểu. Trong số rất nhiều những phong tục ấy, có những làng có hầu
như tất cả, có những làng còn lại vài phong tục chính, nhưng hầu như người
nông dân nào cũng khẳng định sức mạnh, tính tích cực của phong tục, tập tục
trong sinh hoạt văn hóa ở nông thôn. Về tập tục hiện có ở nông thôn, người dân
chú ý lễ mừng thọ, cúng gia tiên, cúng ông công ông táo, tục lên lão, cúng thổ
địa, cúng thành hoàng, lệ khuyến học, lệ bán con cho chùa, tục kết chạ, hội thi
đọc sử làng, lễ thôi nôi... Như vậy, có thể thấy trong sự phong phú, thậm chí
phức tạp của sự tồn tại các tập tục tại nông thôn, có sự tập trung tôn vinh một số
tục đẹp, phù hợp với truyền thống sinh hoạt và văn hóa truyền thống như: lễ
mừng thọ, lễ cúng gia tiên, tục lên lão, thờ thành hoàng, lệ khuyến học. Đó là xu
hướng cần được hỗ trợ, khuyến khích. Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng cần xem
xét, nghiên cứu kỹ lưỡng để loại bỏ dần những hủ tục vẫn còn đây đó trong đời
sống sinh hoạt làng xã, trong các hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian, đặc biệt
là cầu cúng, hủ tục trong lễ hội...
Trong bối cảnh kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và sự
nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, sự phát triển kinh tế xã hội, văn
hóa nông thôn đang đứng trước những thuận lợi cơ bản cũng như những thách
thức không nhỏ. Sự biến động về quy luật phát triển và thực trạng biểu hiện của
kinh tế, văn hóa, xã hội ở nông thôn vẫn đang diễn ra một cách nhanh chóng và
chắc chắn sẽ có những thay đổi trong tất cả những yếu tố đã nêu. Nhưng dù có
biến đổi thế nào, thì với những gì được thể hiện, văn hóa nông thôn cả nước nói
chung vẫn giữ được cho mình những hằng số văn hóa. Đó là sinh hoạt văn hóa
mang đậm nét dấu ấn, phong vị văn hóa văn minh nông nghiệp trồng lúa nước
5
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
- với cơ cấu tổ chức xã hội thôn làng tương đối khép kín, nay có điều kiện để trở
thành một pháo đài xây dựng đời sống văn hóa cơ sở; là sự bền vững phong
phú, đa dạng của các hoạt động văn hóa dân gian thôn làng kết hợp với sự gia
tăng ngày càng nhiều hình thức sinh hoạt và thưởng thụ văn hóa hiện đại, tạo
điều kiện cho người dân sáng tạo và hưởng thụ văn hóa nhiều hơn, cao hơn; là
dân trí ngày càng được nâng cao bởi sự phát triển kinh tế hộ, kinh tế làng khiến
mức sống của người dân tăng lên khá ổn định, tạo điều kiện gia tăng khả năng
học tập, dịch chuyển, giao tiếp dưới nhiều hình thức; là ý chí vươn lên của
người nông dân trong tất cả các lĩnh vực, đặc biệt là lĩnh vực học tập vốn có
truyền thống từ xưa (với lệ khuyến học); là rất nhiều nét đẹp trong giao tiếp,
ứng xử, thực hành văn hóa của người nông dân... Với hành trang văn hóa ấy
người nông dân đang tự nâng mình để xây dựng nông thôn mới theo hướng
công nghiệp hóa, hiện đại hóa, ngày càng giàu đẹp, công bằng, dân chủ, văn
minh, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất phù hợp, kết cấu hạ tầng kinh
tế xã hội phát triển ngày càng hiện đại, có mặt bằng dân trí và văn hóa cao.
Nguồn: Tạp chí VHNT số 310, tháng 4-2010
Tác giả: Hà Nhi
6
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
nguon tai.lieu . vn