Vài nét về ảnh hưởng của mạng internet tới văn hóa đại chúng

VÀI NÉT V

NH HƯ NG C A M NG INTERNET
T I VĂN HÓA
I CHÚNG
ThS. Hoàng Th Thu Hà∗

“Văn hóa

i chúng (popular culture/ mass culture) và các phương ti n truy n thông

i chúng (mass media) có m t m i quan h c ng sinh: Cái này ph thu c vào cái kia
trong s h p tác m t thi t” – K. Turner (1984). Truy n thông
m c quan tr ng như s ra

i chúng, v i nh ng d u

i và phát tri n c a lo i hình báo in, phát thanh, truy n hình

và g n nh t là m ng internet, ã tr c ti p tác

ng t i s phát tri n c a văn hóa

i chúng

trên toàn th gi i. Còn t i Vi t Nam, chúng ta có th quan sát s phát tri n m nh m c a
lo i văn hóa này trong kho ng hơn hai th p k qua, t s ph bi n c a máy thu hình (tivi)
u nh ng năm 1990, cho t i s ph bi n c a m ng internet vào
1.

Vài nét v thu t ng “văn hóa
Văn hóa

u nh ng năm 2000.

i chúng”

i chúng (popular culture) ư c hi u là văn hóa c a con ngư i nói chung

(people in general), dành cho con ngư i nói chung và ư c ưa thích b i con ngư i nói
chung. T popular trong ti ng Anh có nghĩa là ư c nhi u ngư i ưa chu ng. Trong

i

tho i thông thư ng thì popular thư ng ư c hi u tương t như good (t t/ tích c c), nhưng
th c ch t, ây là cách hi u trái ngư c v i nghĩa nguyên kh i c a t này. B i xu t phát
i m, popular có ng ý mi t th và ư c s d ng

phân bi t s

ông dân chúng (the mass

of the people, khác v i con ngư i nói chung) v i t ng l p nh ng ngư i quý t c, giàu có
ho c ư c giáo d c. i u này không là ng c nhiên khi ta bi t r ng t i th i i m ó, h u h t
các tác gi vi t v ch

này

u xu t thân ho c có quan h v i ba t ng l p kia. Các t

ng nghĩa c a popular trong th i kì này là gross, base, vile, riffraf, common, low, vulgar,
plebeian hay cheap. Nh ng t

∗

Trư ng

i h c KHXH&NV, HQGHN

ng nghĩa này

u ng ý s mi t th . [3]

T xu t phát i m trên, thu t ng popular d n d n b t thiên ki n, ch y u là nh
thông qua các tranh lu n v n n chính tr dân ch t th k th 19. Tuy nhiên v i l ch s ra
i ph c t p c a mình, t i nay ây v n là m t thu t ng

a nghĩa: Khi th gì ó ư c dân

chúng/ nhi u ngư i ưa chu ng (popular), t c là mang tính

i chúng, thì i u này hàm ý

ho c tích c c, ho c tiêu c c, ph thu c vào cách hi u c a ta v dân chúng (the people).
Tính ch t

i chúng/ ph bi n c a các phương ti n truy n thông

cách hi u mơ h c trong b i c nh
thông “là t t vì nó là

i chúng ã t o ra

i s ng và hàn lâm, r ng, li u các s n ph m c a truy n

i chúng”, hay “là x u vì nó là

tranh lu n. Th nh t là v m c

mà văn hóa

i chúng”. T

i chúng ư c áp

ây, ti p t c m ra hai
t lên con ngư i nói

chung (thông qua các t p oàn truy n thông hay các hãng tin t c qu c gia), hay văn hóa

i

chúng ư c b t ngu n t nh ng tr i nghi m, th hi u, thói quen c a con ngư i nói chung?
Th hai là v m c

mà văn hóa

i chúng bi u hi n cho m t quan i m v giai c p

không có quy n l c và ph thu c, hay l i là s bi u hi n c a nh ng cách th c th hi n
riêng khác và

c l p mà có th hàm n s ph n kháng

i v i văn hóa chính th ng/ ang

chi m ưu th ? [3]
John Storey ã có nh ng gi i thích và d n ch ng giúp làm rõ hơn tranh lu n v hàm ý
t t và x u c a cùng khái ni m văn hóa

i chúng. Theo ó, văn hóa

th văn hóa còn l i, sau khi ngư i ta ã quy t
là cái gì. Nói cách khác, văn hóa

nh ư c văn hóa tinh chuyên (high culture)

i chúng gi ng như m t lo i nhãn, ư c dán cho nh ng

lo i văn b n và nh ng lo i th c hành không

t nh ng tiêu chu n c n thi t

văn hóa tinh chuyên. Theo cách hi u này thì văn hóa
văn hóa th p c p. Và nh ng gì thu c v văn hóa
ph m. M t phân tích v văn hóa

khó.

ư c g i là

i chúng b nhìn nh n như m t lo i
i chúng b nhìn nh n như nh ng th

i chúng thư ng bao g m m t lo t các ánh giá v giá tr

c a m t văn b n hay m t th c hành c th nào ó. Ví d , ngư i ta s
t p c a văn b n.

i chúng ư c hi u là

òi h i v

ph c

có th thu c v m t th văn hóa ích th c (real culture) thì nó c n ph i

m b o tính ch t khó này là

m b o cái mác văn hóa tinh chuyên

c tôn c a nó.

Nhà xã h i h c ngư i Pháp, Pierre Bourdieu, cho r ng nh ng khác bi t văn hóa theo ki u
này thư ng ư c s d ng

c vũ cho nh ng khác bi t v giai c p. Trong ó, th hi u

(taste) là m t cách phân lo i mang

m màu s c h tư tư ng. Nó v n hành như m t d u

hi u nh n bi t c a giai c p. [3]
Theo hư ng ti p c n này, các s n ph m ư c dán mác “văn hóa

i chúng” thư ng

ư c cho là ư c s n xu t hàng lo t v i m c ích thương m i, trong khi ó, văn hóa tinh
chuyên l i ư c cho là k t qu c a nh ng n l c sáng t o cá nhân. Không ít ngư i ã n
l c chia tách và phân bi t rõ ràng văn hóa

i chúng v i văn hóa tinh chuyên. Nhưng i u

này v n luôn gây nhi u tranh lu n. Ví d k ch gia William Shakespeare c a Anh hi n v n
ư c coi là ví d m u m c c a văn hóa tinh chuyên, nhưng vào kho ng cu i th k 19, các
tác ph m c a ông ã ư c d ng r t nhi u trên các sân kh u

i chúng [5]. Film noir, m t

th lo i phim v t i ph m c a Hollywood th nh hành trong th p niên 40 và 50 c a th k
20, là m t trư ng h p thú v , ư c ánh giá là ã vư t lên trên l n ranh chia c t văn hóa
i chúng v i văn hóa tinh chuyên. Nói cách khác, nh ng tác ph m phim nh c a
chúng này

n nay l i ư c gìn gi

i

như là nh ng s n ph m kinh i n c a i n nh

(classics)1. M t ví d g n hơn, theo chi u ngư c l i, là ngh sĩ opera, Luciano Pavarotti,
v i b n ghi âm Nessun Dorma2. Pavarotti hay Puccini h n nhiên ư c coi là m t ph n c a
văn hóa tinh chuyên. Nhưng vào năm 1990, Pavarotti cùng b n thu âm Nessun Dorma ã
ng v trí th nh t trong h u h t các b ng x p h ng âm nh c t i Anh. Thành công r ng
kh p/

i chúng này ã khi n nhà so n nh c ngư i Ý Puccini, ngh sĩ Pavarotti cùng khúc

aria, Nessun Dorma “gia nh p” văn hóa

i chúng. B n thân Pavarotti, m t năm sau ó, ã

t ch c m t bu i hòa nh c mi n phí (thay vì bán vé giá cao) t i m t trong nh ng công viên
l n nh t c a th

ô London (Anh), Hyde Park, (thay vì t i m t nhà hát sang tr ng, như

Coliseum Theatre ch ng h n) v i s tham d c a kho ng 100.000 ngư i. Dư ng như s
phân chia gi a văn hóa

i chúng v i văn hóa tinh chuyên, trong không ít trư ng h p, tr

nên m nh t.

1

Th lo i film noir t i M có xu t phát i m là dòng phim ít chi phí và ch p lư ng th p, ã bi n i m t cách kì di u
và tr thành nh ng s n ph m ngh thu t cao c , th hi n cho tri t lý hi n sinh. Công l n thu c v các nhà phê bình
i n nh Pháp trong th p niên 50 c a th k 20.
2

Nessun Dorma (S không ai ng ) là tên m t khúc aria (giai i u tiêu bi u cho nh c ba-r c, thư ng ư c chơi trong
nh c k ch) trích t h i cu i c a nh c k ch Turandot c a nhà so n nh c ngư i Ý Giacomo Puccini.

Các dòng ch y văn hóa liên t c chuy n

ng và nh ng chuy n

ng này ngày càng

tr nên ph c t p hơn, a d ng hơn và a chi u hơn cùng v i s phát tri n m nh m , th m
chí mang tính cách m ng c a các lo i phương ti n truy n thông
ây, khi phân tích v s hình thành và phát tri n c a văn hóa
b qua vai trò quan tr ng c a ti vi và radio,
s n ph m văn hóa

i chúng. N u như trư c

i chúng, ngư i ta không th

c bi t là trong quá trình thương m i hóa các

i chúng như phim nh hay các album nh c, thì nay, bên c nh ti vi và

radio, ngư i ta không th b qua vai trò c a m ng internet toàn c u, nh t là trong b i c nh
h i t truy n thông hi n nay. Nh ng quan sát và nghiên c u v

nh hư ng c a m ng

internet trong các nhóm công chúng có th g i m nh ng phân tích thú v v
c a lo i phương ti n truy n thông này t i văn hóa
2.

nh hư ng

i chúng.

Xem xét nh hư ng c a m ng internet t i s phát tri n c a văn hóa

i chúng

trong nhóm công chúng tr t i Vi t Nam
Vi t Nam chính th c hòa m ng internet toàn c u vào tháng 11/1997. Có th nói, cho
t i nay, s phát tri n c a m ng internet t i Vi t Nam ã tương

i b t nh p v i th gi i.

Tính t i tháng 8/2011, s ngư i s d ng m ng internet t i Vi t Nam là 30.04 tri u ngư i,
chi m 34.58% dân s , tăng 13.53% so v i cùng kì năm 2007 (th i i m Vi t Nam hòa
m ng th gi i ư c 10 năm) [2]. Như v y, hơn 1/3 dân s Vi t Nam ang s d ng m ng
internet. Và ph n l n trong ó là ngư i tr . Gi i tr luôn là m t trong nh ng nhóm công
chúng ích c a truy n thông

i chúng.

Trong khuôn kh m t công trình nghiên c u khoa h c vào tháng 5 năm 2011, tác gi
ã ti n hành i u tra v thói quen s d ng các phương ti n truy n thông

i chúng c a m t

nhóm công chúng tr . M u i u tra là 252 h c sinh ph thông, ang sinh s ng t i n i thành
Hà N i. Phương pháp i u tra ư c áp d ng là phát phi u h i tr c ti p (questionnaire) và
th o lu n nhóm t p trung (focus group). Phương pháp ch n m u là ch n m u thu n ti n
(convenient sampling).
Trong nhi u k t qu thu ư c, áng chú ý là m c
i u tra cao hơn h n m c
m c

s d ng m ng internet c a m u

s d ng báo in, t p chí và phát thanh; và tương ương v i

theo dõi truy n hình c a nhóm công chúng này (96% m u i u tra có s h u m ng

internet t i nhà, 66.7% m u i u tra s d ng m ng internet g n như hàng ngày và 27.8%
m u i u tra s d ng m ng internet m t

n vài l n m i tu n). i u này ph n nào cho th y

ti vi và m ng internet là hai phương ti n truy n thông
trong s phát tri n văn hóa

i chúng trong nhóm công chúng tr t i Vi t Nam. Bên c nh

ó, th o lu n nhóm t p trung ã g i m v nh ng thay
trong l i s ng và h th ng quan i m và thái
ng c a truy n thông
B ng 1: Các ho t
STT

Ho t

i chúng óng vai trò quan tr ng

i chúng,

i ang di n ra liên t c và mau l

c a nhóm công chúng này, dư i s tác

c bi t là t m ng internet toàn c u.

ng khi s d ng m ng internet c a m u i u tra
S lư ng

T n su t thư ng

(ngư i)

ng

xuyên (%)

1

Lư t web

191

75.8

2

Nghe nh c tr c tuy n

174

69.0

3

Vào các trang tin t c

172

68.3

4

Chat

157

62.3

5

Tham gia m ng xã h i

127

50.4

6

Chơi game tr c tuy n

76

30.2

7

Xem phim tr c tuy n

61

24.2

8

G i/

47

18.7

9

Vi t blog

28

11.1

c thư i n t

Ngu n: Cu c i u tra tháng 5/2011
Theo b ng 1, 75.8% s ngư i s d ng m ng internet lư t web thư ng xuyên. Các
trang web này bao g m nhi u lo i, t trang web tin t c

n các trang web gi i trí hay giáo

d c. Th o lu n nhóm t p trung cho th y, dư ng như, v i nhóm công chúng này, h u h t
các trang web trên m ng internet

u có th tr thành ngu n thông tin, không ch các trang

báo i n t , các trang thông tin i n t , mà c các trang m ng xã h i (facebook, youtube,
wikipedia) hay các di n àn tr c tuy n.