Ứng xử với công chúng - qua phương tiện nghe - nhìn

NG X

V I CÔNG CHÚNG -

QUA PHƯƠNG TI N NGHE - NHÌN
ThS. Ph m ình Lân∗
Nh ng tình hu ng ư c ưa ra trong bài vi t này không nh m m c ích phê phán mà
cho m t v n

c n bàn lu n trong ho t

ng thông tin

ch ng minh

i chúng hi n nay. Bài vi t không tham v ng kh o

sát các phương ti n nghe nhìn mà ch y u là phương ti n nhìn trong m t s chương trình ư c công chúng
quan tâm.
1. T

i n Ti ng Vi t xu t b n năm 2004, c a Vi n Ngôn ng h c, Trung tâm Khoa h c Xã h i và

Nhân văn qu c gia ã gi i thích thu t ng “ ng x là có thái

, hành

s ”. Hay nói cách khác là s ph n ng c a con ngư i và s tác
hu ng xác

nh. “ ng x không th hi n s ch

ch n, tính toán, th hi n qua thái
trí th c, nhân cách nh m

ng c a ngư i khác trong nh ng tình

ng trong giao ti p mà ch

ng trong ph n ng có l a

, hành vi, c ch , cách nói năng... Nh ng ph n ng này tùy thu c vào

t k t qu giao ti p cao nh t”.

Theo cách di n gi i v khái ni m này thì ng x ban
con ngư i v i nhau,

ng l i nói thích h p trong vi c x

i tho i v i nhau, trao

cu c s ng. Khi x y ra xung

t, thái

u ch gi i h n trong quá trình giao ti p gi a

i, chia s thông tin nh m th a mãn s hi u bi t v các v n
ng x quy t

nh

n m i quan h tương lai tích c c hay là

tiêu c c. “L i nói không m t ti n mua. L a l i mà nói cho v a lòng nhau” l i thông i p này như nh c
nh m i ngư i hãy c g ng ng x làm sao cho ph i l . Xã h i càng phát tri n, thang b c c a con ngư i
trong

i s ng càng phân hóa. Nh ng tác

i s ng t nhiên,

ng qua l i c a con ngư i v i con ngư i, v i c ng

i s ng xã h i ã làm thay

i căn b n tư duy truy n th ng. Nhi u tác

ng, v i

ng có khi d n

t i là m t hi m h a, là s tranh ch p, ôi co mà hai bên không th gi i quy t ư c. Xã h i cho con ngư i
no

, vươn t i văn minh b ng s b o tàn c a bàn tay chính con ngư i

nhiên, làm bi n
mình.

i khí h u bu c con ngư i ph i d ng chân, nhìn l i và tìm cách thay

ng x v i bi n

i khí h u t c là ng x v i

Trong vài năm g n ây, bi n

i s ng t nhiên

ông d y sóng xu t phát t lòng tham d n

nh hư ng không ch m t vài qu c gia mà t t c các qu c gia vùng

∗

khai thác tri t

Trư ng HKHXH&NV, HQGHN

có thái

i s ng t
i hành vi c a

m i, hành

ng m i.

n s tranh ch p vô l i ã làm

ông Nam Á. Như v y, ng x không

ch d ng l i, ho c ch di n ra

t ng cá th mà nó mang tính c ng

ng, xã h i, gi a các qu c gia v i

nhau, v i các vùng lãnh th v i nhau.
Và như v y s thông thái c a con ngư i s tr nên ngu d t n u như ng x không úng cách, không
h p th i.
2. Trong

i s ng xã h i hi n

i, nhu c u ư c thông tin tr nên c n thi t như cơm ăn nư c u ng

hàng ngày. Các phương ti n truy n thông
cáo...tr thành ngư i bàn

i chúng như báo in, phát thanh, truy n hình, Internet, qu ng

ng hành c a con ngư i trong m i hoàn c nh. Các phương ti n truy n thông

làm cho con ngư i xích l i g n nhau hơn, hi u nhau hơn trong suy nghĩ, ti n l i hơn trong s l a ch n và
cũng là c nh giác hơn trong m i hành vi. Thông tin
là trao

i chúng, có i m chung v i các lo i thông tin khác

i, chia s s hi u bi t v i nhau, nhưng nó có s khác bi t, mà ta có th g i là n i hàm riêng c a

thông tin

i chúng. Hay nói cách khác thông tin

- Thông tin

i chúng ph i th a mãn m t s yêu c u sau:

i chúng là thông tin cùng m t lúc ưa

n cho nhi u ngư i, nhi u l p ngư i trong xã

h i. Thông tin ó dù b ng cách này, hay cách khác nhưng trong m t th i gian nh t
ông ngư i ti p nh n. Ví như báo in (nh t báo) có th

ưa

n hàng tri u ngư i

nh nó ph i ưa

c trong m t ngày phát

hành. Phát thanh truy n hình, Internet do tính ưu vi t c a khoa h c công ngh mà cùng m t lúc có th
n

hàng t ngư i, dù

âu,

u ư c ti p nh n, th m chí có th

ư c

ns

ư

ng hành cùng s ki n (trong

các chương trình tr c ti p).
-

Thông tin i chúng là thông tin ư c ưu tiên hàng u t nhu c u c a công chúng. Thông tin ư c l a
ch n theo nhu c u c a công chúng. i u này có nghĩa là các cơ quan thông tin không ư c áp t ch
quan trong vi c cung c p thông tin cho công chúng. ây là chu n m c, thư c o
tin c y, năng l c
c a thông tin.

-

Thông tin i chúng có kh năng t p h p dư lu n và nh hư ng dư lu n. Thông tin mang t i cho công
chúng nh n th c m i phù h p. T nh n th c m i
có hành vi úng, tích c c, t o thành trào lưu có ý
nghĩa xã h i.

-

Thông tin

i chúng có s tham gia r ng rãi c a công chúng vào ho t

bài ph n ánh, ưa tin, trao
-

Ngoài ra, thông tin

i, bàn lu n các v n

ng c a thông tin, tham gia vi t

xã h i quan tâm.

i chúng ph i là thông tin d hi u, ơn gi n và qu ng bá.

Như v y, v i tư cách là nơi phát tin, các phương ti n truy n thông
cao, thái

t t trong vi c cung c p thông tin

cách

i chúng c n ph i có trách nhi m

và có hi u qu nh t.

y

3. Dư i ánh sáng các Ngh quy t
b m t

t nư c và

công chúng (v i tư cách là nơi nh n) ư c ti p nh n m t

ih i

ng và s n l c c a toàn dân ã làm thay

i s ng c a nhân dân. Các phương ti n truy n thông

ti n nghe – nhìn phát tri n v i t c

i chúng,

i căn b n

c bi t các phương

chóng m t. Riêng truy n hình, hi n nay ã ph sóng g n 100% lãnh

th v i nhi u kênh, nhi u chương trình khác nhau Trư c ây c nư c ch có m t ài truy n hình và các ài
a phương n m trong m t h th ng, ã làm bá ch ,

c quy n thông tin kênh hình trong nhi u năm. Hi n

nay, không ch

ài truy n hình Vi t Nam ư c nâng c p m r ng mà nhi u kênh, nhi u ài m i ư c

thành l p và t

ó có s c nh tranh thông tin v i nhau như : ài truy n hình k thu t s ; Trung tâm truy n

hình TTXVN; Kênh VOV phát thanh có hình; Kênh truy n hình AVG; Trung tâm truy n thông Quân
Nhân dân v.v...S bùng n và phát tri n như trên m i ch là bư c i
ph c v thông tin kênh hình cho m t
m nh m hơn, toàn di n hơn,

i

u tiên. Trong tương l i không xa,

t nư c g n chín mươi tri u dân ang d báo nh ng bư c i t i

ti n k p và h i nh p v i ngành truy n hình các nư c tiên ti n trong khu

v c và trên trên th gi i.
th c hi n t t nhi m v , các

ài truy n hình c n m t ngu n nhân l c t t, có

ch t c a ngư i làm truy n hình. Quá trình c nh tranh ch y ua ch t xám
ã th hi n m t th c tr ng không l y gì t t

p, nh hư ng không ít

m i yêu c u và t

các ài trong nư c i ban

u

n ch t lư ng, m c ích thông tin mà

ngư i “hư ng l i” t t l n x u là công chúng.
Trư c ây, do nhi u i u ki n khách quan và ch quan, quá trình truy n thông trên các phương ti n
nghe – nhìn di n ra khá ơn gi n

n m c ơn i u. Thông i p (tác ph m báo chí) ư c các phát thanh

viên, biên t p viên, ho c d n chương trình th hi n ưa

n công chúng. Cho nên nó t o ra s nhàm chán,

công chúng không có nhi u s l a ch n theo yêu c u c a cá nhân.
Hi n nay, do có s c nh tranh, m t ph n các ài ph i t h ch toán m t ph n
ho t

ng, các nhà t ch c, qu n lý ã liên t c s n xu t ra các chương trình khác nhau

có ngu n kinh phí
làm m i thông

tin, phong phú và h p d n. Nh ng chương trình th c t trong vài năm l i ây như Vi t Nam Idol; C p ôi
hoàn h o; Bư c nh y hoàn vũ; Vietnam's Next Top Model... ã thu hút hàng tri u khán gi . Có ngư i cho

r ng: Truy n hình th c t

ã

y truy n hình truy n th ng i vào quá kh s m hơn d

th c là không ngoa!

nh.

i u ó qu

.

4. Theo dõi k các chương trình này chúng ta th y s thay

i căn b n v phương th c s n xu t

chương trình. N u như trư c ây ch có ch th (nhà s n xu t) ưa

n khách th (ngư i ti p nh n thông

tin qua ngư i d n chương trình) thì hi n nay, quá trình ó thông qua ba
công chúng. Ba

i tư ng (t m g i) v i hai nhóm

i tư ng là: Th nh t : ngư i d n chương trình (ho c các biên t p viên trong các chương

trình chính lu n, Th i s , ho c MC (thư ng g i) trong các chương trình gi i trí. Th hai: Ngư i chơi, hay
ngư i tham gia t a àm, chính lu n ta thư ng g i là khách m i trư ng quay. Th 3: công chúng (bao g m
công chúng tham gia tr c ti p trong trư ng quay và công chúng qua màn nh nh ). Chúng ta có th phân
tích kĩ m t s nhánh này như sau:
- Ngư i d n chương trình: Ch y u là ngư i ư c cơ quan truy n thông c ra ch u trách nhi m d n
d t chương trình và i u hành, ti t ch thông tin úng hư ng, úng th i gian. Thu t ng này ư c g i t t
là MC (Master of Ceremonies), là có kh năng ghép các m nh r i r c l i nhau. Chính vì v y s bao quát,
làm ch trong ho t

ng truy n thông c a MC là t ch t c n có

t o nên s b t ng trong quá trình

chuy n t i thông tin. MC là tâm i m, là nơi mà ánh m t c a công chúng d ng l i nhi u nh t, t thái
nhi u nh t. M i hành vi, c ch , cách ng x , ăn m c, v trí ng i, ... u ư c công chúng ưu tiên, săm soi,
nh n xét và comment. Nhi u ngư i d n chương trình có kinh nghi m, h k l i, nhi u khi ch m t
ch tay, cái nhìn không h p lí thì hôm sau

ng tác

quán nư c ã th y ngư i ta bình lu n v i nhi u cách nhìn khác

nhau. M t tình hu ng dư i ây ph n nào cũng th y s ch quan c a ngư i d n trong m t chương trình th i
s trư c 19h c a m t kênh truy n hình. Anh T, m t biên t p vi n thu c hàng “c ng c a” c a nhà ài, tham
gia chương trình. Trên khán phòng anh ng i v trí gi a c a gh salon dài
th

i di n v i khán gi . Anh, m i

u hoàn h o, ch có i u chi u cao khiêm t n nên khi ng i xu ng salon có

hình th c a anh b h th p so v i kho ng cách.
th ng nên khi lên hình, hai cái

m lún cho nên toàn b

ã v y, anh l i v t chân ph i lên chân trái, camera chi u

u g i k lên nhau và toàn b khuôn m t c a anh n m trên hai

ug i

gi ng như m t b c tranh bi m h a b ng hình. Có l cũng không có nhi u công chúng chú ý các chi ti t
này, nhưng nh ng ngư i làm ngh , nh ng ai quan tâm v n

ng x thì qu th c là r t áng ti c cho anh

b i s ch quan c a mình làm cho m t b ph n công chúng khó ch u và dĩ nhiên anh “m t i m”.

Trong m t tình hu ng khác, MC c a m t chương trình cu c thi ca nh c, là m t thanh niên tr , nam
tính, có nhi u fan hâm m . Hai ngư i tham gia cu c thi bao g m m t nam, m t n . Ca sĩ n nhi u tu i
hơn ca sĩ nam, tuy nhiên hai ngư i v n còn trong

tu i thanh xuân tràn

y s c s ng. Có ph i vì th nên

trong s c nóng c a khán trư ng, MC bu t ra m t câu dù trong hu ng c nh nào cũng r t nh y c m là: Phi
công tr lái máy bay bà già. May thay cô ca sĩ ã nhanh chóng tr l i kèm theo n cư i r ng r : “Ch là ch
em thôi. Trong quá trình t p luy n, em y giúp em r t nhi u m i ư c như hôm nay”.
- Ngư i chơi hay khách m i trong các chương trình th i s , chính lu n. Khách m i trư ng quay ph n
l n là các chuyên gia các v n
s

ánh giá khách quan

mà chương trình d

mang

nh. H lý gi i các v n

theo cách nhìn khoa h c,

n cho công chúng m t cách nhìn m i, m t nh n bi t m i. H thuy t

ph c công chúng ngoài vi c hi u bi t sâu s c và ngh thu t di n gi i. Có m t s chương trình ngư i chơi
là Ban Giám kh o, Ban

ánh giá thì òi h i c n ph i có ng x m t cách công tâm hơn. Trong m t

chương trình truy n hình tr c ti p cho cu c thi âm nh c cách ây không lâu, m t nhà báo ư c tham d
v i tư cách là thành viên t

ánh giá sau m i thí sinh ã trình bày xong. Khi MC h i nhà báo ánh giá như

th nào v s trình di n c a thí sinh n , nhà báo ã nh n xét r ng: “Anh nói th t em, hôm nay em hát d
quá”. Có ph i vì câu nh n xét quá ư là á t ng này mà làm thí sinh này vô cùng lúng túng và x u h . R t
may, m t nh c s có tên tu i cũng là thành viên trong t

ánh giá ã

l i cho thí sinh và anh nhà báo n

b ng m t câu ý nh , nh nhàng như sau: “Ý anh nhà báo mu n nói là êm nay em hát không ư c như êm
trư c”!
M t câu chuy n v m i i qua n a năm 2011 là câu chuy n Lư m và chương trình “Ngư i xây t
m”, m t chương trình có thương hi u, i vào lòng ngư i b i tính nhân văn, ã t n không bi t bao gi y
m c v i nhi u màu s c khác nhau. Hành trình c a câu chuy n h n nh ng ngư i quan tâm còn nh như in
v i nh ng nhìn nh n ánh giá khác nhau. Có nhóm ngư i n ng l i v i các thành viên “Ngư i xây t

m”

và yêu c u h ph i xin l i công chúng. Có nhóm ngư i coi ó như là m t tai n n ngh nghi p, mà ngành
ngh nào ch ng có tai n n ngh nghi p… ch khác là

m c

khác nhau mà thôi. Có nhóm ngư i chĩa

th ng vào Lư m, là nhân v t chính c a s ki n. Khách quan mà suy xét thì ây là s n ph m c a nhà ài
(c th là c a nh ng ngư i th c hi n c a chương trình Ngư i xây t
v ch t lư ng s n ph m, và t

ó ánh giá năng l c c a ngư i làm ra nó.

thông i p truy n thông có tính nhân văn cao, thì v n
ư c coi tr ng hàng

m), v y thì h ph i ch u trách nhi m
c bi t s n ph m ó l i là m t

ch t lư ng (tính m i, ngư i th c vi c th c…)

u. S vi c s r t ơn gi n n u như ngư i làm ra nó s m nh n th y trách nhi m c a