Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 14 (39) - Thaùng 3/2016 Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle - Giá trị và bài học lịch sử đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay Han Fei and Aristotle’s rule of law thought – Values and history lessons for the building of the socialist rule of law state of Viet Nam today ThS. Đỗ Thị Thùy Trang Trường Đại học Tài chính - Kế toán TS. Võ Văn Dũng Trường Đại học Khánh H a M.A. Do Thi Thuy Trang University of Finance and Accountancy Ph.D. Vo Van Dung The University of Khanh Hoa Tóm tắt Cùng với sự vận động và biến đổi không ngừng của lịch sử xã hội, nhận thức của con người được nâng cao, tư tưởng pháp quyền đã xuất hiện ngay từ thời cổ đại và ngày càng chiếm ưu thế. Dòng chảy tư tưởng pháp quyền của nhân loại được khơi nguồn bởi các triết gia nổi tiếng như: Hàn Phi và Aristotle. Trong bài viết này, chúng tôi tập trung phân tích tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle; từ đó, rút ra những giá trị và bài học lịch sử đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Từ khóa: pháp quyền, Hàn Phi, Aristotle, giá trị, bài học lịch sử, nhà nước, xã hội chủ nghĩa... Abstract Along with the movement and continuous change of social history, human awareness is enhanced, the rule of law thought has appeared since ancient times and has been increasingly dominant. The currents of human’s rule of law thought have been inspired by the famous philosophers as: Han Fei and Aristotle. In this article, we focus on analyzing the rule of law thought of Han Fei and Aristotle; from which, we draw the values and history lessons on building The Socialist Rule of law State of Vietnam today. Key words: rule of law, Han Fei, Aristotle, values, history lessons, State, Socialist… 1. Điều kiện lịch sử - xã hội hình thành tưởng, nhà chính trị lỗi lạc của Trung Hoa tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và cổ đại. Ông đã tổng hợp ba quan điểm về Aristotle “pháp”, “thế”, “thuật” của Pháp gia thành Hàn Phi (280 – 233 tr. CN) là nhà tư một học thuyết có tính hệ thống; trong đó, 115
- tư tưởng Pháp gia là bản thiết kế; tư tưởng gay gắt làm nảy sinh những trường phái, vô vi nhi trị của Đạo gia là kỹ thuật thi tầng lớp, lực lượng đối lập nhau do lợi ích công; tư tưởng Nho gia như là chất liệu giai cấp. Cùng với nó là sự khủng hoảng và xây dựng. Chính sự kết hợp một cách độc suy yếu của nền dân chủ Athens – đã từng đáo, tài tình ba học thuyết Nho - Lão - được ca ngợi là sự thể nghiệm đầu tiên của Pháp, Hàn Phi đã trở thành đại biểu xuất nhân loại về mô hình nhà nước dân chủ. sắc nhất của Pháp gia và sách Hàn Phi Tử Người Hy Lạp phát minh ra dân chủ nhưng được coi là bộ “tập đại thành” những tư đồng thời họ cũng biến dân chủ trở thành tưởng về pháp luật trong thời Xuân Thu - tr chơi chính trị. Trước một nền dân chủ Chiến quốc. đang bộc lộ dần những khuyết tật; kéo theo Đến cuối thời nhà Chu, xã hội rơi vào đó là sự khủng hoảng niềm tin và chao đảo rối ren và loạn lạc vì thiên tử nhà Chu chỉ trong đời sống tinh thần do mâu thuẫn giữa lo chơi bời ham mê tửu sắc, bóc lột, hà khát vọng và hiện thực, giữa nhân dân với hiếp nhân dân. Trong nước, lòng dân oán giới cầm quyền…, các nhà tư tưởng thời kỳ thán và nổi dậy để lật đổ nhà Chu. Do đó, này đã đưa ra nhiều phương án khác nhau mối quan hệ giữa nhà nước và nhân dân trở để cứu vãn hệ thống thành thị đang hấp nên vô cùng căng thẳng, đã đẩy mâu thuẫn hối. Trong bối cảnh đó, học thuyết chính trị xã hội lên đến đỉnh điểm. của Aristotle ra đời như câu trả lời đầy Trước tình hình đó, tư tưởng pháp trách nhiệm của triết gia đối với thời cuộc. quyền của Hàn Phi ra đời thể hiện một Ông được xem là người đặt nền móng bước tiến nhất định trong quá trình hoàn vững chắc cho tư tưởng pháp quyền của thiện nhà nước, đặc biệt là góp phần nhân loại. củng cố mối quan hệ giữa nhà nước với Nhìn lại lịch sử, chúng ta nhận thấy, nhân dân. đây là thời kỳ đặc biệt của nhân loại. Thời Aristotle (384 - 322 tr. CN) là triết gia kỳ mà theo Karl Jaspers gọi là “Thời trục” nổi tiếng và là bộ óc bách khoa của nền [5, tr.178] của lịch sử loài người, tức là khoa học và triết học Hy Lạp cổ đại. Ông thời kỳ có nhiều biến đổi lớn lao trong đời là người sáng lập ra khoa học chính trị bởi sống xã hội, “đã song song xảy ra những những cống hiến vĩ đại trong lĩnh vực nhà phép lạ phi thường” [5, tr. 179] như một sự nước và pháp quyền. Suốt cả cuộc đời, gặp gỡ tất yếu, lần đầu tiên ở Hy Lạp, Aristotle đã đi đến rất nhiều nơi, trải Trung Quốc và Ấn Độ cổ đại. Hàn Phi và nghiệm được rất nhiều điều, tận mắt chứng Aristotle là những tên tuổi lớn đã đặt cột kiến những diễn biến chính trị tại nhiều thị mốc cho bước ngoặt lịch sử đó. Họ đã quốc. Chính sự dày công tìm tòi, bám sát không hẹn mà gặp để giải quyết những vấn thực tiễn đầy biến động trong đời sống đề mà lịch sử - xã hội đặt ra. chính trị kết hợp với lượng lớn tri thức 2. Nội dung tư tưởng về pháp quyền được tích lũy từ trước, cùng những suy tư của Hàn Phi và Aristotle trăn trở của triết gia đã giúp ông vạch ra Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi được những tư tưởng mang ý nghĩa lớn lao Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi mà người đời sau phải kính nể. được thể hiện rõ trong quan niệm về nhà Xã hội Hy Lạp thời kỳ chiếm hữu nô nước (với đại diện là vua), về nhân dân và lệ chứa đựng bên trong những mâu thuẫn mối quan hệ giữa nhà nước với nhân dân. 116
- Ông cho rằng, dân sẽ vì vua nếu vua tạo gắn kết mối quan hệ giữa nhà nước với cho dân chúng niềm tin bằng hình thức thi nhân dân trở nên vững chắc hơn thì Hàn hành chính sách thưởng phạt thật nghiêm. Phi chủ trương dùng đạo. “Đạo của bậc Khi dân chúng đã có niềm tin rồi thì họ vua sáng là làm đúng pháp luật. Pháp luật “nghe nói đến chuyện chiến đấu đã dẫm của ông ta hợp với l ng người. Cho nên chân, xắn áo xông vào nơi gươm giáo, khi cai trị thì theo đúng pháp luật, khi rời giẫm lên lửa đạn, quyết tâm liều chết” [6, b thì nghĩ đến đạo” [6, tr. 2 6]. Việc giáo tr. 28]. Nếu nhà vua “miệng nói khen hóa dân cũng như trồng cây. Nếu “trồng thưởng nhưng lại không cho; miệng nói cây lê, cây quýt thì lúc ăn được quả ngọt, trừng phạt nhưng lại không thi hành. lúc ngửi, được mùi thơm. Trồng cây chỉ Thưởng phạt đều không chắc như đã nói cúc thì khi lớn lên gai đâm người. Cho nên cho nên dân không liều chết” [6, tr. 28]. người quân tử cẩn trọng trong việc trồng Ông nhận thức được nhân dân có vai trò cây gì” [6, tr. 361]. Theo tư tưởng Hàn to lớn trong quá trình xây dựng và bảo vệ Phi, việc trồng người là việc làm vô cùng đất nước. quan trọng của nhà vua, nó quyết định đến Hàn Phi đề cao vai tr của dân. Ông sự thịnh suy của một nước. Do vậy, nhà nói, “nếu không có đất, không có dân, thì vua phải đặt ra pháp chế để dân không Nghiêu Thuấn cũng không thể làm vương” phạm phải những lỗi lầm. Như vậy, nếu [6, tr. 161]. Sở dĩ nhà vua được yêu và tôn trên dùng hình phạt thì bọn gian đều chấm quý là vì; “bậc vua chúa được thiên hạ nhất dứt, bọn gian không c n thì sẽ có lợi cho trí ra sức cùng nâng đỡ cho nên yêu. ọi dân. “Dùng pháp luật làm cho người ta người cùng đồng l ng lập ông ta lên cho phục theo. Nhờ vậy mà tiếng khen lan nên ông ta được tôn quý” [6, tr. 257]. Do rộng và tên tuổi có oai, dân trị mà nước vậy, người làm vua nếu không biết yêu dân yên, đó là ph p biết dùng dân vậy” [6, tr. nước mình mà đi yêu dân nước khác, thì 83]. Hàn Phi chủ trương nhà vua phải dân trong nước không ủng hộ ông ta. Từ “phát chẩn cho k ngh o và thương xót tới đó, ông chủ trương, “vua và tôi thân yêu những người mồ côi và góa bụa, thi hành nhau, cha và con giữ gìn cho nhau” [6, tr. ân huệ để trợ cấp cho những người không 13 ]. Người làm vua phải nghĩ đến dân, có đủ” [6, tr. 369] như thế dân sẽ theo. phải lấy cái lợi lớn của dân đặt lên hàng Những năm gặp hạn hán thì nhà cai trị đầu, không nên ham cái lợi nh mà hại đến phải mở kho thóc để cấp cho dân ngh o, cái lợi lớn. Trong nước, nếu sưu dịch nhiều phân phát của cải trong kho cho dân. thì dân khổ, dân khổ thì k có quyền thế Để đảm bảo pháp quyền được thực thi nổi lên dẫn đến sưu dịch ngày một tăng. Để một cách có hiệu quả, Hàn Phi chủ trương, làm cho dân bớt khổ thì nhà vua phải giảm thiết lập nên một hệ thống quan lại giúp sưu dịch. vua thi hành chính sách và tấu tình hình Nhà vua đối với dân thì phải giữ chữ thực tế. Ông nhấn mạnh, người làm vua tuy tín. Nếu “điều tín nh giữ được thì điều tín gi i nhưng không thể không có bầy tôi, lớn được xác lập, cho nên vị vua sáng chứa không có bề tôi không phải là không có chất chữ tín. Việc thưởng phạt không tin người mà là không có người trung thành chắc thì mệnh lệnh và những điều ngăn với vua. “Dùng công việc để sử dụng cấm không được thi hành” [6, tr. 318]. Để người, đó là cái then chốt c n hay mất, trị 117
- hay loạn” [6, tr. 515] của một nước. Người không cho; miệng nói trừng phạt nhưng lại làm quan phải hết sức phụng sự và xây không thi hành. Thưởng và phạt không dựng đất nước, phải ở gần những người chắc chắn” [6, tr. 28] thì dân không tin. hiền, tránh xa những người hư h ng, sửa uốn dân tin trước hết vua biết b điều đổi những điều rối loạn. uốn trị dân, nhà riêng tư, cong quẹo, mà theo ph p công thì vua chỉ cần trị quan lại, vì “chỉ nghe có dân sẽ được yên mà nước sẽ được trị. quan lại làm loạn nhưng dân vẫn cứ tốt, Từ sự phân tích trên cho thấy những nhưng không nghe có dân làm loạn nhưng yếu tố pháp quyền trong tư tưởng của Hàn quan vẫn cứ trị an một mình. Cho nên bậc Phi. Ông đã đánh giá rất cao vai tr của vua sáng cai trị quan lại mà không cai trị dân, ông khẳng định “làm vua mà không có dân” [6, tr. 39 ]. bầy tôi thì làm sao mà có nước được” [6, tr. Hàn Phi cho rằng, chỉ có việc thưởng 73]. Tư tưởng của ông đã có những tiến bộ hậu, phạt nặng thì dân chúng mới tận tâm, nhất định trong mối quan hệ giữa nhà nước tận lực vì nhà vua. Ông cho rằng, “Vua và với nhân dân. tôi không có tinh thần của những người Tư tưởng pháp quyền của Aristotle trong cốt nhục” [6, tr. 127]. Từ việc phân Tư tưởng pháp quyền của Aristotle tích tâm lý của dân, Hàn Phi cho rằng, được thể hiện xuyên suốt trong những luận “hình phạt nghiêm là điều mà dân vẫn sợ. giải chính trị của ông. Để chỉ ra nguồn gốc Phạt nặng là điều dân vẫn gh t. Cho nên ra đời của nhà nước, Aristotle cho rằng, sở bậc thánh nhân bày ra cái người ta vẫn sợ dĩ con người sống quần tụ với nhau, tập để cấm không cho người ta làm bậy; đưa hợp lại trở thành gia đình, làng xã, rồi đến cái người ta vẫn gh t để ph ng điều gian quốc gia vì cùng hướng đến chung một lợi dối của họ” [6, tr. 13 ], chính vì thế mà ích là đạt đến đời sống tốt đẹp cho cả cá nhà nước mới trị an. Việc thưởng phạt phải nhân và cộng đồng. Aristotle cho rằng, “khiến cho k mạnh không lấn át người “mỗi quốc gia là một loại cộng đồng, và yếu, k đông không xúc phạm số ít, người mỗi cộng đồng được thành lập hướng đến già cả được th a l ng, người tr và cô độc với một số điều tốt đẹp; vì con người luôn được trưởng thành, biên giới không bị xâm luôn hành động để đạt được những gì mà phạm” [6, tr. 13 ]. Khi thưởng phải x t đến họ cho là tốt. Tuy nhiên, nếu tất cả các công lao. Nếu nhà vua thưởng những người cộng đồng đều hướng đến một số mục tiêu không có công thì dân oán thán, vì của cải tốt đẹp nào đó thì nhà nước hoặc cao nhất hết. “Dùng thưởng mà sai lầm là b mất là cộng đồng chính trị, là bộ phận cao dân, dùng hình phạt mà sai lầm thì dân nhất, và bao gồm tất cả phần còn lại, không sợ. Có thưởng nhưng không đủ để hướng đến điều tốt đẹp ở mức độ cao hơn khuyến khích, có phạt nhưng không đủ để và nhắm đến mức độ cao nhất” [1, p. 3] và ngăn cấm thì dù nước có lớn cũng nguy” lý do để nhà nước tồn tại là để giúp cho [6, tr. 162]. Hình phạt và khen thưởng công dân sống một đời sống tốt. Điều đó không được x t rõ thì dân không có công thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa nhà mà lại cầu được thưởng, có tội mà mong nước và công dân. Ở đây, nhà nước như là được tha. Việc thưởng phạt của nhà vua là phương tiện để giúp công dân đạt được tùy theo chỗ làm đúng hay sai. Nếu người những mục đích của cuộc sống; nhưng làm vua “miệng nói khen thưởng nhưng lại đồng thời, chính những ước vọng cao đẹp 118
- đó sẽ là điều kiện để duy trì sự tồn tại của cho người dân, khi cá nhân đó được sống nhà nước đó. với tư cách là thành viên của xã hội; đó Con người “tự bản chất là một động quyền được hưởng một cuộc sống tốt đẹp vật chính trị” [1, p. 5], tồn tại với tư cách là mà nhà nước – một cộng đồng chính trị một bộ phận gắn bó, không thể tách rời của hoàn hảo nhất – mang lại, quyền được giáo nhà nước. Chỉ có thể sống trong một cộng dục, quyền được tham gia vào chính đồng nhà nước, tạo nên một liên hợp bao sự…Đây là những quyền hết sức cơ bản và gồm nhiều cá nhân với nhau, con người chính đáng của con người, được Aristotle mới có thể th a mãn được những nhu cầu đưa ra ngay từ thời cổ đại. Quyền công dân và được hưởng đầy đủ những quyền công chính là một trong những biểu hiện cơ bản dân của mình. Quyền công dân được thể của tư tưởng pháp quyền hiện rõ trong vai tr mà nhà nước mang lại. Aristotle cho rằng, vì con người có khả Trước hết, mục đích tối cao của việc hình năng nhận thức điều tốt và điều xấu, công thành và duy trì sự tồn tại của nhà nước là bằng và bất công, nên sự xuất hiện của nhà mang lại cuộc sống tốt cho con người. nước được bắt nguồn trực tiếp từ nhu cầu Aristotle đã lấy tiêu chuẩn để xác định các quản lý cộng đồng, quản lý xã hội, vì nếu hình thức nhà nước kiểu mẫu là khả năng không có sự quản lý thì con người không phụng sự lợi ích chung. Thể chế nhà nước thể sống và sống tốt được, không có sự an nào lấy lợi ích xã hội làm cứu cánh, thì toàn cho mọi người. Sự ra đời của nhà được liệt vào hình thức kiểu mẫu; ngược nước như là nhu cầu tất yếu để th a mãn lại, thể chế nhà nước nào tuyệt đối hóa khát vọng sống và sống tốt đẹp hơn trong quyền lực của cá nhân hay của một nhóm trật tự và văn minh. “Bởi vì con người, khi thiểu số thì bị quy về hình thức lệch lạc. đã hoàn thiện, là động vật cao nhất, nhưng Tiếp đến, nhà nước phải có vai tr đào tạo khi tách rời kh i luật pháp và công lý, thì công dân về mặt đức hạnh. Nhiệm vụ chính con người là động vật tồi tệ nhất, bởi vì sự của nhà nước là giáo dục công dân đi đến bất công được trang bị kỹ là nguy hiểm hoạt động một cách ngay thẳng, dạy cho họ hơn, và con người từ khi sinh ra đã có đôi biết nhắm đến mục tiêu cao thượng của tay nghĩa là có sự thông minh và đạo đức, cuộc sống và vững bước trong cuộc sống những điều này có thể được con người sử đó. Do đó, công dân sẽ là những người can dụng cho những mục đích tồi. Vậy nên, đảm, điềm tĩnh, tự do, cao thượng, thực nếu con người không có đức hạnh, thì con hiện công bằng, cư xử như những người người là động vật xấu xa và man rợ nhất, bạn hoàn hảo, tóm lại là những con người tham lam và ham muốn nhiều. Tuy nhiên, “đẹp và tốt”. Với tư cách là thành viên của công lý là dây buộc của con người trong cộng đồng chính trị, công dân là người có các nhà nước, vì quản lý sự công bằng, quyền tham gia chính sự và giữ những quyết định công bằng là gì, đó là nguyên chức vụ trong chính quyền, tức là được tắc thiết lập trật tự trong xã hội chính trị” ph p tham gia vào những công việc của [1, p. 6]. thành bang; bởi theo ông, mọi công dân có Để đảm bảo pháp quyền có hiệu quả, đức hạnh đều có quyền cai trị. theo Aristotle, cần phải có một hệ thống Như vậy, quyền công dân được thể các cơ quan chính quyền cần thiết và một hiện rõ trong vai tr mà nhà nước mang lại mạng lưới pháp luật để quản lý con người 119
- và giám sát hoạt động xã hội. Do đó, chế độ. Aristotle xem đó là phẩm chất, là Aristotle là người đầu tiên chỉ ra những cơ đức hạnh chung của mọi công dân. quan chính quyền trong bộ máy nhà nước Như vậy, người công dân trong quan và sự cần thiết phải kết hợp nhiều cơ quan điểm của Aristotle không chỉ có những lại với nhau để hoạt động của nhà nước có quyền nhất định mà c n phải có nghĩa vụ hiệu quả. Trong số những cơ quan đó, đối với nhà nước. Nhà nước phải đảm bảo Aristotle đặc biệt nhấn mạnh vai trò của lợi ích chung và mang lại cuộc sống tốt đẹp các cơ quan pháp luật. Ông quan niệm cho những công dân của mình; và ngược rằng, trong bất kỳ nhà nước nào cũng cần lại, công dân phải có những nhiệm vụ nhất phải có những yếu tố bắt buộc: cơ quan định đối với nhà nước (trong đó nhiệm vụ làm ra luật có trách nhiệm trông coi việc cao nhất là tránh làm những việc ảnh nước, các cơ quan thực thi pháp luật và các hưởng đến sự tồn vong của chế độ). Như toà án. Từ đó, Aristotle là người đầu tiên vậy, mối quan hệ giữa nhà nước và công chỉ ra sự phân quyền trong bộ máy nhà dân là sự tương quan hai chiều, quyền lợi nước, gồm lập pháp, hành pháp, tư pháp. luôn đi đôi với nghĩa vụ. Mối quan hệ giữa Trong nhà nước có sự phân chia quyền lực nhà nước và công dân là mối quan hệ chủ như Aristotle nêu ra, để đảm bảo cho việc đạo trong xã hội, vừa thể hiện vai trò của mỗi cơ quan thực hiện đúng chức năng và một nhà nước là phục vụ, vừa thể hiện quyền hạn của mình, quyền lực được thực trách nhiệm của công dân trước nhà nước. thi, thì phải có hệ thống pháp luật nghiêm Điều này đã toát lên tư tưởng pháp quyền minh, chặt chẽ và thống nhất. Điều này khá tiến bộ của ông. chứng t , ông luôn đề cao vai trò của pháp 3. Giá trị tư tưởng pháp quyền của luật trong việc quản lý xã hội và giáo hóa Hàn Phi và Aristotle con người vì khi tách rời kh i luật pháp và Giá trị thứ nhất, tư tưởng pháp quyền công lý, thì con người trở nên tồi tệ nhất của Hàn Phi và Aristotle hướng đến một xã trong số các loài động vật. Như thế, mối hội thịnh trị quan hệ giữa nhà nước và công dân sẽ bị Hàn Phi và Aristotle là những nhà tư phá vỡ, xã hội sớm hay muộn sẽ rơi vào tưởng nổi tiếng của thời kỳ cổ đại. Cả hai vòng loạn lac. ông đều chứng kiến một xã hội đang bị đổ ối quan hệ không tách rời giữa công vỡ những giá trị và niềm tin. Xã hội mà dân với nhà nước là mối quan hệ hai chiều Hàn Phi đang sống rơi vào tình trạng bạo và có tác động biện chứng lẫn nhau; do đó, loạn và phân tranh. Vì thế, tư tưởng về mối quan hệ này không chỉ được thể hiện ở pháp quyền của ông ra đời nhằm mục đích những quyền lợi mà nhà nước mang lại cho đưa nước từ loạn thành trị. Cũng tương tự công dân mà c n thể hiện ở nghĩa vụ công như thế, ở phương Tây, các thành bang của dân phải thực hiện đối với nhà nước. Con Hy Lạp cũng lâm vào bế tắc và đang rất người chỉ có thể tồn tại với tư cách là cần có những phương án đưa xã hội để “động vật chính trị”, là thành viên của xã thoát ra kh i sự khủng hoảng do những hội và tham gia tích cực vào các hoạt động khuyết tật của nền dân chủ mang lại. Do xã hội; do đó cần phải có ý thức về bản vậy, tư tưởng về pháp quyền cùng với thân và trách nhiệm đối với xã hội. Nhiệm những vấn đề khác trong chính trị học của vụ của công dân là giữ cho sự an toàn của Aristotle đều nhằm giải quyết những yêu 120
- cầu cấp bách mà thời đại ông đặt ra. Bối đưa ra quan điểm, nhà nước phải biết chăm cảnh lịch sử và dấu ấn đẳng cấp được in lo cho dân và xem việc phụng sự cho lợi đậm trong tư tưởng, tư tưởng pháp quyền ích chung là mục đích, là điều kiện để duy của cả hai ông đều thể hiện khát vọng trì sự tồn tại của mình; đồng thời, người hướng đến một xã hội thịnh trị, một nhà dân chỉ có thể đạt đến cuộc sống đức hạnh nước tốt đẹp nhất dành cho con người. khi được sống trong cộng đồng nhà nước Tư tưởng pháp quyền là đ i h i vô và phải có nghĩa vụ bảo vệ nhà nước đó. cùng bách cấp trong bối cảnh xã hội rơi Như vậy, ngay từ thời cổ đại, cả hai ông vào loạn lạc. Vì thế, nó góp phần tạo ra đều khẳng định mối quan hệ gắn bó chặt hiệu quả to lớn cho học thuyết chính trị của chẽ, không thể tách rời giữa nhà nước với Hàn Phi và Aristotle. Tư tưởng của cả hai nhân dân. ông đều được trọng dụng và được ứng Trong mối quan hệ giữa nhà nước với dụng vào mô hình nhà nước cụ thể (tuy nó nhân dân của Hàn Phi và Aristotle là họ còn mang tính sơ khai). Trên thực tế, tư không chỉ dừng việc ở việc đề cao mối tưởng chính trị của Hàn Phi đã giúp cho quan hệ này mà còn ra sức củng cố, giữ Tần Thủy Hoàng thống nhất được Trung gìn và bảo vệ để nó càng trở nên chặt chẽ. Hoa, thành lập nên nhà nước phong kiến Cả hai người đều là những nhà pháp trị nổi trung ương tập quyền, chấm dứt một thời tiếng nên đã chủ trương sử dụng pháp luật kỳ dài phân quyền loạn lạc; c n tư tưởng làm công cụ để gắn kết mối liên hệ giữa chính trị Aristotle đã góp phần giúp cho nhà nước với nhân dân. Nhà nước quản lý học trò của ông – Alexander Đại đế trở các hoạt động xã hội và kiểm soát những thành vị tướng thành công nhất trong lịch hành vi của dân chúng bằng hệ thống pháp sử nhân loại, người đã chinh phục gần như luật; đồng thời cũng thông qua pháp luật, toàn bộ thế giới mà ông biết đến trước khi nhân dân được đảm bảo sự bình đẳng và qua đời. Thế mới biết được cái tài hoa và các quyền cơ bản của mình, ý thức được những đóng góp to lớn của nhà tư tưởng nghĩa vụ và trách nhiệm của mình đối với đối với lịch sử. nhà nước. Giá trị thứ hai, tư tưởng pháp quyền Giá trị thứ ba, tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle đề cao mối quan của Hàn Phi và Aristotle hướng đến việc hệ giữa nhà nước với nhân dân. Hai ông củng cố bộ máy nhà nước vững mạnh đã đại diện cho hai quan điểm - phương Để đảm bảo cho những giá trị của Đông và phương Tây, và đã nhận thức pháp quyền được thực thi, Hàn Phi và được tầm quan trọng của mối quan hệ này. Aristotle đều đưa ra những biện pháp cụ Họ khẳng định vai trò không thể thiếu của thể hết sức hữu hiệu. Nếu như Hàn Phi chủ nhà nước; bên cạnh đó, cũng không thể hạ trương sử dụng hệ thống quan lại để giúp thấp, xem thường vai trò của dân. Nếu Hàn vua quản lý xã hội, thực thi chính sách và Phi cho rằng, nước một ngày cũng không báo cáo tình hình thực tế; thì Aristotle lại thể thiếu vua và người làm vua, nếu không nêu lên sự cần thiết để thiết lập nên các cơ có dân thì cũng không có nước; sở dĩ, xuất quan chính quyền để theo dõi và giám sát hiện vua ở đây là vì trong ý thức hệ phong các hoạt động của nhà nước. Tư tưởng kiến, vua là đại diện cho nhà nước, nhà quan lại phải hết lòng phụng sự và xây nước là nhà nước của vua; thì Aristotle lại dựng nước; đồng thời quan lại còn là phụ 121
- mẫu của dân, chăm lo cho dân và đối xử tương đồng giữa chúng ta với cách tiếp cận công bằng đối với mọi người của Hàn Phi; của Hàn Phi và Aristotle về vai trò của hay tư tưởng “không có một thị quốc nào pháp luật. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ có thể tồn tại mà không có những cơ quan nghĩa Việt Nam, với tất cả tính ưu việt của cần thiết và không một thị quốc nào có thể mình, nhấn mạnh vai trò của pháp luật. được quản lý tốt nếu không có những cơ Chấp hành pháp luật cũng là cách thể hiện quan hướng tới duy trì sự hài h a cân đối dân chủ. Pháp luật là tối cao, việc tuân theo và trật tự” [1, p. 1 9], xác định rõ bản chất pháp luật sẽ làm người dân trở nên bình và chức năng của những cơ quan này của đẳng, được bảo vệ những quyền lợi chính Aristotle; tất cả chứng t cả hai ông đều đáng; từ đó là cơ sở để tạo nên sự đồng chủ trương, tổ chức bộ máy nhà nước chặt thuận xã hội. Do đó, chúng ta không coi chẽ từ trên xuống dưới để công việc của pháp luật như một công cụ cai trị, mà là nhà nước hoạt động có hiệu quả, quản lý công cụ bảo vệ quyền lợi của người lao tốt các hoạt động của nhân dân và của toàn động, của toàn thể nhân dân. xã hội. Ở đây, hệ thống quan lại và các cơ Trong thời đại ngày nay để giữ vững quan chính quyền được xem như những ph p nước đ i h i nhà nước phải nhanh “cây cầu nối” để gắn kết giữa nhà nước với chóng kiện toàn hệ thống pháp luật, phải nhân dân, là những người thực thi giá trị thống nhất pháp luật từ trung ương đến địa pháp quyền một cách hiệu quả nhất. phương, tránh tình trạng ở trung ương chỉ 4. Bài học lịch sử rút ra từ tư tưởng thị xuống thì đúng nhưng ở cấp cơ sở thì pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle đối với lại thi hành sai chỉ thị. Để khắc phục những việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội tình trạng đó thì cần phải nhờ đến tính Chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay nghiêm minh của pháp luật. Pháp luật là Từ những giá trị được rút ra, tư tưởng công cụ để ổn định chính trị - xã hội của pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle đã để đất nước chính vì thế Đảng cộng sản Việt lại những bài học lịch sử quý giá cho việc Nam đã không ngừng quyết tâm hoàn thiện xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ hệ thống chính trị theo hướng lấy chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. nghĩa ác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Bài học lịch sử thứ nhất, phải xây Minh làm nòng cốt đồng thời tiếp thu dựng một bộ máy nhà nước vững mạnh những tinh hoa của nhân loại nhằm xây với một hệ thống pháp luật chặt chẽ và dựng một đất nước thực sự của dân, do thống nhất dân, vì dân. Tuy là một vấn đề được đặt ra từ thời Như vậy, với tư tưởng pháp quyền, cổ đại, song tư tưởng pháp quyền, trong đó Hàn Phi và Aristotle đã đề cao pháp luật việc đề cao tính nghiêm minh của pháp luật tạo nên sự ổn định và kỷ cương, tổ chức không hề bị mất đi giá trị trong thời đại của đời sống xã hội chặt chẽ là điều kiện quan chúng ta. Trái lại, trong một xã hội văn trọng để tiến đến nhà nước lý tưởng, là minh, nó càng thể hiện vai trò quyết định biện pháp hữu hiệu để đưa xã hội đang đến việc tồn vong của chế độ nói riêng và khủng hoảng từ tình trạng phân rã, xung sự sống còn của quốc gia, dân tộc nói đột chính trị trở lại với quỹ đạo phát triển. chung. Nhìn vào hệ thống chính trị của Ngày này, chúng ta cũng đang gắng sức nước ta hôm nay, có thể thấy rõ điểm hoàn thiện hệ thống pháp luật để ổn định 122
- chính trị nhằm đạt đến sự phát triển bền được cung cấp thông tin kịp thời và chính vững. Do đó, chúng ta càng cảm nhận sâu xác để tiến hành cơ chế “nhà nước và nhân sắc thông điệp mà Hàn Phi và Aristotle đã dân cùng làm”, “dân biết, dân bàn, dân làm truyền lại cho thời đại sau. và dân kiểm tra”; có quyền khiếu nại, tố Bài học lịch sử thứ hai, phải đảm bảo cáo, phát hiện và đề nghị thanh tra, xử lý quyền làm chủ của nhân dân các hành vi vi phạm pháp luật, đạo đức của Một trong những nội dung cơ bản của cán bộ, công chức. Vai trò quản lý của Nhà tư tưởng pháp quyền là khẳng định quyền nước phải đảm bảo thực hiện đúng và đủ của con người. Trong nhà nước pháp quyền các nội dung trên để thể hiện bản chất của xã hội chủ nghĩa Việt Nam, quyền của con nhà nước là “của dân, do dân và vì dân”. người trước hết được khẳng định qua Hiện nay, quyền làm chủ của nhân quyền làm chủ của nhân dân. Đây là một dân không chỉ được đảm bảo bằng Hiến trong những nguyên tắc đặc thù trong tổ pháp và pháp luật; mà còn bằng hệ thống chức và hoạt động của bộ máy nhà nước xã truyền thông, các phương tiện thông tin hội chủ nghĩa, xuất phát từ bản chất của đại chúng, các cuộc vận động, thông qua nhà nước xã hội chủ nghĩa. Quyền làm chủ việc thực hiện quy chế dân chủ cơ sở, thực nhà nước của nhân dân cần phải được đảm hiện “dân biết, dân bàn, dân làm, dân bảo bằng những quy định của Hiến pháp, kiểm tra”, thông qua vai tr của các Mặt pháp luật; đồng thời, phải đảm bảo được trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân. tôn trọng và thực hiện trên thực tế. Tuy nhiên, bên cạnh đó, quyền làm chủ Hiến pháp là văn bản có giá trị pháp lý của nhân dân còn bị vi phạm ở nhiều nơi, cao nhất đã thừa nhận quyền làm chủ của trên nhiều lĩnh vực và có nhiều nơi đã nhân dân, nó tiếp tục được khẳng định qua thực hiện dân chủ nhưng chỉ mới là dân nhiều lần sửa đổi Hiến pháp khác nhau và chủ hình thức; tệ quan liêu, mệnh lệnh, trải qua những kì Đại hội Đảng, Đảng cửa quyền, tham nhũng, sách nhiễu, gây Cộng sản Việt Nam luôn khẳng định “Nhà phiền hà cho dân vẫn đang phổ biến và nước ta là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghiêm trọng mà chúng ta chưa đẩy lùi, nghĩa. Cần xây dựng cơ chế vận hành của ngăn chặn được. Do đó, cần phải nghiêm nhà nước, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền trị những hành vi nói trên để đảm bảo lực nhà nước đều thuộc về nhân dân”. quyền làm chủ của nhân dân. Quyền làm chủ của nhân dân được thể hiện Bài học lịch sử thứ ba, củng cố và tăng ở những nội dung chủ yếu sau: tham gia cường mối quan hệ giữa nhà nước với bầu cử các đại biểu của mình vào Quốc hội nhân dân và Hội đồng nhân dân các cấp; tham gia Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và các công việc quản lý nhà nước ở địa Aristotle hàm chứa mối quan hệ giữa hai phương và cơ sở; tham gia xây dựng, đánh lực lượng cơ bản của đời sống chính trị - giá các chủ trương chính sách và góp ý xã hội; đó là nhà nước và nhân dân. Tư kiến điều chỉnh, bổ sung, sửa đổi để các tưởng đó để lại cho chúng ta bài học lịch chủ trương chính sách phù hợp với thực sử to lớn; bởi ngày nay, Đảng – Nhà nước tiễn; có quyền giám sát, chất vấn và đ i h i cùng với nhân dân song hành trong công sự công khai minh bạch trong các hoạt cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa, cùng nhau động của các cơ quan nhà nước; có quyền thực hiện công nghiệp hóa – hiện đại hóa 123
- đất nước; và chính nhân dân đã trở thành quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền những người chủ thực sự của quá trình đó. xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. Đó là Dân có giàu thì nước mới mạnh; bởi không phải xây dựng một bộ máy nhà nước vững thể nói một đất nước giàu khi người dân mạnh với một hệ thống pháp luật chặt chẽ chưa đủ no, một đất nước dân chủ khi và thống nhất, đảm bảo quyền làm chủ của người dân mất đi quyền tự chủ được. Trình nhân dân, củng cố và tăng cường mối quan độ dân trí và chất lượng cuộc sống của hệ giữa nhà nước với nhân dân nhân dân đã trở thành thước đo chuẩn xác nhất về trình độ văn minh của xã hội. TÀI LIỆU THAM KHẢO Do đó, để tăng cường sự gắn bó giữa 1. Aristotle (1999), The Politics, Translated in nhà nước với nhân dân thì nhà nước phải to English by Benjamin Jowett, Batoche thực sự lấy lợi ích chính đáng của nhân Books, Kitchener. dân làm mục tiêu cao cả. Nhà nước chăm 2. Giản Chi, Nguyễn Hiến Lê (2004), Đại lo mọi mặt, tạo điều kiện để phát triển cương triết học Trung Quốc, Nxb. Thanh toàn diện về trí tuệ, thể chất và tinh thần; Niên, thành phố Hồ Chí Minh. nguyên tắc công bằng được khẳng định 3. Doãn Chính (chủ biên) (2003), Đại cương thông qua chính sách xã hội phục vụ lịch sử triết học Phương Đông cổ đại, Nxb. người lao động. Tất cả mọi hoạt động của Thanh Niên, Hà Nội. nhà nước đều hướng đến vì lợi ích của nhân dân, ngoài lợi ích của nhân dân thì 4. Doãn Chính (2005), Triết lý phương Đông giá trị và bài học lịch sử, Nxb. Chính trị không còn một lợi ích nào khác. Một khi quốc gia, Hà Nội. mối quan hệ giữa nhà nước và nhân dân được củng cố và trở nên tốt đẹp thì sẽ 5. Karl Jaspers (2004), Triết học nhập môn, Lê thực thi giá trị của pháp quyền một cách Tôn Nghiêm dịch và giới thiệu, Nxb. Thuận hiệu quả nhất. hóa, Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, 2004. 5. Thay lời kết Hàn Phi và Aristotle là những đại diện 6. Hàn Phi (2005), Hàn Phi Tử, Nxb. Văn học, tiêu biểu của phương Đông và phương Tây. Hà Nội, (bản dịch của Phan Ngọc). Là nhà pháp trị, hai ông đã đưa ra những tư 7. Marcel Prelot, Georges Lescuyer, Lịch sử tưởng pháp quyền đầu tiên cho nhân loại. các tư tưởng chính trị, Chương trình khoa Tuy có sự khác biệt về điều kiện lịch sử và học – công nghệ KX. 5, đề tài KX 05 – 02 lập trường giai cấp nhưng tư tưởng pháp (Bùi Ngọc Chương dịch). quyền của hai ông chứa đựng những giá trị 8. Lưu Kiếm Thanh, Phạm Hồng Thái dịch to lớn như: đều hướng đến một xã hội thịnh (1993), Lịch sử các học thuyết chính trị trên trị, đề cao mối quan hệ giữa nhà nước với thế giới, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội. nhân dân, hướng đến việc củng cố bộ máy 9. Nguyễn Văn Vĩnh (chủ biên) (2007), nhà nước vững mạnh. Từ những giá trị đó, Aristotle và Hàn Phi Tử - con người chính tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và trị và thể chế chính trị, Nxb. Lý luận chính Aristotle để lại nhiều bài học bổ ích cho trị, Hà Nội. Ngày nhận bài: 22/02/2016 Biên tập xong: 15/03/2016 Duyệt đăng: 20/03/2016 124
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học