Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 2 (27) - Thaùng 3/2015 TƯ TƯỞNG CANH TÂN GIÁO DỤC CỦA PHONG TRÀO ĐÔNG KINH NGHĨA THỤC VÀ GIÁ TRỊ CỦA NÓ VÕ VĂN DŨNG (*) TÓM TẮT Tư tưởng canh tân giáo dục là một trong những tư tưởng yêu nước của Việt Nam xuất hiện vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX do những nhân sĩ, trí thức yêu nước khởi xướng. Mục đích của phong trào là “thực học và thực nghiệp”. Do vậy, chương trình đào tạo của phong trào chú trọng tới thực tiễn xã hội nhằm đào tạo ra một sản phẩm hữu dụng cho đất nước. Điều này trái với sự mong chờ ban đầu của thực dân Pháp nên phong trào chỉ tồn tại một thời gian ngắn thì bị đóng cửa. Mặc dù tồn tại trong thời gian ngắn nhưng phong trào đã để lại dấu ấn vô cùng quan trọng trong việc cải cách giáo dục đồng thời khơi dậy lòng yêu nước vốn có của dân tộc. Đông Kinh Nghĩa Thục được coi là đỉnh cao của cuộc canh tân văn hoá nói chung và giáo dục nói riêng. Bên cạnh những hạn chế không thể tránh khỏi thì tư tưởng canh tân giáo dục của phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục vẫn còn những giá trị phù hợp với xã hội ngày nay. Từ khóa: canh tân giáo dục, phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục ABSTRACT The innovative education thought is patriotism of our people by the notables, patriotic intellectuals in the late nineteenth century and early twentieth century. The purpose of the movement is "real school and real career." Therefore, training programs focus on the movement of social practices aimed at training a useful product for the country. This is contrary to the expectations of the French colonialists so the movement only exists for a short time. Despite the short existence, the movement has left its crucial mark in reforming education and aroused patriotism in the nation. “Đông Kinh Nghĩa Thục movement” is considered the peak of cultural reform in general and education in particular. Besides the inevitable limitations, the ideology of the education reform of this movement remains valuable for our society. Keywords: tonkin free chool, real chool real career, innovative education 1. NỘI DUNG TƯ TƯỞNG CANH đó phải gắn liền với từng giai đoạn lịch sử TÂN GIÁO DỤC CỦA PHONG TRÀO cụ thể mà nó được sinh ra. Tư tưởng canh ĐÔNG KINH NGHĨA THỤC * tân giáo dục của phong trào Đông Kinh Bất kỳ cuộc đổi mới giáo dục nào cũng Nghĩa Thục cũng không nằm ngoài quy có mục tiêu nhất định của nó và mục tiêu luật trên. Trong lịch sử giáo dục Việt Nam, Nguyễn Trường Tộ là người phê phán (*) ThS, Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch mạnh mẽ hệ thống giáo dục khoa cử dựa Nha Trang trên Nho học. Ông đề xuất cải cách giáo 70
- dục theo hình thức tiếp thu mô hình giáo mệnh trời cũng đủ làm cản trở ý chí cạnh dục phương Tây. Các đề xuất này đã được tranh của quốc dân ta. Mệnh là cái không các nhà nho duy tân tiếp tục hoàn thiện và đến mà lại đến. Người quân tử tri mệnh là đưa vào thực tiễn. biết không thể tránh được điều hại, không Năm 1906, chính quyền thực dân Pháp thể hưởng được điều lợi, nhưng cái đáng đã thực hiện cải cách giáo dục lần thứ nhất làm thì cứ làm. Cho nên tri mệnh là để ở Đông Dương, mục đích của “hệ thống các khuyên lập chí, dẫu biết rằng người không trường Pháp – Việt và các trường nghề đào có chí thì khi gặp việc là cầu trời khấn trời tạo những viên chức có trình độ vừa đủ để giúp cho, hỏng việc lại đổ cho trời hại”[6, phục vụ cho bộ máy cai trị của thực dân; và tr. 62]. Bằng việc phê phán thế giới quan hệ thống các trường ấu học, tiểu học, trung “thần quyền” của Nho giáo, các nhà nho học, hậu bổ cùng các kỳ thi Hương, thi Hội yêu nước trong phong trào Đông Kinh để đào tạo quan lại phục vụ trong bộ máy Nghĩa Thục đã tạo nên một bước đột phá tay sai của Nam triều”[2, tr. 69]. Mục đích mới khi phủ nhận hệ thống giáo dục cuối “khai hóa” của thực dân Pháp trong giai thời Nguyễn, đồng thời mở ra một chân đoạn này là thực dân hóa nền giáo dục Việt trời mới cho tư duy giáo dục Việt Nam. Nam ? nhằm loại bỏ dần nền Hán học. Tuy Các nhà nho yêu nước của phong trào vậy, đây cũng chính là chỗ dựa pháp lí mà Đông Kinh Nghĩa Thục cho rằng, phương các nhà duy tân yêu nước có thể mở cơ sở pháp cứu nước tốt nhất là nâng cao dân trí, giáo dục hợp pháp. Như vậy, trường Đông “nước làm sao có thể tự mạnh hay yếu Kinh Nghĩa Thục đã mở được “theo được! Nước mạnh hay yếu là do dân… phương châm khai hoá của chính phủ bảo Chưa hề có dân yếu mà nước mạnh… hộ”[5, tr. 74]. Mục đích của việc đổi mới là Muốn nước được bình trị mà mong ở vua tiếp thu mô hình giáo dục phương Tây và hiền tướng giỏi thì không bằng mong ở dân không quên chọn lọc những yếu tố tích cực mạnh. Dân mạnh thì nước yếu có thể của hệ thống giáo dục cũ, để từ đó đề ra chuyển thành mạnh và mạnh lâu dài”[6, tr. một chương trình đào tạo với nội dung 57]. Mục đích của giáo dục là “khai dân trí” phong phú, nhạy cảm với những biến đổi để đánh thức lòng yêu nước của người dân thời đại, gắn liền với thực tiễn sinh động Việt Nam. Họ khẳng định “nền giáo dục "tìm đúng cái cần xây dựng, cần chống lại ở mới phải là một nền giáo dục yêu nước ngay xứ sở quốc gia, ở con người mình"[9, thương nòi, dân tộc hóa, khoa học hóa và tr 266]. Như vậy, đường lối canh tân giáo đại chúng hóa, hướng tới mục tiêu khai dân dục của phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục trí, chấn dân khí, hậu dân sinh, làm cơ sở không chỉ đơn thuần là sự kế thừa và phát cho việc thực hiện hai mục tiêu tối hậu gắn triển những tư tưởng cải cách giáo dục đã chặt với nhau là chấn hưng, hiện đại hóa được Nguyễn Trường Tộ mà khởi xướng đất nước và khôi phục chủ quyền quốc gia còn mang ảnh hưởng những tiến bộ về văn – dân tộc”[10, tr. 286]. Với mục tiêu là giải hóa giáo dục của thời đại. phóng dân tộc bắt đầu từ việc canh tân giáo Để có thể canh tân giáo dục một cách dục, phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục đã triệt để, các nhà nho yêu nước đã bắt đầu từ tạo ra được một bước ngoặt lớn trong tiến việc phê phán thế giới quan của Nho giáo. trình lịch sử Việt Nam. Để đặt được mục Họ cho rằng “Ngày nay chỉ riêng cái thuyết tiêu giải phóng dân tộc thì phải gắn lý luận 71
- vào thực tiễn, chống tư tưởng phong kiến "Tràng học rộng lắm, mà học trò cả ngày đã lỗi thời, thực hiện cải cách tư tưởng, văn cả đêm ước đến bốn trăm, phân làm nhiều hoá – xã hội, nâng cao trình độ dân trí, chủ lớp: lớp thì để những ông cử, ông tú (nho) trương dạy bằng chữ quốc ngữ là chính, học chữ Pháp; lớp thì để những ông đã biết kèm thêm chữ Hán, chữ Pháp. “Thiếu niên chữ Pháp học chữ Nho; lớp người lớn, lớp chúng ta phải ra sức học cái hữu dụng, chớ trẻ con, tràng con trai, tràng con gái, thứ tự, để cái học khoa cử phá hỏng chí hướng của văn minh lắm"[9, tr. 251]. Việc khuyến mình”[6, tr. 74]. Nếu cứ học theo lối cũ “thì khách phụ nữ đến trường để học là một nước ta sẽ không đời nào hưng thịnh được” trong những tư tưởng tiến bộ của phong và “học là để có ích cho bản thân mình và trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Phong trào cho quốc gia, xã hội”[6, tr. 72]. Trên quan cũng phủ nhận đối tượng giáo dục của Nho điểm đó, các nhà lãnh đạo phong trào Đông giáo khi họ xem phụ nữ và tiểu nhân như Kinh Nghĩa Thục chủ trương xây dựng nền đối tượng bất trị không thể giáo dục. Trên giáo dục quốc dân, “đường lối giáo dục tinh thần đó, tư tưởng canh tân trong giáo quốc dân là làm rõ cái lý tương quan giữa dục của phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục nước với dân, cho dân biết họ có vị trí, đã có mục đích rõ ràng và đối tượng phong chức phận ra sao và làm thế nào để gây ý phú vượt xa đối tượng giáo dục của Nho thức ái quốc ái quần, bồi dưỡng tài năng tự giáo cuối thời nhà Nguyễn. Khi đã xác trị tự lập. Một nước không có giáo dục định được mục đích và đối tượng giáo dục, quốc dân thì trăm họ u mê, không biết quốc các nhà tư tưởng của phong trào Đông gia, chính trị là gì”[6, tr. 46]. Kinh Nghĩa Thục đã đưa ra được nội dung Phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục đã và phương pháp giáo dục phù hợp. hướng đối tượng giáo dục là toàn dân, Nội dung giáo dục của phong trào không phân biệt già trẻ, trai gái, giai cấp… Đông Kinh Nghĩa Thục. Có thể khẳng định nên đã thu hút được nhiều người tham gia. rằng tầng lớp trí thức nói chung và các nhà Trước khi thành lập "tiếng đồn của trường nho tiến bộ yêu nước nói riêng đã nhận thấy sẽ mở lan khắp Hà thành, từ miệng người việc khai thác thuộc địa của người Pháp nọ truyền sang miệng người kia. Ai cũng núp dưới chiêu bài “khai hóa văn minh” đã mong ngày khai trường để xem nghĩa thục mang lại cho dân tộc Việt Nam sự lầm than đầu tiên của nước nhà ra sao"[3, tr. 53]. Để đau khổ. Tuy nhiên, các nhà yêu nước thời thu hút dân đi học, trường Đông Kinh bấy giờ cũng nhận thấy tính tích cực của Nghĩa Thục không thu học phí, không thu văn minh, khoa học, kỹ nghệ của người tiền tài liệu của học viên, thậm chí còn Pháp. Việc mở trường dạy học ở các nước cung cấp chỗ ăn ở cho các học viên khó thuộc địa của thực dân Pháp tuy mang mục khăn. "Trường có một trụ sở chính làm nơi đích đào tạo tay sai nhưng những giá trị thường trực và chỗ ăn ở cho một số học trong đó như tính nhân văn, văn hóa lại sinh quá nghèo. Lớp học là các đình chùa chứa nhiều yếu tố tích cực nếu tiếp thu hoặc nhà rộng mượn của tư nhân"[7, tr. được thì rất tốt. Chính vì nhận thấy được 97]. Có nhiều loại hình lớp học phù hợp điều đó mà Phan Chu Trinh đã đề ra “hưng cho nhiều đối tượng được mở ra như; lớp dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh” mà sau học ban ngày, lớp học ban đêm, lớp học này đã có ảnh hưởng rất lớn đến các nhà cho người lớn và lớp học cho trẻ em. giáo dục Đông Kinh Nghĩa Thục. Các nhà 72
- nho yêu nước ra sức kêu gọi ngươi dân học hai là học trị sinh, tức là học phương pháp văn minh và các môn khoa học, kỹ nghệ làm cho có thức ăn, đồ mặc và quản lý sản Pháp để một ngày kia xây dựng đất nước nghiệp; ba là học làm người, làm quốc dân trở nên văn minh, tự cường, hùng mạnh. tức là học cách tự kiềm chế và cách đối xử Các nhà tư tưởng Đông Kinh Nghĩa với quốc gia xã hội. Đạt được ba điều ấy là Thục một mặt tấn công vào nền giáo dục học hữu dụng, không đạt được ba điều ấy phong kiến một cách mãnh liệt bằng hình là học vô dụng”[6, tr. 72]. Như vậy, nội thức lên án nền giáo dục của Nho giáo dung giáo dục của Đông Kinh Nghĩa Thục “không đem lại lợi ích quốc gia, xã hội cho tập trung ở 3 vấn đề chính là đức dục, trí nhân loại”[6, tr. 75]. Mặt khác, họ kế thừa dục và thể dục. nền giáo dục tiến bộ của thực dân Pháp. Để có nội dung giáo dục phù hợp với Chính vì thế nội dung và đối tượng giáo từng bậc học các nhà canh tân giáo dục đã dục của Đông Kinh Nghĩa Thục có những phân thành ba bậc học bao gồm; tiểu học, điểm tương đồng với nền giáo dục Pháp. trung học và đại học. Ở bậc Tiểu học và Do đó, nội dung giáo dục của phong trào Trung học, nội dung chính là trang bị Đông Kinh Nghĩa Thục không mâu thuẫn những kiến thức phổ thông; còn Đại học, với chương trình giáo dục của thực dân nội dung chính là đi sâu vào đào tạo ngành. Pháp đặt ra cho thuộc địa. Tuy nhiên, chủ Tất cả đều căn cứ theo trình độ hiểu biết trương của phong trào Đông Kinh Nghĩa của người học để xếp lớp. Chương trình Thục là lấy chủ nghĩa yêu nước là nội giảng dạy trong nhà trường từ kiến thức dung chính để lồng ghép vào nội dung phổ thông đến các ngành đào tạo thực chương trình giảng dạy. Sách Nam quốc nghiệp đều là những kiến thức quốc tế, địa dư viết: “Xin có lời kính cáo đồng bào hiện đại, cập nhật. Nội dung giáo dục của rằng: người nước ta không thể không yêu Đông Kinh Nghĩa Thục chú trọng dạy các nước mình. Muốn thế trước hết xin hãy lĩnh vực: chính trị, kinh tế, xã hội nhằm để học địa dư nước ta”[8, tr. 322]. Thậm chí người dân hiểu biết về quyền lợi nghĩa vụ trong bài hát cũng xuất hiện tinh thần yêu của mình, về xã hội, quốc gia, thế giới. Tuy nước như; “làm cho rạng rỡ ông cha/ Có vẫn phỏng theo chương trình nhà trường lòng yêu nước mới là người Nam”[8, tr. thực dân nhưng được soạn theo mục đích 316]. Nội dung giáo dục được Đông Kinh tuyên truyền đổi mới có nội dung yêu Nghĩa Thục cập nhập liên tục và mang tính nước, kêu gọi đoàn kết, bài trừ lối học cũ, hữu dụng, họ đã kịch liệt phê phán nền khuyên học quốc ngữ, dùng hàng sản xuất giáo dục Nho học truyền thống đặt đạo trong nước, mở mang các nghề công đức lên hàng đầu, xem trí năng là thứ yếu. thương, sống theo lối mới. “Biết phân công Các nhà canh tân giáo dục trong phong lao động, biết dùng máy móc, thì tiết kiệm trào Đông Kinh Nghĩa Thục đã đổi mới được sức người, có nhiều vật phẩm, đó là nội dung giáo dục, từ học các kiến thức vô cái lợi thứ nhất. Nhưng có cái lợi, tất cũng dụng chuyển sang học các kiến thức hữu có cái hại kèm theo. Đã phân công thì mỗi ích. “Theo lý chung thì học là để có ích người sẽ chỉ làm một việc, và suốt đời cho bản thân mình và cho quốc gia xã hội. không thay đổi. Khi công xưởng đóng cửa Có ba điều, một là học vệ sinh tức là làm thì công nhân mất việc. Có máy móc thì cho thân thể cường tráng, không bệnh tật; người sống về nghề thủ công sẽ chết đói. 73
- Để tránh cái hại ấy, không có cách nào mang lại tính hiệu quả, đồng thời tiếp thu khác là mở mang việc học hành”[11, tr. phương pháp giáo dục mới của thời đại 95]. Để nội dung giảng dạy dễ hiểu, dễ như: dùng văn tự của Việt Nam; hiệu đính nhớ, Đông Kinh Nghĩa Thục còn biên soạn sách vở chú trọng đến thực tại đất nước; nội dung dưới dạng thơ ca, đồng thời biên thay đổi cách thi cử bằng cách bỏ lối văn tập lại sách để “làm rõ cái lý tương quan biền ngẫu cũ, chỉ thi Quốc ngữ và Toán giữa nước và dân, làm cho họ biết vị trí của pháp; lấy người học làm trung tâm, khuyến họ trong xã hội ở chỗ nào, chức phận ra khích tinh thần tự do thảo luận của người sao, và làm thế nào để gây ý thức ái quốc, học; phát hiện nhân tài thực sự bằng cách ái quần, bồi dưỡng tài năng tự trị, tự lập... đưa sinh viên tốt nghiệp vào thử thách qua Phàm nước mà không có giáo dục quốc công tác ở các bộ, viện. dân thì trăm họ u mê, không biết quốc gia Nếu như trước đây trong Nho học của là gì, chính trị là gì"[6, tr 46]. chế độ phong kiến triều Nguyễn dùng chữ Không chỉ dừng lại ở việc phê phán Hán làm phương tiện để truyền tải thông nền giáo dục của Nho giáo, Đông Kinh tin thì đến nay chữ quốc ngữ lại được làm Nghĩa Thục còn phê phán những phong tục phương tiện chính để truyền tải thông tin tập quán hủ hậu. Các bài giảng thường đến người học. Quá trình thay thế này cũng hướng dẫn bài trừ tệ nạn nghiện rượu, ma đã gặp phải muôn vàn khó khăn, thử thách chay, cưới xin cổ hủ, mê tín dị đoan, bởi chữ hán đã tồn tại lâu đời và gắn bó với khuyến học, chấn hưng công thương các nhà nho Việt Nam. Tuy nhiên, đến đầu nghiệp, truyền bá tư tưởng dân chủ, công thế kỷ XX, do tính chất và nhu cầu tiếp thu bằng, bác ái, v.v. “Quốc dân độc bản” những kiến thức khoa học trên thế giới để trang bị cho người học những kiến thức cơ áp dụng vào giáo dục Việt Nam, cũng như bản nhất về hệ thống luật pháp, nhà nước, việc cần thiết để thiết lập một nền giáo dục quyền lợi và nghĩa vụ của công dân. Với đại chúng, giáo dục toàn dân nên các sĩ phu mục tiêu khơi dậy lòng yêu nước, giáo dục cấp tiến Việt Nam nhận thấy chữ Quốc ngữ ý thức dân tộc, noi gương, tiếp bước tổ tiên lại có vai trò nhất định và nó có “khả năng thì không có môn học nào có sức hấp dẫn biểu thị một cách dễ dàng, chính xác bất kỳ và tạo nên sức mạnh to lớn như môn lịch âm thanh nào của tiếng Việt”[12, tr. 520]. sử. Vì qua môn học lịch sử, mọi người hiểu Hơn nữa, chữ quốc ngữ được cấu tạo hết rằng: “Nước ta hơn bốn nghìn năm nay có sức đơn giản, dễ đọc, dễ nhớ, chỉ cần học đời hưng, đời phế, nhưng vẫn là người tập vài tháng là có thể sử dụng được. Các sĩ nước ta làm chủ”[6, tr. 56]. phu còn đánh giá: “Chỉ có chữ Quốc ngữ Để người học có thể tiếp cận được nội và môn Quốc văn mới có thể dùng làm lợi dung một cách dễ dàng, Đông Kinh Nghĩa khí sắc bén nhất, phổ thông nhất trong việc Thục đã đưa ra các phương pháp tối ưu mở mang dân trí, giáo dục quần chúng để nhằm chuyển tải kiến thức đến người học. đưa quốc gia tiến kịp theo đà văn minh của Ngay từ khi chuẩn bị phổ biến tri thức canh nhân loại trên thế giới”[1, tr. 56]. Trong tân để chấn hưng đất nước, Đông Kinh Văn minh tân học sách còn khuyên: Nghĩa Thục đã lựa chọn và phát huy nhiều “Người trong nước nên học lấy chữ quốc phương thức giáo dục khác nhau như kế ngữ để trong vài tháng, đàn bà trẻ con đều thừa các phương pháp giáo dục cũ còn biết chữ và có thể dùng. Đó thực là bước 74
- đầu tiên để mở mang trí khôn vậy”[8, tr. phương pháp này thì người thầy và trò 123]. Chủ trương dạy chữ quốc ngữ thể được thảo luận hết sức tự do, sôi nổi, khơi hiện đồng thời một loạt tư tưởng và hành gợi được khả năng tư duy, sáng tạo đối với động tiến bộ của Đông Kinh Nghĩa Thục. người học. Bên cạnh việc lấy chữ quốc ngữ là 2. GIÁ TRỊ TƯ TƯỞNG CANH TÂN phương tiện truyền đạt thì Đông Kinh GIÁO DỤC CỦA PHONG TRÀO Nghĩa Thục còn sử dụng phương pháp dạy ĐÔNG KINH NGHĨA THỤC học tích cực như lấy người học làm trọng Mặc dù tồn tại trong một thời gian tâm. Người thầy dạy từ cấp thấp phổ cập ngắn nhưng tư tưởng canh tân giáo dục của đến cấp chuyên môn đòi hỏi phải có tâm, phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục đã để có tầm và có trí để cố vấn cho người học, lại nhiều giá trị to lớn đối với lịch sử Việt hướng dẫn phương pháp cho người học Nam không chỉ trên lĩnh vực giáo dục mà tiếp cận tri thức và tự học chứ không làm còn trên các lĩnh vực khác như chính trị, tư nhiệm vụ thay cho người học và không xúc tưởng, văn hóa, xã hội, v.v… Qua việc phạm đến nhân phẩm của học trò. Trong nghiên cứu ở trên, chúng tôi rút ra một số giờ học người thầy nêu ra vấn đề để người giá trị trong lĩnh vực giáo dục như: học giải quyết vấn đề, người học tự do Giá trị thứ nhất là nội dung giáo dục tranh luận bộc lộ hết mình để tìm ra chân phải đáp ứng được nhu cầu của xã hội. Có lý. Đông Kinh Nghĩa Thục đã áp dụng một thể thấy rằng Đông Kinh Nghĩa Thục đã loạt các phương pháp giảng dạy mới, với nhận thấy muốn làm cho cuộc cách mạng nhiều hình thức sinh động như; giảng sách, giáo dục thành công thì trước hết chú trọng đọc báo, bình văn, diễn thuyết và những đến việc xây dựng nội dung giáo dục phù buổi ngoại khóa nói chuyện thời sự hoặc hợp với xu thế phát triển của thời đại. Khi khoa học nhằm khơi dậy tài năng, óc sáng nội dung giáo dục đáp ứng được nhu cầu tạo, kích thích bầu nhiệt huyết của người xã hội thì sản phẩm của nó mới có ích cho học, “cho phép học trò bàn bạc tha hồ, cộng đồng và như vậy giáo dục mới trở không phải nề hà, không cần thể cách gì thành nhân tố quan trọng góp phần vào hết. Rồi thêm vào đó mấy bài về toán pháp, việc xây dựng đất nước. Đông Kinh Nghĩa về chữ quốc ngữ để cho cái mà học sinh Thục đã gắn chặt được tư duy lý luận với học và thi không trái ngược với việc họ tư duy khoa học. Điều đó được thể hiện ở thực phải làm”[4, tr. 123]. chổ; đối với xã hội, giáo dục được gắn liền Các phương pháp giáo dục để truyền với các môn học khoa học xã hội; đối với tải thông tin của Đông Kinh Nghĩa Thục nền sản xuất vật chất, giáo dục được gắn không cứng nhắc mà ngượi lại hết sức linh liền với các môn khoa học tự nhiên và đối hoạt. Tùy vào chủ đề, tùy đối tượng mà với chính bản thân mỗi người, giáo dục đưa ra phương pháp giáo dục phù hợp, có được thể hiện qua các hoạt động xã hội, chủ đề được sử dụng bằng phương pháp kinh doanh, nghệ thuật, văn hóa, v.v… Vì diễn thuyết, giao lưu; có chủ đề được phổ vậy, nội dung giáo dục của Đông Kinh cập bằng ca dao, tục ngữ, v.v… Phương Nghĩa Thục không chỉ dừng lại ở việc pháp diễn thuyết được coi là một phương truyền đạt tri thức mà còn gắn tri thức vào pháp giáo dục hết sức mới mẻ chưa từng có cuộc sống. Người thầy, nhà trường không trong lịch sử giáo dục Việt Nam. Với tách rời khỏi mối liên hệ với xã hội, quốc 75
- gia và người trò chính là trung tâm của quá nghiên cứu, biết cách đặt vấn đề, đề xuất trình giáo dục. Giáo dục phải có sự kết hợp những ý tưởng mới. Không dừng lại ở đó, giữa nhà trường, gia đình và toàn xã hội. các nhà tư tưởng canh tân giáo dục của Trong đó trách nhiệm cũng như khả năng phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục còn đa nhận thức của người thầy đóng vai trò quan dạng hóa phương pháp để phù hợp với trọng trong tiến trình cải cách giáo dục của từng đối tượng và từng môn học. phong trào. Giá trị thứ ba là gắn việc dạy chữ với Giá trị thứ hai là đổi mới giáo dục dạy người, dạy nghề. Các nhà canh tân phải bắt đầu từ tư duy và phương pháp. giáo dục của phong trào Đông Kinh Nghĩa Chúng ta có thể thấy các nhà tư tưởng canh Thục đề ra nội dung giáo dục phải gắn với tân giáo dục trong phong trào Đông Kinh việc khơi gợi được tinh thần yêu nước và Nghĩa Thục không phải là những nhà giáo tự cường dân tộc, giáo dục có nhiệm vụ dục hay những giáo viên chuyên nghiệp. khơi dậy lòng yêu nước ở người học để họ Và cuộc vận động của cuộc canh tân giáo trở thành một người yêu nước chân chính. dục của họ thực ra là một cuộc động chính Thông qua giáo dục, người học không chỉ trị. Tuy nhiên, tư tưởng của Đông Kinh được học văn hoá hoặc học nghề phù hợp Nghĩa Thục được xem là một luồng gió với sở trường, mà còn có đạo đức, tư duy mới thổi vào tư duy giáo dục người Việt và các kiến thức cần thiết để làm một công Nam. Lần đầu tiên trong lịch sử Việt Nam, dân tốt có ích cho xã hội. Như vậy, quan Đông Kinh Nghĩa Thục đã công khai phê điểm giáo dục của các nhà canh tân giáo phán tư tưởng Nho giáo lỗi thời, bảo thủ, dục của phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục trì trệ; đồng thời khởi xướng việc đổi mới bồi dưỡng thể lực và trí lực cho người học. tu duy và phương pháp trong cách tiếp cận Quan điểm của các nhà tư tưởng canh tri thức phù hợp với thời đại. Quan điểm tân giáo dục của phong trào Đông Kinh này cũng đã góp phần thức tỉnh lòng yêu Nghĩa Thục là giáo dục phải gắn vơi việc nước của dân tộc Việt Nam lúc bấy giờ, định hướng nghề nghiệp. Có thể nói lần bước đầu tấn công vào hệ tư tưởng Nho đầu tiên trong nền giáo dục Việt Nam, học phong kiến lỗi thời, mở đường cho tư người học được học các môn một cách đa tưởng mới. Tư tưởng canh tân giáo dục của dạng như; các môn thuộc khoa học xã hội phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục đã gợi và các môn khoa học tự nhiên, thiên văn, địa lý, vật lý, hóa học, toán học, thể dục, ra những ý kiến khá xác đáng về mục đích v.v. Mặc dù tồn tại trong thời gian ngắn, giảng dạy và học tập, về nguyên lý phương những kiến thức liên quan đến thực nghiệp châm giáo dục quốc dân cũng như kinh chỉ mang tính chất khai tâm nhưng nó đã nghiệm truyền thụ tri thức. có sự chuyển biến rất lớn so với Nho học Phương pháp giáo dục trong phong trước đây. Đông Kinh Nghĩa Thục muốn trào canh tân cũng được Đông Kinh Nghĩa đào tạo ra sản phẩm ưu việt để đẩy mạnh Thục rất chú trọng. Nếu như trước đây Nho sản xuất, đưa kinh tế nước nhà tiến lên học lấy người thầy làm trung tâm thì đến trình độ cơ khí, mở rộng thị trường trong nay vai trò đó lại được thay thế bởi người và ngoài nước. trò. Phương pháp dạy học mới đòi hỏi Giá trị thứ tư là đề cao tính nhân văn người học phải có tinh thần tự học, tự trong giáo dục. Tư tưởng canh tân trong 76
- giáo dục của phong trào Đông Kinh Nghĩa hiện khá rõ sức mạnh của quần chúng. Thục phù hợp với yêu cầu của thời đại, tư Phong trào đã để lại một nền tảng lý luận duy giáo dục có sự đổi mới so với tư tưởng về xây dựng một xã hội theo đường lối duy bảo thủ lạc hậu của thời cuộc. Cống hiến tân, cải cách toàn diện xã hội một cách hòa lớn nhất của phong trào là nâng cao dân trí, bình, công khai, hợp pháp, v.v… Tư tưởng khơi gợi giá trị nhân văn và nhân ái. Đông canh tân trong giáo dục của phong trào Kinh Nghĩa Thục đã vượt qua phạm vi của Đông Kinh Nghĩa Thục hướng tới việc mình để trở thành một phong trào truyền bá hoàn thiện con người và giải phóng con tư tưởng, tri thức sâu rộng, góp phần vào người ra khỏi bất công, áp bức hướng tới việc xây dựng một nền giáo dục “canh việc hoàn thiện cái đẹp ở họ. tân”, khơi dậy lòng yêu nước, ý thức dân 3. KẾT LUẬN tộc của nhân dân, chú trọng giáo dục nhân Có thể khẳng định rằng tư tưởng canh cách đạo đức. Vì vậy, nội dung giáo dục tân của phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục của phong trào hết sức coi trọng việc trau ra đời trong một giai đoạn đầy biến động dồi tinh thần yêu nước cho toàn dân, trước của lịch sử Việt Nam, tồn tại trong một hết là thanh thiếu niên. Đông Kinh Nghĩa thời gian không dài và không thể làm cho Thục bắt đầu xây dựng một nền giáo dục văn hóa xã hội Việt Nam lúc đó thay đổi hoàn toàn mới nhằm thực hiện mục tiêu căn bản, nhưng có thể thấy đây là tư tưởng chính trị giải phóng dân tộc ta ra khỏi ách đổi mới hết sức mãnh liệt. Có thể xem đây xâm lược. Mô hình giáo dục của phong được xem như một luồng gió mới đầu tiên trào Đông Kinh Nghĩa Thục gắn liền với xã thổi vào nền giáo dục Việt Nam. Phong hội về đề cao phương châm tự lực cánh trào canh tân trong giáo dục đã có những sinh, liên hệ chặt chẽ với quần chúng với giá trị nhất định như phê phán quyết liệt tư xã hội để xây dựng và củng cố nhà trường. tưởng trì trệ, bảo thủ của Nho gia, cổ vũ Phong trào đều có tính quần chúng rộng việc tiếp thu cái mới, cái hiện đại trên thế lớn thể hiện một bước tiến bộ mới, bước giới để xây dựng nên một nền giáo dục dân tiến đáng kể về mặt dân trí cũng như thể tộc Việt Nam thích nghi với thời đại. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Vũ Hân (1973), Văn học Việt Nam thế kỷ XIX – tiền bán thế kỷ XX (1800 – 1945), Nhà sách Khai Trí xuất bản, Sài Gòn. 2. Lý Tùng Hiếu (2005), Lương Văn Can và phong trào duy tân Đông Du, Nhà xuất bản Văn hóa Sài Gòn. 3. Nguyễn Hiến Lê (2000), Đông Kinh Nghĩa Thục, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội. 4. Phan Ngọc Liên (2006), Giáo dục và thi cử Việt Nam, Nhà xuất bản Đại học sư phạm Hà Nội. 5. Đặng Thai Mai (1974), Văn thơ cách mạng Việt Nam đầu thế kỉ XX, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội. 77
- 6. Vũ Văn Sạch – Vũ Thị Minh Hương – Philippe Papin (1997), Văn thơ Đông Kinh Nghĩa Thục, Nhà xuất bản Văn Hoá, Hà Nội. 7. Chương Thâu (1996), Từ Khánh Ứng Nghĩa Thục của Nhật Bản đến Đông Kinh Nghĩa Thục ở Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản, số 2. 8. Chương Thâu (1997), Đông Kinh Nghĩa Thục và phong trào cải cách văn hóa đầu thế kỷ XX, Nhà xuất bản Văn hóa – Thông tin. 9. Nguyễn Đăng Tiến (chủ biên), Nguyễn Tiến Doãn, Hồ Thị Hồng, Hoàng Mạnh Kha(1996), Lịch sử giáo dục Việt Nam trước cách mạng tháng 8 – 1945, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội. 10. Phạm Hồng Tung (2008), Văn hóa chính trị và lịch sử dưới góc nhìn văn hóa chính trị, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. 11. Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp (1997), Văn thơ Đông Kinh Nghĩa Thục, Nhà xuất bản Văn hóa, Hà Nội. 12. Trần Hải Yến (2002), Nhìn lại văn học Việt Nam thế kỷ XX, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. * Ngày nhận bài: 05/8/2014 Biên tập xong: 01/3/2015 Duyệt đăng: 20/3/2015 78
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học