Từ phương châm lấy quần chúng làm gốc đến chiến lược ngôn từ của Chủ tịch Hồ Chí Minh

tõ ph−¬ng ch©m lÊy quÇn chóng lµm gèc
®Õn chiÕn l−îc ng«n tõ cña chñ tÞch hå chÝ minh
NguyÔn Xu©n Th¬m
1. §Æt vÊn ®Ò
Nghiªn cøu ng«n ng÷ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ mét h−íng tiÕp cËn tÇm cao t− t−ëng Hå
ChÝ Minh, v×, nh− c¸c Gi¸o tr×nh ng«n ng÷ häc ®¹i c−¬ng th−êng nãi, ng«n ng÷ lµ kh¶ n¨ng
cã tÝnh con ng−êi cao nhÊt, ®Æc thï nhÊt trong tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng s½n cã (vµ cã thÓ sÏ cã) cña
con ng−êi. A-ri-xtèt cho r»ng “Lêi nãi lµ sù thÓ hiÖn nh÷ng kinh nghiÖm cña trÝ tuÖ, cßn ch÷
viÕt lµ sù thÓ hiÖn cña lêi nãi”1. Nãi c¸ch kh¸c, ng«n ng÷ (gåm nãi vµ viÕt) lµ sù thÓ hiÖn
kinh nghiÖm cña trÝ tuÖ cña mét con ng−êi. Tuy vËy, nghiªn cøu, tiÕp cËn chiÕn l−îc ng«n tõ
cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ c«ng viÖc kh«ng ®¬n gi¶n, mÆc dï ng«n ng÷ cña Ng−êi rÊt
b×nh dÞ. Sù b×nh dÞ ng«n tõ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ kÕt tinh cña mét c¬ chÕ ®iÒu hµnh
ng«n ng÷, h×nh thµnh tõ mét chiÕn l−îc ng«n tõ do Ng−êi ®Æt ra mét c¸ch t−êng minh: viÕt
g×? viÕt nh− thÕ nµo? viÕt cho ai? C¸i “h−íng t−¬ng thÝch”2 (direction of fit) cña Ng−êi lµ h−íng
c¸ch m¹ng vÒ quÇn chóng vµ h−íng quÇn chóng vÒ c¸ch m¹ng.
2. Ph−¬ng ch©m lÊy quÇn chóng lµm gèc
Trong c¸c nghiªn cøu khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ë ta, ®· cã h¼n mét m¶ng ®Ò tµi
nghiªn cøu chuyªn vÒ phong c¸ch ng«n ng÷ Hå ChÝ Minh. NÕu mét danh môc c¸c tµi liÖu
tham kh¶o nh− ®· tr×nh bµy trong “TiÕng ViÖt vµ nhµ v¨n ho¸ lín Hå ChÝ Minh”3 lµ ®Çy ®ñ,
th× ë ViÖt Nam hiÖn cã trªn 40 c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.
Trong bµi viÕt nµy chóng t«i kh«ng ®Æt vÊn ®Ò xem xÐt phong c¸ch ng«n ng÷ Hå ChÝ Minh
nh− mét s¶n phÈm nghÖ thuËt, mµ ®Æt vÊn ®Ò tiÕp cËn chiÕn l−îc ng«n tõ cña Chñ tÞch Hå
ChÝ Minh trªn c¬ së h−íng t−¬ng thÝch cña ng«n tõ trong ho¹t ®éng giao tiÕp. Theo GS.
NguyÔn Lai:
“L©u nay chóng ta nãi nhiÒu ®Õn m« h×nh ®iÒu hµnh ng«n ng÷ viÕt g×, viÕt cho ai, viÕt
nh− thÕ nµo cña B¸c. Theo t«i, khi nghiªn cøu, nÕu kh«ng ®Æt m« h×nh nµy vµo quü ®¹o cña
sù thùc thi ®−êng lèi quÇn chóng trong ng«n ng÷ mét c¸ch toµn diÖn cña Ng−êi th× cã lÏ ta
khã ®¸nh gi¸ ®óng møc quyÕt t©m chiÕn l−îc trong t− t−ëng ng«n ng÷ Hå ChÝ Minh. §ång
thêi, mÆt kh¸c, nÕu ®Æt m« h×nh trªn vµo quü ®¹o cña ®−êng lèi quÇn chóng trong ng«n
ng÷, nh−ng vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p, ng−êi nghiªn cøu kh«ng nh×n nã d−íi ¸nh s¸ng míi cña lý
thuyÕt tiÕp nhËn, th× tÝnh ®Þnh h−íng triÖt ®Ó vµo ®èi t−îng tiÕp nhËn (vèn lµ c¸i cèt lâi cña
m« h×nh ®Ó thùc thi ®−êng lèi quÇn chóng trong t− t−ëng ng«n ng÷ cña Ng−êi) sÏ kh«ng cã
®iÒu kiÖn nhËn d¹ng thÊu ®¸o. Vµ ph¶i ch¨ng ®©y còng lµ tiÒn ®Ò cã thÓ dÉn ®Õn viÖc dung tôc
ho¸ theo h−íng x· héi häc nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt chuyªn s©u...” (NguyÔn Lai, “DiÔn ®µn cña c¸c
nhµ khoa häc”, V¨n nghÖ, sè 48 (29-11-2003)).

1

Robins, L−îc sö Ng«n ng÷ häc, Hoµng V¨n V©n dÞch, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, tr.42.
Xem: Searle (1976), Derect and Indirect Speech Acts, CUP.
3
NguyÔn Lai, TiÕng ViÖt vµ nhµ v¨n ho¸ lín Hå ChÝ Minh, s®d, tr.205-208.
2

Nh− vËy, muèn nh×n nhËn c¬ chÕ viÕt g×? viÕt nh− thÕ nµo? viÕt cho ai? cho thËt ®óng
®¾n th×, bªn c¹nh nh÷ng thø kh¸c, ph¶i ®Æt nã (c¬ chÕ nµy) vµo trong khung c¶nh thùc thi
®−êng lèi quÇn chóng trong ng«n ng÷ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. §©y thùc sù lµ mét “sù më
réng cã dông ý g¾n víi qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh vÒ mét c¸ch nh×n” (Ph¹m §×nh ¢n, V¨n nghÖ,
sè 48 (29-11-2003)), Ýt nhÊt ë hai khÝa c¹nh. Thø nhÊt, c¬ chÕ viÕt g×? viÕt nh− thÕ nµo? viÕt
cho ai? lµ mét c¬ chÕ kh«ng chØ ®−îc biÓu hiÖn trªn b×nh diÖn h×nh thøc cña v¨n b¶n hay
diÔn ng«n, trong c¬ chÕ bªn trong diÔn ng«n, mµ lµ mét c¬ chÕ ®éng, h−íng vÒ ®èi t−îng tiÕp
nhËn, h−íng vÒ toµn d©n, vÒ d©n chóng, vÒ ®«ng ®¶o quÇn chóng c¸ch m¹ng. Thø hai, nh−
mét hÖ qu¶, viÖc më réng c¸ch nh×n tõ tÝnh quÇn chóng sang ®−êng lèi quÇn chóng trong
ng«n ng÷, nghÜa lµ tõ c¸ch nh×n tÜnh sang c¸ch nh×n ®éng, tõ ®¸nh gi¸ ®Þnh tÝnh sang ®¸nh
gi¸ vËn ®éng, vÒ h−íng t−¬ng thÝch cña ng«n tõ, vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn, lµ sù ®iÒu chØnh
tõ c¸ch nh×n cña ng÷ ph¸p v¨n b¶n, sang c¸ch nh×n cña lý thuyÕt giao tiÕp. Lý thuyÕt giao
tiÕp ph©n biÖt ba yÕu tè cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn nhau, h×nh thµnh qu¸ tr×nh giao tiÕp x· héi,
®ã lµ:
Ng−êi s¶n sinh ng«n ng÷-Th«ng ®iÖp-Ng−êi tiÕp nhËn ng«n ng÷
Ng−êi s¶n sinh ng«n ng÷ (hay cßn gäi lµ ng−êi göi th«ng ®iÖp, chñ thÓ giao tiÕp) lµ ng−êi
nãi, ng−êi viÕt. Th«ng ®iÖp lµ néi dung th«ng tin ®−îc hiÖn thøc ho¸ d−íi h×nh thøc v¨n b¶n
hay diÔn ng«n (kÝch cì vËt chÊt mét v¨n b¶n, mét diÔn ng«n cã thÓ tõ mét tõ ®Õn mét
tr−êng thiªn tiÓu thuyÕt). §«i khi th«ng ®iÖp còng ®−îc hiÖn thùc ho¸ b»ng nh÷ng ph−¬ng
tiÖn cËn ng«n, hay ng«n ng÷ cö chØ. Ng−êi tiÕp nhËn ng«n ng÷ ë ®©y lµ ng−êi nghe, ng−êi
®äc. Qu¸ tr×nh giao tiÕp sÏ bÞ ph¸ vì nÕu nh− ng−êi tiÕp nhËn kh«ng hiÓu ®−îc th«ng ®iÖp
cña ng−êi göi, hoÆc sÏ bÞ gi¶m hiÖu qu¶ nÕu ng−êi tiÕp nhËn hiÓu kh«ng hÕt th«ng ®iÖp hoÆc
hiÓu sai th«ng ®iÖp. C¸c nhµ nghiªn cøu ng«n ng÷ häc cho r»ng khi th«ng ®iÖp bÞ hiÓu sai
t×nh h×nh sÏ dÉn theo hai h−íng: hiÓu sai theo h−íng tÝch cùc (hiÖn t−îng lµm tèt nghÜa) vµ
hiÓu sai theo h−íng tiªu cùc (hiÖn t−îng lµm xÊu nghÜa), nh−ng dï theo h−íng nµo th× nã
còng lµ c¬ së cña sù bÊt ®ång, vµ v× thÕ rÊt nguy hiÓm. Nguy hiÓm h¬n c¶ khi chÝnh b¶n
th©n qu¸ tr×nh giao tiÕp kh«ng ®−îc thùc hiÖn.
Ba yÕu tè cña qu¸ tr×nh giao tiÕp ho¹t ®éng lu©n chuyÓn. Khi tiÕp nhËn ng«n ng÷, ng−êi
tiÕp nhËn sÏ cã nh÷ng ph¶n håi vµ ®Ó thùc hiÖn ph¶n håi ®ã, ng−êi tiÕp nhËn l¹i trë thµnh
ng−êi s¶n sinh ng«n ng÷. Nh−ng dï ng−êi s¶n sinh/ng−êi tiÕp nhËn ®æi vai, th«ng ®iÖp ®−îc
hiÖn th©n trong v¨n b¶n/diÔn ng«n lu«n lµ yÕu tè kÕt nèi, vµ lµ cèt lâi cña qu¸ tr×nh giao tiÕp.
Nh− vËy, nãi ®Õn ph−¬ng ch©m lÊy quÇn chóng lµm gèc trong chiÕn l−îc ng«n tõ Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh chÝnh lµ nãi ®Õn mét hÖ nguyªn t¾c s¶n sinh ng«n ng÷ phï hîp víi ®èi
t−îng tiÕp nhËn, vµ ®Ó ®−îc nh− vËy, nã ph¶i tÝnh ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng tiÕp nhËn.
Trong bèi c¶nh lÞch sö cô thÓ cña cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, ®èi t−îng ®ã lµ quÇn
chóng c¸ch m¹ng. Nãi c¸ch kh¸c, chÝnh quÇn chóng lµ tiÒn ®Ò néi dung cho ho¹t ®éng ng«n
ng÷ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. §i chÖch khái tiÒn ®Ò nµy, qu¸ tr×nh giao tiÕp sÏ khã ®¹t
hiÖu qu¶ mong ®îi (vµ tÖ h¹i h¬n, cã thÓ g©y hiÓu lÇm! Vµ nÕu cã sù hiÓu lÇm, sù thÓ cßn tåi
tÖ h¬n khi qu¸ tr×nh giao tiÕp kh«ng ®−îc thùc hiÖn, v× hiÓu lÇm cã thÓ dÉn ®Õn bÊt ®ång).
Chóng t«i chia sÎ nhËn ®Þnh cña GS. NguyÔn Lai: “Ta kh«ng bao giê ®−îc quªn r»ng søc
m¹nh ng«n ng÷ n¬i Ng−êi lµ søc m¹nh ng«n ng÷ lu«n h−íng vÒ quÇn chóng, lÊy sù kÝch
thÝch hµnh ®éng c¸ch m¹ng ch©n chÝnh cña qu¶ng ®¹i quÇn chóng lµm tiÒn ®Ò”

B¸c c¨n dÆn (trong Söa ®æi lèi lµm viÖc, th¸ng 10/1947):
“NhiÒu ng−êi t−ëng r»ng viÕt g×, nãi g×, ng−êi kh¸c còng ®Òu hiÓu ®−îc c¶. ThËt ra hoµn
toµn kh«ng nh− thÕ”4
B¸c l−u ý ph¶i tÝnh ®Õn tr×nh ®é ng−êi tiÕp nhËn khi viÕt:
“M×nh viÕt ra cèt lµ ®Ó gi¸o dôc, cæ ®éng, nÕu ng−êi xem mµ kh«ng hiÓu ®−îc, kh«ng nhí
®−îc, lµ viÕt kh«ng ®óng, nh»m kh«ng ®óng môc ®Ých. Mµ muèn cho ng−êi xem hiÓu
®−îc, nhí ®−îc, lµm ®−îc, th× ph¶i viÕt cho ®óng tr×nh ®é ng−êi xem”5
Muèn thÕ, ph¶i tr¸nh lÊy m×nh lµm trung t©m:
“Ph¶i häc c¸ch nãi, tiÕng nãi cña quÇn chóng. Cã nhµ th¬ nµo nãi “Tãc c−êi, tay h¸t” th×
thËt lµ “hoang vu”! Cã nhµ v¨n nãi: “CÆp m¾t «ng cô giµ ®Ünh ngé” th× thËt lµ “ngé nghÜnh”!6
Chóng t«i xin ®−îc m¹o muéi nghÜ r»ng nÕu cã mét lý thuyÕt héi tho¹i mang tªn B¸c,
trong lý thuyÕt Êy, ch¾c ch¾n sÏ cã ph−¬ng ch©m: LÊy quÇn chóng lµm gèc. Ph−¬ng ch©m
nµy sÏ cã c¸c tiªu chÝ cña ph−¬ng ch©m cÇn yÕu vµ x¸c thùc (relevance) trong lý thuyÕt héi
tho¹i hiÖn ®¹i. Nh− GS. NguyÔn Lai ®· kh¼ng ®Þnh: “Trong khoa häc, ®Æc biÖt trong khoa
häc x· héi, nhiÖt t×nh vµ triÖt ®Ó c¸ch m¹ng ®«i khi bao hµm trong b¶n th©n nã sù trïng lÆp
kh¸ch quan vÒ nh÷ng tiÒn ®Ò chung nµo ®ã nh− mét sù lång ghÐp tù nhiªn gi÷a khoa häc vµ
c¸ch m¹ng. Vµ trong sù lång ghÐp tù nhiªn vèn lóc ®Çu kh«ng dÔ nhËn biÕt Êy, theo quy
luËt chung, ®èi t−îng ®−îc t¹o ra tõ tÇm nh×n triÖt ®Ó cña nhiÖt t×nh c¸ch m¹ng trë thµnh
®èi t−îng míi cho sù ph¸t triÓn cña tÇm nh×n khoa häc chuyªn s©u, còng lµ lÏ ®−¬ng
nhiªn”7. V©ng, ®óng nh− vËy. V× nÕu, nh− Lªnin ®· chØ ra, nhiÖt t×nh ®i víi sù dèt n¸t sÏ t¹o
thµnh sù ph¸ ho¹i, kh«ng t¹o ra c¸ch m¹ng. V× b¶n th©n c¸ch m¹ng, bao hµm trong nã mét
Èn dô vÒ sù xoay vÇn trong vËn ®éng vò trô, lu«n lµ sù vËn ®éng theo quy luËt lªn phÝa
tr−íc, mét vËn ®éng h−íng ®Ých, vµ khoa häc lu«n lµ cuéc kh¸m ph¸ thó vÞ c¸c quy luËt vµ
lý gi¶i chóng. C¸ch m¹ng cã mét tiÒn ®Ò søc m¹nh, ®ã lµ lùc l−îng toµn d©n vµ khoa häc cã
mét tiÒn ®Ò kh¸m ph¸, ®ã lµ ®Æc ®iÓm cña khèi søc m¹nh toµn d©n ®ã. Trong tr−êng hîp
c¸ch m¹ng dËm ch©n t¹i chç, nghÜa lµ sù vËn ®éng lªn phÝa tr−íc bÞ ®−a vÒ tèc ®é b»ng
kh«ng, khoa häc vÉn cã mét tiÒn ®Ò vÒ ®èi t−îng (kh«ng vËn ®éng Êy), vµ ®Õn l−ît nã, khoa
häc, b»ng kh¸m ph¸ vµ lý gi¶i, trë thµnh lùc l−îng khëi ®éng cho vËn ®éng c¸ch m¹ng. Lóc
nµy, ph¶i ch¨ng chÝnh søc m¹nh khoa häc lµ lùc l−îng c¸ch m¹ng?
Nh−ng trong tr−êng hîp ®ang xÐt, B¸c ®Õn víi khoa häc tõ c¸ch m¹ng, ®óng nh− GS.
NguyÔn Lai ®· nhËn ®Þnh; tÇm nh×n c¸ch m¹ng cña B¸c ®· t¹o ra tÇm nh×n ng«n ng÷, t¹o
ra mét chiÕn l−îc ng«n ng÷ h−íng vÒ toµn d©n, vÒ phÝa “quÇn chóng” nh− tr−íc nay vÉn
quen nãi, nghÜa lµ h−íng vÒ ®èi t−îng tiÕp nhËn, mang th«ng tin, mang t− t−ëng c¸ch m¹ng
®Õn cho ®èi t−îng tiÕp nhËn. Nãi nh− Chomsky: “Ng«n ng÷ ®−îc sö dông ®Ó truyÒn t¶i
th«ng tin, nh−ng nã (ng«n ng÷) còng phôc vô nhiÒu môc ®Ých kh¸c: thiÕt lËp quan hÖ ng−êing−êi, biÓu ®¹t hay lµm t−êng minh t− t−ëng, ®Ó vui ch¬i, ®Ó ho¹t ®éng s¸ng t¹o vÒ tinh

4

Hå ChÝ Minh, VÒ V¨n hãa, V¨n nghÖ, trong Hå ChÝ Minh, Lª DuÈn, Tr−êng Chinh, Ph¹m V¨n §ång, Vâ Nguyªn Gi¸p, NguyÔn
ChÝ Thanh, Nhµ XuÊt B¶n V¨n ho¸, H 1976, tr 57.
5
Hå ChÝ Minh, VÒ V¨n ho¸ V¨n nghÖ, s®d, tr.72.
6
Hå ChÝ Minh, VÒ V¨n ho¸ V¨n nghÖ, s®d, tr.72.
7
NguyÔn Lai, V¨n nghÖ sè 48, tr 15

thÇn, ®Ó thu nhËn hiÓu biÕt, vµ ®Ó v.v... vµ v.v... Theo ý kiÕn t«i, kh«ng cã lý do g× ®Ó giµnh
®Þa vÞ −u ¸i cho ph−¬ng thøc nµy hay ph−¬ng thøc kia. Song nÕu buéc ph¶i lùa chän, t«i sÏ
nãi mét ®iÒu thËt kinh ®iÓn vµ t−¬ng ®èi khu«n s¸o: ng«n ng÷ phôc vô chñ yÕu cho môc
®Ých biÓu ®¹t t− t−ëng”. (Chomsky, 1988). Víi B¸c, ng«n ng÷ trë thµnh c©y cÇu nèi vÒ t−
t−ëng, vµ h¬n n÷a, lµ ph−¬ng tiÖn hµnh ®éng.
3. Quan ®iÓm ng«n ng÷ lµ ph−¬ng tiÖn hµnh ®éng
Tr−íc khi bµn tiÕp vÒ viÖc tÝnh ®Õn ®èi t−îng giao tiÕp nh− lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cho mét
®−êng lèi quÇn chóng trong ng«n ng÷ cña B¸c, chóng t«i muèn cã mét ®o¹n t¹m gäi lµ
“ngo¹i ®Ò”, cã thÓ lµm tiÒn gi¶ ®Þnh cho sù ng¹c nhiªn cña chóng t«i (sÏ nªu d−íi ®©y).
N¨m 1954, Abraham H. Maslow, gi¸o s− §¹i häc Brandeis (Mü), xuÊt b¶n cuèn s¸ch næi
tiÕng, “§éng c¬ vµ Nh©n c¸ch”8, trong ®ã «ng nªu ra mét thang bËc nhu cÇu, gåm 7 bËc:
1. C¸c nhu cÇu vÒ thÓ chÊt, gåm nhu cÇu sinh tån, ¨n, uèng, nghØ ng¬i, thë kh«ng khÝ,
vui ch¬i, gi¶i trÝ
2. C¸c nhu cÇu vÒ sù an toµn, nhu cÇu ®−îc b¶o vÖ, ®−îc che chë
3. C¸c nhu cÇu vÒ yªu th−¬ng vµ g¾n bã
4. C¸c nhu cÇu ®−îc quý träng, bao gåm (i) c¸c nhu cÇu vÒ tù do vµ ®éc lËp, c¸c nhu cÇu
vÒ søc m¹nh, n¨ng lùc vµ lßng tin cËy, (ii) −íc muèn vÒ vÞ thÕ x· héi, vÒ sù kÝnh nÓ cña
ng−êi kh¸c
5. Nhu cÇu tù thÓ hiÖn b¶n th©n, bao gåm kh¸t väng vµ nç lùc ®Ó thùc hiÖn m¬ −íc cña
con ng−êi
6. C¸c nhu cÇu nhËn thøc, nhu cÇu hiÓu biÕt vµ kh¸m ph¸
7. C¸c nhu cÇu vÒ thÈm mü, cã thÓ thÊy nhu cÇu cña con ng−êi tr¶i ra trªn mét ph¹m vi
rÊt réng, vµ lµm c¬ së cho mçi hµnh vi con ng−êi, trong ®ã cã hµnh vi ng«n ng÷, thËm chÝ
nghÖ thuËt sö dông ng«n tõ9. Ng«n ng÷ häc cuèi thÕ kû XX cho r»ng hai chøc n¨ng chÝnh
cña ng«n ng÷ lµ t−¬ng t¸c (biÓu ®¹t th¸i ®é) vµ giao dÞch (truyÒn t¶i th«ng tin). Mét c¸ch tØ
mØ h¬n, trªn c¬ së nhu cÇu, c¸c chøc n¨ng cña ng«n ng÷ ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau10:
Chøc n¨ng th«ng tin (truyÒn t¶i th«ng tin)
Chøc n¨ng biÓu c¶m (truyÒn t¶i c¸c tr¹ng th¸i t×nh c¶m)
Chøc n¨ng cÇu khiÕn (t×m c¸ch t¸c ®éng ®Õn hµnh vi cña ®èi t−îng giao tiÕp)
Chøc n¨ng x· giao (t×m c¸ch t¸c ®éng ®Õn quan hÖ víi ®èi t−îng giao tiÕp)
Chøc n¨ng nghÖ thuËt (t×m c¸ch biÓu hiÖn t− t−ëng vµ t×nh c¶m theo lèi ®éc ®¸o riªng)
Chøc n¨ng siªu ng«n ng÷ (dïng ng«n ng÷ ®Ó nãi vÒ chÝnh ng«n ng÷)
Chøc n¨ng ng÷ c¶nh (t¹o t×nh huèng giao tiÕp)
LÞch sö ng«n ng÷ häc cho thÊy, nh÷ng nhËn thøc trªn vÒ ®èi t−îng giao tiÕp vµ chøc
n¨ng ng«n ng÷ míi cã ë nöa sau cña thÕ kû XX, cßn trong nöa ®Çu thÕ kû XX, ng«n ng÷ häc

8

Abraham H. Maslow, Motivation and Perrsonality , Harper and Row, New York, 1964.
Nierenberg, dùa trªn thuyÕt nhu cÇu, ®· viÕt mét cuèn s¸ch næi tiÕng “NghÖ thuËt th−¬ng l−îng
10
Theo Dell Hymes (1972), Roman Jakobson (1960).
9

chñ yÕu xoay quanh h×nh thøc cña ng«n tõ, tõ mét langue t−¬ng ®èi tÜnh t¹i sang mét
parole mang tÝnh c¸ nh©n. M·i ®Õn nh÷ng n¨m 1940, c¸c kh¸i niÖm vÒ t×nh huèng, ng÷
c¶nh t×nh huèng míi ®−îc nh¾c ®Õn, nh− mét ph¸t hiÖn t×nh cê cña dÞch thuËt. M·i ®Õn
nh÷ng n¨m 1960, Austin11, nhµ triÕt häc ng−êi Anh míi nãi ®Õn thuyÕt hµnh ®éng ng«n ng÷
vµ còng ph¶i chän §¹i häc Harvard lµ n¬i tr×nh bµy (Cã nghÜa lµ ®Õn thêi ®iÓm nµy lý
thuyÕt hµnh ®éng ng«n ng÷ cßn cã thÓ khã ®−îc chÊp nhËn ë nh÷ng n¬i kh¸c, kÓ c¶ n−íc
Anh, quª h−¬ng cña nhµ triÕt häc. Ngµy nay, thuyÕt hµnh ®éng ng«n ng÷ ®−îc nãi ®Õn trong
hÇu hÕt c¸c gi¸o tr×nh ng«n ng÷ häc. Nh−ng ®ã lµ ngµy nay).
Víi B¸c, tr−íc sau ng«n ng÷ ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn hµnh ®éng. B¸c kh¼ng ®Þnh trong
§−êng C¸ch M¹ng: “V¨n ch−¬ng vµ hi väng cña s¸ch nµy chØ ë trong hai ch÷ c¸ch m¹ng,
c¸ch m¹ng vµ c¸ch m¹ng, vµ s¸ch nµy chØ −íc ao sao cho ®ång bµo xem råi th× nghÜ l¹i, nghÜ
l¹i råi th× tØnh dËy, tØnh råi th× ®øng lªn ®oµn kÕt lµm c¸ch m¹ng”.
B¸c nãi víi v¨n nghÖ sü vµ trÝ thøc Nam Bé, ngµy 22/5/1947: “Ngßi bót cña c¸c b¹n còng
lµ nh÷ng vò khÝ s¾c bÐn trong sù nghiÖp phß chÝnh trõ tµ, mµ anh em v¨n ho¸ vµ trÝ thøc
ph¶i lµm còng nh− lµ nh÷ng chiÕn sü anh dòng trong c«ng cuéc kh¸ng chiÕn ®Ó giµnh l¹i
quyÒn thèng nhÊt vµ ®éc lËp cho Tæ quèc”12
§iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn lµ, B¸c, ®óng nh− GS. NguyÔn Lai ®· nhËn ®Þnh “kh«ng ph¶i lµ
nhµ ng«n ng÷ häc. Nh−ng v× chñ tr−¬ng dùa vµo quÇn chóng ®Ó vËn ®éng c¸ch m¹ng nªn
Ng−êi lu«n lu«n trong t− thÕ sö dông vµ t×m c¸ch ®Þnh h−íng ®Ó mäi ng−êi sö dông sao cho
tiÕng ViÖt cã thÓ ph¸t huy tèi ®a hiÖu lùc cña nã trong ho¹t ®éng thùc tiÔn c¸ch m¹ng”13. Víi
B¸c, ng«n tõ lµ vò khÝ, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó mang c¸ch m¹ng ®Õn víi quÇn chóng ®ang bÞ lÇm
than vµ ¸p bøc vµ mang quÇn chóng ®Õn víi c¸ch m¹ng, ®ang ®−îc nhen lªn, ®ang ch¸y lªn,
xua tan ®ªm tr−êng n« lÖ vµ ®au khæ. Ph−¬ng ch©m lÊy quÇn chóng lµm gèc cã gèc tÝch tõ
®ã, cã ®éng lùc tõ ®ã; nã kh«ng ph¶i lµ mét thuéc tÝnh n»m trän trong ph¹m trï h×nh thøc;
nã lµ mét ®Æc ®iÓm ®−îc h×nh thµnh trong mét tËp hîp c¸c mèi quan hÖ phøc t¹p gi÷a ng−êi
s¶n sinh ng«n ng÷-ng«n ng÷, gi÷a ng−êi s¶n sinh ng«n ng÷-môc tiªu ph¸t ng«n, vµ gi÷a
ng−êi s¶n sinh ng«n ng÷-ng−êi tiÕp nhËn ng«n ng÷.
Nãi c¸ch kh¸c, ph−¬ng ch©m lÊy quÇn chóng lµm gèc trong sö dông ng«n ng÷ cña B¸c
mét mÆt “tiÒn gi¶ ®Þnh” mét c¸ch hiÓu r»ng nghÜa cña tõ kh«ng n»m trong tõ mµ n»m trong
nhËn thøc cña mçi chóng ta víi t− c¸ch ng−êi s¶n sinh, ng−êi tiÕp nhËn ng«n ng÷, mÆt
kh¸c, ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ t− duy, ng«n ng÷ vµ ph¶n ¸nh thùc t¹i, mét
®Æc ®iÓm néi dung. Hay nãi nh− GS. NguyÔn Lai “Tõ gãc ®é ng«n ng÷, nghÜ cho cïng, kh«ng
cã hµnh ®éng c¶i t¹o nµo mµ kh«ng b¾t ®Çu tõ nhËn thøc. Vµ do vËy khi trao mét ®Þnh
h−íng nhËn thøc míi cho céng ®ång lµ nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng, nhµ t− t−ëng, nhµ v¨n ho¸
lín, ®ång thêi còng ®· trao lu«n mét ®Þnh h−íng hµnh ®éng míi cho céng ®ång th«ng qua
ng«n ng÷”14.

11

Austin (1975), How to Do Things with Words, OUP.
Hå ChÝ Minh, VÒ V¨n ho¸ V¨n nghÖ, s®d , tr.53.
13
NguyÔn Lai, S®d, tr.9.
14
NguyÔn Lai, V¨n nghÖ, sè 48, tr.15.
12