Trường phổ thông dân tộc bán trú: Sự nỗ lực sáng tạo cộng đồng để phát triển giáo dục bền vững vùng dân tộc miền núi - Nguyễn Hồng Thái

44 X· héi häc thùc nghiÖm Xã hội học, số 4(104), 2008 Tr­êng phæ th«ng d©n téc b¸n tró - sù nç lùc s¸ng t¹o céng ®ång ®Ó ph¸t triÓn gi¸o dôc bÒn v÷ng vïng d©n téc vµ miÒn nói NguyÔn Hång Th¸i 1. LÞch sö ph¸t triÓn vµ øng xö cña c¸c thÓ chÕ x· héi LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn Tr­êng/líp D©n téc b¸n tró (theo c¸ch gäi cña LuËt gi¸o dôc) lµ tr­êng phæ th«ng t¹i vïng d©n téc vµ miÒn nói, cã häc sinh tiÓu häc vµ/trung häc c¬ së ¨n ë, häc tËp t¹i tr­êng chÝnh ë trung t©m x·. Trong thùc tÕ, m« h×nh cã nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau: Néi tró d©n nu«i, B¸n tró d©n nu«i… Lo¹i h×nh tr­êng häc cã tæ chøc cho häc sinh ¨n ë t¹i tr­êng trung t©m x·/côm liªn x· ®· tù ph¸t h×nh thµnh rÊt sím vµo cuèi nh÷ng n¨m 1950 ®Çu 1960 cho häc sinh tõ líp 1-4. §Õn thËp kû 70, 80 ®· cã mét sè ®iÓn h×nh tæ chøc ¨n ë tËp trung cho häc sinh cÊp 1, 2 nh­ M­êng Chïm - M­êng La - S¬n La; T¶ Ph×n -Yªn Minh - Hµ Giang… Tr­êng D©n téc b¸n tró ®­îc nh©n réng vµ ph¸t triÓn m¹nh vµo nöa cuèi nh÷ng n¨m 1980 - ®Çu thËp kû 90 t¹i miÒn nói phÝa B¾c, thêi ®iÓm xãa bá bao cÊp, ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý x· héi (®©y lµ tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña qu¸ tr×nh x· héi hãa). C¸c tØnh miÒn Trung vµ T©y Nguyªn tæ chøc m« h×nh nµy muén h¬n, vµo ®Çu nh÷ng n¨m 2000. HiÖn nay, trong cÊu tróc gi¸o dôc vïng d©n téc vµ miÒn nói, theo Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o cã h¬n 30 tØnh ë vïng nói phÝa B¾c, MiÒn Trung vµ T©y nguyªn cã tr­êng D©n téc b¸n tró. Sè l­îng häc sinh ­íc tÝnh t¹i 27 tØnh lµ 67.949, chñ yÕu lµ líp cuèi TiÓu häc vµ Trung häc c¬ së. øng xö cña c¸c thÓ chÕ x· héi LÞch sö h×nh thµnh, ph¸t triÓn chøng tá M« h×nh nµy lµ tèt trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi hiÖn nay, nh»m ®¸p øng nhu cÇu häc tËp, n©ng cao d©n trÝ cña mét bé phËn häc sinh c¸c d©n téc miÒn nói. XuÊt ph¸t tõ nhu cÇu häc tËp, tr­íc hÕt c¸c gia ®×nh tù ph¸t cho con em theo häc t¹i ®iÓm tr­êng trung t©m x·. Sau ®ã, chÝnh quyÒn, céng ®ång, gia ®×nh häc sinh ngµy cµng nhËn thøc râ h¬n vÒ vai trß, hiÖu qu¶ cña m« h×nh trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn toµn diÖn, bÒn v÷ng c¸c vïng d©n téc vµ miÒn nói nªn cã chÝnh s¸ch hç trî cho con em ®Õn tr­êng. Tõ tù ph¸t ®Õn tù gi¸c lµ con ®­êng chuyÓn ®æi nhËn thøc, ®¸nh gi¸ cña ChÝnh quyÒn céng ®ång vµ gia ®×nh. Trªn c¬ së ®ã thùc hiÖn nh÷ng biÖn ph¸p, chÝnh s¸ch hç Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn Nguyễn Hữu Minh 45 trî c¶ vÒ tinh thÇn vËt chÊt, nh»m ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña häc sinh. Tuy nhiªn trong thùc tÕ. M« h×nh nµy ph¸t triÓn ®­îc, tr­íc hÕt vµ chñ yÕu dùa vµo sù chñ ®éng s¸ng t¹o, ph¸t huy néi lùc cña céng ®ång c¸c D©n téc thiÓu sè. Trong gÇn 50 n¨m h×nh thµnh ph¸t triÓn cña m« h×nh nµy, ch­a cã mét v¨n b¶n ph¸p lý nµo cña Nhµ n­íc, c¸c Bé/Ngµnh quy ®Þnh râ chøc n¨ng, vai trß, nhiÖm vô vµ chÝnh s¸ch ®èi víi m« h×nh nµy. Mét sè v¨n b¶n chØ ghi nhËn, khuyÕn khÝch ho¹t ®éng cña m« h×nh. LuËt gi¸o dôc 2005 ch­¬ng III, môc 3 ®iÒu 61 trong môc lo¹i tr­êng ®Æc biÖt ghi: "Nhµ n­íc thµnh lËp tr­êng Phæ th«ng d©n téc néi tró, tr­êng Phæ th«ng d©n téc b¸n tró… nh»m gãp phÇn t¹o nguån ®µo t¹o c¸n bé cho c¸c vïng nµy". Thùc tÕ, m« h×nh nµy vÉn n»m trong ho¹t ®éng chung cña tr­êng phæ th«ng b×nh th­êng, chØ kh¸c cã bé phËn häc sinh ¨n ë t¹i tr­êng. Ch­a cã chÕ ®é, chÝnh s¸ch, quy chÕ g× chøng tá ®©y lµ lo¹i tr­êng chuyªn biÖt. Trong khi §iÒu lÖ nhµ tr­êng phæ th«ng kh«ng thÊy ghi lo¹i tr­êng nµy. Tån t¹i dai d¼ng nµy g©y nhiÒu khã kh¨n trong viÖc qu¶n lý vµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña ngµnh gi¸o dôc. Tr­íc thùc tÕ ®ã, ChÝnh phñ, c¸c bé ngµnh, céng ®ång cÇn chñ ®éng nhËn thÊy kh«ng thÓ tiÕp tôc ®øng ngoµi cuéc, sím ban hµnh v¨n b¶n ph¸p lý vµ chÝnh s¸ch trî gióp hîp lý, gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n lµ ®iÒu cÇn thiÕt vµ kh«ng thÓ tr× ho·n ®­îc n÷a. Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña tr­êng/líp D©n téc b¸n tró ngµy cµng trë nªn v« cïng quan träng trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn vïng D©n téc vµ miÒn nói, gãp phÇn xãa ®ãi gi¶m nghÌo bÒn v÷ng, tiÕn tíi xãa bá sù c¸ch biÖt gi÷a c¸c vïng miÒn vµ gi÷a c¸c d©n téc. 2. C¬ chÕ tæ chøc qu¶n lý ®èi víi tr­êng D©n téc b¸n tró 2. 1. Tæ chøc, qu¶n lý cña ngµnh gi¸o dôc Tr­êng b¸n tró côm x·: Thùc hiÖn ë MiÒn Trung vµ T©y Nguyªn, tËp trung häc sinh tõ 4-6 x· cña huyÖn vÒ t¹i mét ®iÓm tr­êng, chÞu sù qu¶n lý cña Phßng gi¸o dôc. Häc sinh cã häc bæng. Tr­êng cã bÕp ¨n tËp trung, cÊp d­ìng, b¶o vÖ, y tÕ häc ®­êng … t­¬ng tù nh­ tr­êng Phæ th«ng d©n téc néi tró nh­ng ë møc thÊp h¬n. Tr­êng b¸n tró côm x· ®­îc thµnh lËp v× nhiÒu x· kh«ng tr­êng Trung häc c¬ së (§¾c L¾c n¨m 2005 cßn 19/174 x· chiÕm gÇn 11% ch­a cã tr­êng trung häc c¬ së). Líp nhá, líp ghÐp còng kh«ng, v× thÕ ph¶i gom häc sinh vµo tr­êng b¸n tró côm x·Tham vÊn céng ®ång ®Òu thèng nhÊt ®©y lµ M« h×nh "b¸n tró TØnh nu«i". Vµ nÕu x· nµo còng cã tr­êng Trung häc c¬ së vµ cã häc bæng th× tr­êng b¸n tró côm x· sÏ tù tan v× häc sinh sÏ lùa chän häc t¹i x· m×nh. Tr­êng/líp b¸n tró t¹i x·: Lµ h×nh thøc phæ biÕn nhÊt. Häc sinh b¸n tró häc chung víi c¸c häc sinh kh¸c. Kh«ng cã líp riªng, gi¸o viªn kiªm nhiÖm kh«ng cã phô Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 46 Khía cạnh giới trong phân công lao động gia đình cÊp, kh«ng cã b¶o vÖ, cÊp d­ìng, y tÕ häc ®­êng… Tæ chøc ¨n ë, sinh ho¹t cho häc sinh rÊt ®a d¹ng, víi h×nh thøc 3 c¬ b¶n tån t¹i ®an xen nhau: ë nhµ l­u tró, céng ®ång ®ãng gãp ®­îc l­¬ng thùc, tæ chøc nÊu ¨n cho phÇn lín/tÊt c¶ häc sinh (Hµ Giang) - ®©y lµ M« h×nh lý t­ëng. Tr­êng chØ cã nhµ l­u tró. Häc sinh tù tóc vÒ l­¬ng thùc vµ nÊu ¨n, Tr­êng kh«ng trî gióp ®­îc g×. Häc sinh hoµn toµn tù tóc. 2. 2. Tæ chøc qu¶n lý cña nhµ tr­êng ®èi víi häc sinh: a. Tæ chøc häc tËp chÝnh khãa. Häc sinh b¸n tró häc cïng víi häc sinh kh¸c t¹i tr­êng ë trung t©m x·, vÒ sè m«n, sè buæi, sè tiÕt... chiÕm kho¶ng 10-60% häc sinh cña tr­êng. Lý do häc b¸n tró: BiÓu ®å 1 cho thÊy: - 85,8% häc b¸n tró lµ do th«n/b¶n kh«ng cã c¸c líp c¸c em ®ang häc. Muèn tiÕp tôc häc lªn cao, M« h×nh lµ sù lùa chän b¾t buéc cña häc sinh vµ gia ®×nh. - 80% häc b¸n tró víi lý do cã ®iÒu kiÖn häc tËp, thÇy c« tèt h¬n ë th«n b¶n. §iÒu nµy ph¶n ¸nh sù ®¸nh gi¸ vµ nguyÖn väng ®­îc h­ëng thô mét ®iÒu kiÖn häc tËp vµ chÊt l­îng gi¸o dôc tèt h¬n. - 50% häc b¸n tró v× nhµ xa, tøc 1/2 häc sinh kh«ng gÆp trë ng¹i vÒ kho¶ng c¸ch. Häc b¸n tró víi kú väng sÏ nhËn ®­îc chÊt l­îng häc tËp tèt. - NhËn ®Þnh trªn ®­îc cñng cè khi lý do thø t­ víi 16.3% häc b¸n tró ®Ó chuÈn bÞ theo häc D©n téc néi tró. Thùc tÕ, gÇn 1/5 sè gia ®×nh cã con ®ang häc b¸n tró, ®ång thêi cã con ®ang häc cao ®¼ng, ®¹i häc, D©n téc néi tró…. - 4,5% ®i häc bëi lý do kh¸c, mµ thùc chÊt lµ ®­îc trî cÊp häc bæng. BÊt b×nh ®¼ng giíi kh¸ nghiªm träng (H`m«ng). N÷ th­êng chiÕm 10 - 35% häc sinh b¸n tró. (Sñng Thµi - Yªn Minh chØ cã 16 n÷/158 häc sinh b¸n tró). Phong tôc tËp qu¸n ¶nh h­ëng rÊt nhiÒu ®Õn sÜ sè häc sinh. TÕt ©m lÞch nghØ häc 15-20 ngµy. C«ng t¸c vËn ®éng rÊt khã kh¨n. "ë ®©y ®¸m ma, ®¸m c­íi c¶ xãm ®i 2-3 ngµy, thËm chÝ gia ®×nh, tr­ëng xãm cßn xin cho c¸c em nghØ häc. T×nh tr¹ng t¶o h«n cßn phæ biÕn, 16 tuæi ®· kÕt h«n råi". (PVS, nam, Chñ tÞch x·). T¹i §¾c L¾c, häc sinh b¶n ®Þa häc b¸n tró Ýt h¬n häc sinh di c­ tõ phÝa B¾c. Nguyªn nh©n cã thÓ lµ: 1/ ®ång bµo di c­ th­êng ë xa trung t©m x·. 2/ kinh tÕ cña céng ®ång di c­ th­êng kh¸ h¬n c¸c d©n téc b¶n ®Þa. 3/ ý thøc vÒ hiÖu qu¶ cña gi¸o dôc trong céng ®ång di c­ cã thÓ cao h¬n c¸c d©n téc b¶n ®Þa. Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn Nguyễn Hữu Minh 47 BiÓu ®å 1: Lý do häc sinh häc D©n téc b¸n tró 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 85.8 80.1 50 16.3 6.9 4.5 4.5 0 T¹i th«n b¶n kh«ng cã líp ®ang häc Cã thÇy c«/®iÒu Nhµ xa kiÖn häc tËp tèt h¬n ë th«n, b¶n Cã ng­êi quen ChuÈn bÞ ®Ó häc Kh«ng xin ®­îc Kh¸c gióp PTDT néi tró häc ë tr­êng PTDT NT b. Tæ chøc ¨n ë cho häc sinh Häc sinh ®­îc ¨n ë tËp trung, cã nhµ l­u tró, bÕp ¨n, cÊp d­ìng chØ cã nhµ l­u tró, häc sinh tù nÊu ¨n. §­îc hç trî th­êng xuyªn: häc bæng, mét phÇn hoÆc toµn bé l­¬ng thùc, gi­êng chiÕu… §©y lµ c¸ch tæ chøc lý t­ëng. Häc sinh hoµn toµn ¨n ë tù tóc chiÕm kho¶ng 60%, víi nhiÒu h×nh thøc, phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ céng ®ång vµ gia ®×nh, quan hÖ x· héi… VÒ n¬i ë: Cã tíi 43,4% häc sinh ë lÒu l¸n t¹m do gia ®×nh lµm. S¹p nøa, gi­êng chiÕu, ch¨n mµn tù tóc, kh«ng ®¶m b¶o vÖ sinh. häc sinh rÊt Ýt ngñ mµn. Cã 30.7% häc sinh ë nhê nhµ gi¸o viªn, ë trä hay ë nh÷ng ng«i nhµ nh­ tr¹m y tÕ, hîp t¸c x· mua b¸n, trô së x· cò kh«ng sö dông... 25,9% ë nhê nhµ hä hµng/ng­êi quen, ®iÒu kiÖn ¨n ë sÏ ®ì khã kh¨n, nguy hiÓm h¬n ë l¸n t¹m. C¸c em sinh ho¹t, ¨n chung víi chñ nhµ. Gióp ®ì chñ nhµ mét sè c«ng viÖc nh­ nÊu c¬m, tr«ng em…nh­ mét thµnh viªn trong gia ®×nh. VÒ tæ chøc nÊu ¨n: 72.0% häc sinh tù nÊu ¨n dï cßn rÊt nhá. BÕp chØ lµ 3 hßn g¹ch/®¸ xÕp ë gãc nhµ. Nåi niªu, b¸t ®òa rÊt ®¬n s¬, mÊt vÖ sinh. Cã 28% ¨n chung víi thÇy c«, ng­êi quen/hä hµng…lµ mét h­íng tèt cÇn ®­îc ph¸t huy ®Ó h¹n chÕ nh÷ng nguy h¹i khi c¸c em ph¶i tù xoay së víi b÷a ¨n hµng ngµy. - ChÊt l­îng sèng, häc tËp cña häc sinh ®­îc ¨n ë tËp trung cao h¬n h¼n häc sinh ¨n ë tù tóc. - Häc sinh ë ph©n t¸n trong c¸c lÒu l¸n t¹m rÊt nguy hiÓm vµ kh«ng thÓ tæ chøc qu¶n lý, h­íng dÉn trong häc tËp vµ sinh ho¹t. - Bøa ¨n cña häc sinh ë møc tèi thiÓu vÒ l­¬ng thùc, thùc phÈm hÇu nh­ kh«ng Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 48 Khía cạnh giới trong phân công lao động gia đình cã g×. "B÷a ¨n chØ cã mÌn mÐm vµ n­íc muèi ®un s«i. Rau xanh rÊt thiÕu, hµng th¸ng häc sinh chØ ®­îc ¨n vµi b÷a canh l¸c ®¸c rau " (PVS, N÷, Cao ®¼ng, hiÖu phã). Chç ë t¹m bî, xuèng cÊp qua tõng n¨m häc. §©y lµ bµi to¸n vÒ chÝnh s¸ch hç trî mµ lêi gi¶i cßn ch­a cã. - Ng­êi quen/hä hµng cho häc sinh ë nhê nªn ®­îc nh©n réng. §¶m b¶o an toµn cho häc sinh h¬n ë l¸n t¹m. §iÒu nµy gãp phÇn giao l­u v¨n hãa, giao tiÕp x· héi, ®iÒu cßn rÊt h¹n chÕ trong kh«ng gian ho¹t ®éng x· héi ë vïng d©n téc vµ miÒn nói. - Häc sinh tù nÊu ¨n rÊt khã kiÓm tra gi¸m s¸t vÖ sinh an toµn thùc phÈm, an toµn ch¸y næ. LuËt B¶o vÖ ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ em vµ môc tiªu gi¸o dôc toµn diÖn, ®ßi hái ph¶i cã ph­¬ng h­íng kh¾c phôc cµng nhanh cµng tèt viÖc ¨n ë, sinh ho¹t tù tóc. c. Tæ chøc qu¶n lý ho¹t ®éng ngoµi giê cho häc sinh Häc sinh ¨n ë tËp trung: Tr­êng ph©n c«ng gi¸o viªn phô tr¸ch qu¶n tró, h­íng dÉn häc sinh trong giê tù häc vµ sinh ho¹t. LËp thêi gian biÓu cã hiÖu lÖnh trèng/kÎng ®èi víi tõng thêi gian sinh ho¹t. "S¸ng 5h30 kÎng tËp thÓ dôc. Sau ®ã vÖ sinh c¸ nh©n, 7h lªn líp häc buæi s¸ng. ChiÒu tõ 14h-15h30 häc sinh lªn líp tù häc. 15h30 c¸c em c«ng t¸c ®éi nh­ móa h¸t, tËp nghi thøc, thÓ dôc thÓ thao. Kho¶ng 17h häc sinh ¨n c¬m. 19h c¸c em tù häc vµ cã c« gi¸o trùc tuÇn qu¶n. 21h-22h c¸c em xem ti vi, xem phim". (TLN x·- tr­êng, n÷, cao ®¼ng, phô tr¸ch qu¶n tró) Tr­êng tæ chøc cho häc sinh bÇu ban qu¶n tró vµ tr­ëng buång ®Ó tù qu¶n lý. C¸c häc sinh nµy lµ nh©n tè qu¶n lý s©u s¸t nhÊt ®èi víi t©m t­, nguyÖn väng, diÔn biÕn t©m sinh lý cña häc sinh, ®Æc biÖt lµ n÷. "Tr­êng hîp c¸c em cã t×nh c¶m yªu ®­¬ng hay ®Þnh bá häc vÒ nhµ, nãi chung lµ cã vÊn ®Ò vÒ t©m t­ nguyÖn väng th× ban tù qu¶n cña häc sinh th­êng biÕt tr­íc vµ b¸o cho gi¸o viªn (…) Ngay tr­êng hîp häc sinh nam n÷ ngñ víi nhau nÕu kh«ng cã c¸c em b¸o th× lµm sao chóng t«i biÕt ®­îc(…). NÕu lµm tèt nhiÖm vô th× c¸c tr­ëng phßng do c¸c em bÇu ra sÏ gióp ®­îc rÊt nhiÒu cho c«ng t¸c qu¶n lý häc sinh". (PVS, Nam, Cao ®¼ng, phô tr¸ch qu¶n tró) Häc sinh ¨n ë tù tóc: tù qu¶n trong sinh ho¹t, tù häc ngoµi giê. ViÖc qu¶n lý, h­íng dÉn cña nhµ tr­êng, thÇy c« rÊt khã thùc hiÖn. Qu¶n lý quan hÖ cña häc sinh, ®Æc biÖt lµ n÷ víi thanh niªn bªn ngoµi gÆp nhiÒu khã kh¨n. do n¬i ë ph©n t¸n/ë chung víi d©n. - Nhµ l­u tró, bÕp ¨n tËp trung lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt c¬ b¶n ®Ó qu¶n lý tèt, ®¶m b¶o an toµn, sÜ sè vµ sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña häc sinh. V× thÕ, phÊn ®Êu cã nhµ l­u tró cho häc sinh ph¶i ®­îc ­u tiªn hç trî tr­íc nhÊt. Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn