Xem mẫu
- TriBt muyBt gi8o 11\IC Kltai lllinlt . - . \ �·
- 138 + Bbl YAN NAM SON 24. GIAO DUC KHAI MINH: ...... • ...... ? � ? THONG DIEP CUA THE KY T a vita lam quen voi triet thuyet giao dt;tc "tlj nhien" cua J. J. Rousseau. Di san cua Rousseau rat phong phu, nhung tac d9ng quan tr9ng cua ong l
- TRO CHUY(N TRlfT HOC + 139 - ve SU m�nh va cau true n9i t�i cua giao dt;1c: leo lai nguoi h9c ho�c phat huy ban tinh ca nhan? Hai cau hoi am anh va giay VO suot ca the ky 18: "the ky Anh sang" xet nhu m9t thoi d�i, va "the ky cua SU ph�m h9c", xet rieng ve phudng di�n giao dt;1c. Nhung, truoc khi buoc vao the ky 1� lung va n;ic ro nay, ta khong nen quen m9t khu6n m�t tien b6i, "ngu'oi hung" cua the ky 17, nha tien phong vi d�i, vua gqi hung vua kheu gqi sv phan bi�n: John Locke ( 1632-1704). TABULA RASA John Locke, d�i triet gia Anh, dong thoi la b�c "SU bieu" dich thvc trong tu' tu'ong giao dgc. La triet gia, trong "M(>t nghien cuu ve giac tinh con nguoi" (An Essay Concerning Human Understanding, 1689) ( 1), 6ng cho rang tinh than con ngu'oi khong he c6 nhung y ni�m barn sinh nao ca nhu' Descartes da nham tu'ong, ma nhu m9t to giay trang. Nh�n thuc c6 duQ'c la nho giac quan :xu va kinh nghi�m. Tri giac ay se duQ'c giac tinh ly, nhung khong c6 gi o trong giac tinh ma trtidc d6 khong phai la nhung tri giac. V�y, phai "d9n s�ch het" ( tabula rasa) de tiep nh�n tri thuc. Nhu m
- 140 + BUI VAN NAM iON (Some Thoughts Concerning Education, 1693), Locke ket lu�n nhat quan: con nguoi tot hay xau, gioi hay do la do giao dl;lC. Vi the, can dinh huong SOm cho tre em Ve Ca ba phudng di�n: tri dl;lc, due dl;lC va the dl;lC. Ong co tu tliong tien bQ di trlioc thoi dq.i khi chu trlidng giao dl;lC binh dang cho m9i giai tang, nhungly tliong giao dl;lC CUa ong dong quy ve mau nguoi ''English Gentleman", m9t "quy ong Ang-le" c6 day du: due hq.nh, tri thuc, nang Ive. Xem tre em la "nguoi Ion d\i b( can ren c�p, Locke hung chiu nhieu loi phe binh gay gat cua Rousseau nhu ta da biet, nhung khach quan ma n6i, triet thuyet giao dl;lC cua John Locke la quan tr9ng nhat va c6 anh huong "thong soai" trong suot thoi Khai minh. THI/C TE CHAP CANH Tu tuong trong thap nga de tro nen vien md neu khong duQ'c th\ic te chap canh. S\i h(>i ng(> hy huu giua tti tliong Va CUQC song da tq.O nen dq.i V�n hQi cho the ky Anh sang. M(>t vai cu li�u th�t thuyet ph\lc: - Ve h� thong giao dl;lC: a ntioc Anh, ti 1� clan so biet chu nam 1640 chi la 30%. Con so da tang len gap doi (60%) m
- TRO CHUY(N TRlfT HOC • 141 - Ve van h6a d9c: the ky 17, sach ton giao chi em 50%, bang tieng latinh. Sang the ky 18, sach ton giao chi con 10%, va lay tieng Phap lam chuyen ngu chinh khap chauAu. - Thuvi�n cong c9ngva nha bao tang m9c len khap noi, pho c�p cho m9i nguoi, Ian truyen tinh than "khai dan tri". - D�c bi�t nhat la slj n6' r9 sinh ho
- 142 + BUI VAN NAM SON chien, bao v� quyen h�n cua nu gioi. Tac pham "Bi�n chinh cho quyen cua ph\l nu" (A Vindication ofthe Rights of Woman) ( 1792) cua ba la cong trinh kinh dien ve nu quyen. Tac pham bao v� tinh than va cac nguyen tac cua D�i Cach m�ng Phap; ap d\lng tu tuong I
- TRO CHUYlN TRlrT HOC • 143 Tuyen ngon Dc)c l�p cua Hoa IZy ( 1776); Tuyen ngon Pho quat ve Nhan quyen (Lien Hi�p Quoc, 1948); - De xuong t\i do, chong cu6'ng quyen. Chong kiem duy�t, bao v� tlj do tu tuong, tlj do ng6n lu�n va hj do h9c thu�t. Chung ta se di vao triet thuyet giao dl;lC khai minh voi nhan v�t trl;l c9t: Immanuel Kant (1724-1804), con nguo'i mang thong di�p cua ca hai the ky.
- 144 • BUI YAN NAM �ON ' � ..... ? - 25. KANT VA BON CAU HOI � COT LOI T.Thi Iuon cui nguoi khac thi ban than ke du9c Iuon .l�ui ciing chang ra gi, boi ca hai deu cha d�p nhan pham (Kant). Nhan pham doi hoi phai coy thuc. C6 y thuc moi co the hja ch9n. Biet Iva ch9n la tlj do. Nhan pham - Y thuc - T\i do la tinh hoa cua triet h9c Kant, cfing la linh hon CUa giao dl;IC Va Slj khai minh dau OC. Xin hay lam quen voi Immanuel I(ant ( 1724- 1804). Tu tuong giao dl;IC cua ong - duqc man d� t�p hQ'p l�i tu cac khoa giang Ve giao dl;IC hQC ma chung ta se tim hieu - khong the so sanh voi tu tuong triet h9c cua ong ve be r¢ng Ian chieu sau. Ly tuong giao dvc hi�n d�i ket tinh trong y tuong ve slj tlj tri cua moi ca nhan se khong the hieu duqc, neu khong duqc d�t vao trong toan canh triet h9c cua ong. Vi the, ta khong the khong nhac qua hanh trinh tu tuong khi gioi thi�u doi net ve CUQC doi.
- TRO CHUY(N TRlrT HOC • 145 CHANG DQC THAN "KHO TiNH" ? Kant sinh nam 1724 t�i Konigsberg, thanh pho mien Dong Pho, nay la Kaliningrad thu9c Nga. Thanh pho nay hau nhu bi tan pha hoan toan vao cuoi The chien 2, ke ca ngoi nha ndi !Zant sinh ra. Nay chi con Bao tang !(ant trong d�i h9c va ngoi m9 noi tieng cua ong dang sau giao duong do nat nhu la di tich tu6'ng ni�m. Nhung trang tieu SU Ve ong thuong cho ta hinh anh Ve mQt CUQC song h9c gia kha ddn di�u, buon te, thieu vang nhung bien co ca nhan: - Xuat than gia dinh ngheo, nhung may man duQ'c hu6'ng nen giao d-t;IC chu dao. Nam 16 tuoi, vao d�i h9c, sau d6 lam gia SU kem tre. Tot nghi¢p, duQ'c lam giang vien khong ludngJ phai dQ nh?t nho chan ph6 thu thu Thu vi¢n hoang gia. Mai den nam 46 tuoi moi on dinh CUQC song nho duQ'c bo nhi�m lam giao SU thtjc thl;l. Tu d6, ong chi giang d�y, viet sach ( c6 hie lam vi�n tru6'ng d�i h9c) va mat nam 1804 voi cau n6i an nhien luc lam chung giong nhu Nguyen Du cua chung ta: "The la tot!". - Sinh ra, an h9c, lam thay giao va qua doi t�i thanh pho que hudngJ khong den ndi nao khac, du c6 nhieu loi moi. Sinh ho�t tr9n doi theo m9t "thoi kh6a bieu" nghiem ng�t cua doi song d¢c than: d?y th?t somJ giang bai cfrng rat som de c6 thoi gian viet sach. Dung 4 gio chieu, di d�o, m9t minh, tren cung m9t con duong. Dan thanh pho cu cho ong ra khoi nha di d�o de len day c6t dong ho! ( Chi hai Ian ong tre gio: nh?n duQ'c quyen Emile cua Rousseau va nghe tin Cach m�ng Phap bung no).
- 146 • BUI VAN NAM �OH Hinh anh kha buon te va nghiem nghi nay th�t ra chi dung m9t nua! I(ant su6t doi khong ra khoi thanh ph6 que hudng va tu choi ghe giao SU d nhieu d�i h9c khac con c6 ly do khach quan: thanh pho heo lanh ngay nay, vao thoi Kant, khong chi la kinh do cua Dong Pho ma con la trung tam van h6a va tri thuc cua khu Vljc n6i tieng Due, lon hdn ca Berlin. Quan h� cua Kant voi thanh ph6 phong nha nay con la m9t quan h� "tham my", vi ta khong quen rang, hen c�nh m9t triet gia cua ly tinh, !(ant con la triet gia ve sd thich, ve tri tudng tu()'ng va slj lich thi�p cua do thi. Dieu nay the hi�n ngay trong phong each cua ong, trai voi hinh dung thong thuong: an m�c sanh di�u, thong th�o cac mon giai tri, vui ve va la khach moi dti()'c yeu chu9ng trong cac "phong khach van chtidng" danh gia nhat. Ong co y chi danh buoi sang cho cong vi�c chu nghia (giang d�y va viet sach), con ca buoi chieu de giao du thoai mai voi b�n be: buoi an trtia keo dai, dip de thudng thuc htidng vi cua thuc an va rti(ju ngon, dam d�o va c�p nh�t thong tin tren m9i linh Vljc. Buoi toi d9c sach van chudng va du ky. Giai tho�i cho biet ong am tuong den tung chi tiet nhfing cay cau tren dong song Seine hdn ca dan Paris! Nhung, chinh doi song tinh than phong phu moi th�t slj lam nen ten tuoi bat hu cua Kant. Nam 1783, ong viet: "Chinh David Hume [ triet gia Anh] da danh thuc toi khoi giac ngu giao dieu". Vi Hume la nha hoai nghi, va, hoai nghi la khdi diem Cua ffiQi S\i phe phan. Ngoai Hume, con c6 J. ]. Rousseau va Pierre
- TRO CHUY(N TRlrT HOC • 147 Bayles. St;i "thuc tinh" cua Kant, duoi anh huong cua ha tac gia tren, bat dau tu 1760 va da chuyen S\l quan tam cua ong tu linh vt;ic khoa h9c tt;i nhien (I(ant von la nha thien van h9c va toan h9c c6 tieng) sang triet h9c va vi�c phe phan nang lt;ic nh�n thuc n6i chung. St;i hoai nghi khong tt;i dung ma C01 no ciing can m9t Cd h9i ben ngoai, thuong la noi that v9ng lon hay m9t tham h9a. Ngay 1.11.1755, m9t tr�n d{>ng dat da tan pha thanh pho Lisbon (Bo Dao Nha), m9t trong nhung trung tam thudng mai Ion cua chau Au thoi bay gio. 30.000 nguoi mat m�ng. Giong nhu nhieu tham h9a "phi ly" ve sau, tr�n d{>ng dat Lisbon danh m9t don m�nh vao phong trao Khai minh va long t\i tin cua chau Au the ky 1 s. Nguoi ta g9i d6 la "cai chet cua long l�c quan". Tu d6 nay sinh m9t each tiep c�n khac, m9t "dien ngon" m6'i: tu nay can nghien cuu tham h9a va nguy cd: thay vi chi ban ve tQi loi va trung ph�t, nghien cuu ve dia chat va dia tang thay vi chi n6i ve cdn d�i hong thuy than tho�i. N6i each khac, khai minh can di vao chieu sau v6'i tu duy va tri thuc khoa h9c vung vang. TINH THAN SOCRATES Doi thu chinh yeu cua Kant la ca hai phia ct;ic doan: thuyet duy ly giao dieu ( tuong rang c6 the dung ly tri de giai thich m9i vi�c, ke ca cai sieu nhien, VO hinh) va thuyet hoai nghi giao dieu (khong con tin tu6'ng vao nang lt;ic giai thich nao het). Kant cho rang m\}C tieu va phudng phap cua thuyet hoai nghi giao dieu khong the be gay duQ'c thuyet duy
- 148 • BUI YAN NAM �ON ly giao dieu ! Trai l?i,· theo ong, van de la lam the nao de ngay trong S\i hoai nghi tri�t de, van CO the xay dl;ing duQ'c tri thucvung chac. Nghi ngo each ly giai giao dieu CUa than hQC, van CO cho danh cho due tinj nghi ngo S\i "foan tri" CUa giao h9i,van CO the ban Ve luan ly, dC;lO due. 0 phudng di�n nay, c6 the so sanh Kantvoi Socrates co d?i, m9t S\i tudng dong mang y ngrua giao dt.JC va SU ph?m h9c sau sac. Thoi Socrates, da tung c6 nhung nha bi�n si tai ba pha do tat ca,va Socrates la nguoi da no ll;ic di tim tri thuc c6 gia tri pho quatva ca nhfing quy ph?m khong kem pho quat cho hanh d9ng dC;lO due. M9t tinh the moi kieu Socrates dang d�t ra cho Kant: vua phai pha huy, vua phai cuu van de dua khoa hQc tien buoc vung chac len m9t cap d(> moi me. Kant thua biet day la cong CUQC suy tliong het sue n�ng ne va phuc tC;lp. Am tham om ap moi hoai nghi tu nam 36 tuoi (1760), mai hai mudi nam sau (1781), ong moi giai dap duQ'c cau h6i dau tien: "Toi c6 the biet gi?" bang ki�t tac Phe phan ly tinh thuan tuy. Va roi con ba cau hoi lon khac nfia can duqc lan luqt giai dap: "Toi phai lam gi?"; "Toi duQ'c phep hyv9ng gi?", va, sau cung quy ve cau hoi: "Con nguoi la gi?". Bon cau hoi noi tieng ay cua Kant se la cai gia do va nguon duong chat cho tu tuong giao dvc va phudng phap giao dvc "khai minh" dung theo nghia den cua tu nay.
- TRO CHUY(N TRIH HOC • 149 26. KANT: GIAODUC LA.GI? T a vua biet qua bon cau hoi cot l6i cua triet h9c !(ant: Toi c6 the biet gi? Toi phai lam gi? Toi duQ'c phep hy v9ng gi? va, sau cung, theo ong, ca ba cau hoi quy ve cau hoi thu tu: Con ngudi la gi? Chua di sau, ta c6 the nh�n ra rang cau hoi thu tu khong nham den nhfing cau tra ldi truu tuQ'ng, vien vong, trai l�i, la cau hoi nang d¢ng : "Con ngudi chi c6 the trd thanh ngudi thong qua giao dvc. Con ngudi khong gi khac hdn la nhung gi duQ'c giao d\lC t�o nen" (Ve' giao dt:tc, 1803). "Con ngudi la gi hay v�n m�nh cua con ngudi ra sao, theo nghia d�o due la thi�n hay ac, la do chinh con ngudi lam lay, ca bay gid va trong qua khu" ( Ton giao trong ranh giai cua lf tinh adn thuan, 1793). V�y, c6 the m�nh d�n n6i rang, theo nghia tham sau nhat, triet h9c Kant la m¢t triet thuyet giao d\lc! Kant tiep c�n cac van de d�t ra trong cac cau hoi n6i tren o ca hai binh di�n tu tudng: - Thu nhat, trong tinh than phe phan va khai minh,
- 150 + BUI VAN NAM �ON Kant co lam ro tiem nang lan gioi hsin cua ly tinh con nguoi. Bieu nay giai thich slj "khiem ton" lsi thuong khi Kant cho rang ta nen vua long v6'i tiem nang ma kinh nghi�m c6 the mang lsii cho ta ("nhung hi�n tu'qng"). Trong tac pham tru danh Phe phan ly tinh thuan tuy, 6ng bi�n minh cho dieu ayva chung minh slj phi lyva bat kha cua nhung "tin dieu" xuat phat tu thamv9ng muon dung "ly tinh thuan tuy" (vu'qt khoi phsim vi kinh nghi�m) hong xay dl;tng tri thuc "khoa h9c"ve "nhungv�t hj than" ma ta khong tai nao dsit den du'qc. - Nhung, m�t khac, l(ant khong muon tr6i bu9c con nguoi trong phsimvi ch�t h�p cua kinh nghi�m giac quan, cat cgt doi canh hu'ong thu'qng trong tam hon phong phu cua con nguoi. Ong nhin nh�n nhung kha the VO hsin cua con nguoi trong kich thu'oc dc}.o ly va nhan sinh. £)6 la kich thu'oc cua tlj do n9i tam, cua hanh d9ng luan ly, cua due tin vao cai sieu vi�t. Tuy nhien, nhung due tin c6 the mang lc}.i an vui, hc}.nh phuc cho con nguoi nay tuy�t nhien khong du'qc phep bien thanh nhung "h9c thuyet" giao dieu de rao giang, nhoi SQ vi nham tu'ong rang CO the "chung minh" du'qc chung. !(ant canh bao rang, neu gia SU chung du'qc chung minh theo kieu khoa h9c thi tlj do tri tu�, tlj do htdng tam at khong con c6 ly do ton tc}.i ! Lam sao "chung minh" duqc slj tlj do khi ta hang ngay hang gio o trong vong vay cua nhung dinh lu�t tlj nhien tat yeu? Cung the, lam sao "chung minh" duqc nhan pham neu ta chi xem xet con nguoi ddn thuan o phu'dng di�n sinh v�t? The nhung hiem c6 ai dam phu nh�n tlj dova nhan pham ! V�y, giai quyet nhu' the nao? Kant cho
- TRO CHUY(H TRl(T HOC + 151 rang ta nen quan ni�m con nguoi dong thoi la"cong dan" cua ca hai the gi6'i: the gi6'i kha giac va the gi6'i sieu cam giac. Ta khong the va khong can chung minh, trai l�i ta the nghi�m va song th�t v6'i hai the gi6'i ay qua VO van vi dl;l trong doi song thuong ngay. Khong ai "bat" ta phai CUU nguoi bi n�n khong quen biet ngoai S\( t\i do ltidng tam cua ta. I
- 152 • BUI YAN NAM 10N viet ngan ma tieu bieu la: "Y ni�m ve lich SU pho quat vo'i m1;1c dich lam cong dan the gi6'i" ( 1784)j "Phong doan ve khdi nguyen cua lich SU loai nguoi" ( 1786)j "Tra loi cau hoi: Khai minh la gi?" ( 1784) va m9t so tac pham dai hdn: "Hu6'ng den nen hoa binh vinh cuu" ( 179 S) j "Nhan h9c du6'i giac d9 tht;ic tien" ( 1798) va "Ton giao trong ranh gi6'i cua ly tinh ddn thuan" ( 1793). La giao SU triet h9c, ong thinh thoang du'Q'c yeu cau phai giang chuyen de ve triet h9c giao d1;1c. Kant da giang vao hon l1;1c ca nguy�t tu 1776/1777, 1780, den 1783/1784 va 1786/1787. Nhu ta da biet, cac bai giang nay duQ'c man d� t�p hQ'p L�i, cong bo nam 1803 v6'i nhan de "Ve'giao d1:tc". Trong khuon kho gi6'i hq.n, ta se tim hieu tu tu'dng giao d1;1c cua Kant dtja tren cac bai giang nay, xung quanh ba cau hoi chu yeu: giao d1;1c la gi? giao d1;1c cho ai? va giao d1;1c nhu the nao? Ta se khong quen lien h� ba cau hoi nay vo'i cac tac pham khac, neu xet thay can thiet de hieu ong hdn. . . GIAO DUC Y NIEM L�p tru'ong giao d1;1c cua Kant dtja tren nh�n dinh Cd ban sau day: giao d1;1c la m¢nh 1¢nh d6i vo'i slj phat trien cua nhan loq.i. Chinh vi con nguoi co "xu hu6'ng mq.nh me hu6'ng den tlj do", nen con nguoi "can phai lam quen ngay tu tuoi au thd de chap nh�n m¢nh 1¢nh cua ly tri". Neu con nguoi ( ca nhan ciing nhu gi6ng loai) khong gi khac hdn la san pham cua giao d1;1c, thi can nh�n r6 rang "con nguoi luon du'Q'C nguoi khac dq.y do Va ban than nhfing nguoi nay ciing tung duqc dq.y do tru6'c d6". V�y,
- TRO CHUY(N TRIU HOC • 153 giao dl;lc co the du'.Q'cxem nhu la slj ki�n thu'.ong nghi�m,
- 154 • BUI YAN NAM �ON ' � ,,.. 27. KANTVABON TRACHVU. GIAODUC N gay sau The chien 2, de g6p phan xay dt;ing h�i nen . hoc dai . Due da bi. che do. doc . tai toan tri. cua chu nghia quoc xa tan pha, l(arl]aspers neu nhung y ttiong cua minh trong quyen sach noi tieng voi nhan de y ni�m dq.i h9c (ban tieng Vi�t cua Ha Vii Tr9ng va Mai Sdn, Ban Tu thti D
- TRO (HUY(N TRlfT HOC • 155 N6 la chan troi vay g9i, la le song va sue song dao d�t cua doi song d�i h9c. M9i lll\}C dich khac, du chinh dang ( dao t�o va cung ung nguon nhan h.jc cap cao cho kinh te, xa h
- 156 • BUI YAN NAM 10N chung ay. "Vi the, giao dt;1c la van de lon nhat va kh6 khan nhat ma con nguoi phai du'.ong dau, boi stj thong sang tuy thu9c vao giao dt;1c, va giao dt;1c, den lu'.Q't n6, tuy thu9c vao stj thong sang, thuc tinh". !(ant xem ho�t d(>ng giao dt;1c la sinh ho�t van h6a nen tang, hieu nhu'. stj phan tinh ve toan b9 than ph�n con ngu'.oi, qua d6, xae l�p moi quan h� trtjc tiep gifla giao dt;1c va sinh ho�t chinh tri: "Hai phat minh cua con nguoi phai du'.Q'c xem la kh6 khan nhat: d6 la ngh� thu�t quan tri nha nu'.oc va ngh� thu�t giao dt;1c". BON THACH VU GIAO DUC Kant phan bi�t b6n trach V\l va cung la b6n hinh thuc cua giao dt;1c: ky lu�t h6a, van h6a h6a, van minh h6a va d�o due h6a. Quan ni�m kha phong phu ngay nay ve cac "lo�i hinh tu'. duy" trong giao dt;1c tu ky nang den phe phan, sang t�o va y thue traeh nhi�m deu bat nguon it hay nhieu tu each phan lo�i nay cua !(ant. "I(y lu�t h6a" n6i den stj ren luy�n va cham soc than the, nhat la cho lua tuoi nho, nhu'.ng luon gan lien voi vien canh m9t sinh the tlj tri, vi the phai luon c6 m�t y ni�m ve ttj do. "Van h6a h6a" la cac ky nang van h6a ( n6i, d9c, viet, cu'. xu... ), ndi d6 vi�c h9c khong mang tinh may m6c, trai l�i tu slj thong sang, thuc nh�n. Nhung ky nang van h6a co' ban ay ciing phai d�t trong vien canh eua "chan troi van h6a, gia trt va quy ph�m mang tinh nhan each". "Van minh h6a" la tiep thu nhung thai d(>, cung each,
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học