Xem mẫu
- BUI VAN NAM SO'N
YUT HUUNG DUUI DDT
TRO
4'
CHUYEN�·
TRIET
HOC
•
TAP SAU
�o.l
f1J
CUNG TY SACH THOl DAI
@
NHA XUAT BAN TRI THUG
- N6IDUNG
" ,t , , " ?
+ MOT TRIET LY GIAO Dl)C NHAN BAN:
DAY VA HOC LAM NGUOl.....................................................7
+ "BAN VE Tl) DO" .................................................................40
?
+ TUdNG LAI CUA KHAI MINH ? ...........................................80
+ TfNH LIEN-VAN HOA: MOT THAI E>Q GIAO Dl)C .............106
+ KIM YEN vd1 "48 cu()c TR6 CHUY�N
VE GIA TR! SONG" ............................................................114
+ "M.E" vA £>61 THOAI TRIET HOC .....................................118
• xAv O SUV TU ..................................................................151
+ "HOA PHUC HUU MOI..." ...................................................161
' ? A � ,{
+ "TRA DU TUU HAU" VE TRIET HOC .................................164
? ' ? ,..' I '-' r A ,
+ TRA Ldl PHONG VAN TAP CHI VAN HOA PHAT GIA0.... 175
, A A ,( A A A
• TU HAU-Hl�N E>AI E>EN HAU HAU-Hl�N E>AI
TRONG TU TUONG TON GIAO? .......................................184
+ VAN CHUdNG TRONG VIEN TUONG ............................. 196
- "EMILE HAY LA VE GIAO DUC"
Mor TRIET LY GI.Ao Due NHAN BAN:
. DAYVA
. HOC. UM NGUOI
"Vi¢c h9c tqp d£ch thtJc cua chung ta la
h9c tqp ve' than phqn con nguc1t . . .
J.J. Rousseau (Emile)
1. Triet gia lmmanual Kant (1724-1804), tac gia cua cau tra
loi noi tieng ve "I(hai minh la gi"C2), c6 ky lu�t sinh hoq.t
het sue nghiem ng?t: dung hon gio chieu moi ngay, ong
ra kh6i nha, di dq.o, luon luon m9t mlnh, tren cung m9t
l Cac trich dftn trong bai nay, trir khi dugc chu thich rieng, dSu tu
ban djch "Emile hay la vJ giao dl:LC" cua Le H6ng Sam va Tr�n
Qu6c Duong, NXB Tri thuc, 2008.
2 I. Kant: Tra Im cau hoi: Khai minh la gi? ( 1784): "'Khai minh la vi�c
con ngucri di ra khoi sµ khong tnrong thailh do chinh minh n,r chu6c
Iiy" ... ; Ausgewahte kleine Schriften, Meiner Verlag, 1999, tr. 20.
- 8 • BUI YAN NAM �ON
con duong. Giai tho4i thuong ke: dan I(onigberg cho ong
ra khoi nha de len day cot ho�c chinh dong ho! Va tu'.dng
truyen chi c6 hai Ian Kant tre "thoi kh6a bieu" trong
suot may mu'.di nam: nh�n duQ'c tac pham Emile cua J. ].
Rousseau va nghe tin D4i Cach m4ng Phap bung no. Hai
sv ki�n each nhau ngot 30
nam ( 1762/1789 ), nhung
voi I(ant, c6 le quyen sach
nay ciing quan tr9ng khong
kem CUQC each m4ng kia,
neu kh6ng muon noi, cai
sau chinh la ket qua cua
cai truoc. Ta nho den loi
ca tt;tng cua m9t trong cac
lanh tv khet tieng cua Cach
m4ng Phap, Robespierre:
"Trong so nhung nha tu
tu'.ong thi chi co Rousseau
moi th�t xung dang voi
danh hi�u la nguoi Thay cua nhan lo4i" ( dien van ngay
7.5.1794). Kant, suot doi song d9c than ( tuc khong c6
nhu cau giao d1=1c con cai! )' ciing da tro thanh m¢t nha
d4i giao dt;tc tieu bieu cho thoi c�n d4i la nho chiu anh
huong sau d� cua J. ]. Rousseau khi Kant noi: "Con
nguoi la t40 v�t duy nhat can phai du'.Q'c giao dt;tc"(l) hay
"Con nguoi chi co the tro thanh nguoi la nho giao dt;tc.
1
I. Kant. Toan t�p (Samtliche Werke), t�p 8, Kant n6i v� su ph�m
h9c (K. Vorlander An hanh), tr. 193.
- TRO CHUY(N TRlfT HOC • 9
Con ngu'oi la nhung gi duQ'c giao dvc t�o nen"(I)_ Van de
(hi con la: nen giao dvc ay phai nhu the nao?
D6i voi nuoc ta, J. J. Rousseau cung khong phai la
m¢t ten tuoi xa 1�. Trong m¢t ve cua doi cau lien tren
bia m¢ cua C\l Phan Chau Trinh do nhan clan Sai Gon
phvng l�p nam 1926, ta da d9c thay tam chu: {{Trung
hQc M
- 1 o + 801 VAN NAM �ON
hay la ve'giao d�c, cong b6 cung nam v6'i quyen Khe' u6'c
xa h9i ( 17 62), nhu'ng l�i du'qc ong xem la "quyen hay
nhat va quan tn)ng nhat trong m9i tru'oc tac cua toi"(l).
Quyen sach "hay nhat" la dieu de nh�n thay khi ta sap
du'qc thu'ong thuc van tai ki�t xuat, noi tieng la cuon
cuc)n nhu' nu'oc chay may troi cua Rousseau qua ban
dich cong phu va tai hoa, th�t xung dang v6'i nguyen tac
cua hai dich gia Le Hong Sam va Tran Qu6c Du'dng ma
horn nay toi vinh h�nh duqc viet doi loi gioi thi�u. N6
cung la "quan tr9ng nhat" vi day la mc)t cong trinh triet
lu�n do SQ Ve ban tfnh CUa con ngu'oi: ong d�t nhieu cau
h6i triet h9c va chinh tri ve m6i quan h� gifia ca nhan
va xa hc)i, nhat la cau h6i: lam sao ca nhan c6 the bao
11
ton cai thien chan" ( theo quan ni�m cua Rousseau ve
"tinh ban thi�n tlj nhien" cua con ngu'oi) khi dan minh
vao CUQC song XO bo va "doi b�i" khong tranh khoi cua
xa hc)i. Trong Emile, thong qua cau chuy�n gia tu'ong
ve c�u be Emile du'qc ngu'oi thay giao dl;lC tu hie m6'i
chao doi cho den khi l�p gia dinh va tro thanh "nguoi
cong clan ly tuong" thong qua nam giai doc}.n dao tc}.O,
Rouseau phac h9a m¢t triet ly va phudng phap giao
dvc giup cho "con nguo'i tlj nhien" ( duqc ong phac h9a
trong Khe' uac xii. h9i) co du sue khoe the chat va nghi
htc tinh than de dudng dau v6'i nhfing thu thach trong
CUQC d6'i. Sau Cgng hoa, quyen VIII cua Platon, day la
1J. J. Rousseau: Confessions, ban ti�ng Anh cua J.M. Cohen. New
York, Pengrain (1953, tr. 129-30.
- TRO CHUY(H TRlfl HOC • 11
Cong trinh hoan chinh dau tien Ve triet ly giao dl;lC d
phuong Tay, dong thoi cfing la lo�i hinh Bildungsroman
("tie'u thuye't giao d1:tc 11) dau tien, som hon quyen
Wilhelm Meister noi tieng cua J. W. Goethe hon ba
mu'.di nam. Kho c6 the n6i het ve tam anh huong rc)ng
raiva sau d�m cua Rousseau d6ivoi h�u the. Trong khi
h9c thuyet chinh tri cua ong, d�c bi�t khai ni�m "y chi
pho bien" (volonte generale) gay nhieu nghi ng�i ve XU
huong "toan tr( va chuyen che (phai chang d6 cfing la
an y trong loi ca tl;lng cua Robespierre), thi cac b9 ph�n
khac van con day sue hap dan. Neu each tiep c�n mang
tinh chu the-cam xuc (trong tieu thuyet La Nouvelle
Heloi·se va trong Confessions) cua ong da khong chi anh
huong den trao luu van h6a lang m�n Phap ma ca den
cac van hao Due nhu J. G. von Herder, J. W. Goethe,
F. von Schiller; vi�c nhan m�nh den ttf do cua y chi va
bac b6 quan ni�m co huu 6' phuong Tayve "t
- 12 • BUI YAN NAM �ON
xa hc)i ma con la nha ly lu�n giao dvc; va vi�c ong la ca
hai, dong thdi c6 anh hu6'ng sau d�m ngang nhau tren
hai linh V\IC cho thay moi lien ket n9i t?i ch?t che gifia
nhfing bien chuyen xa hc)i 6' the ky XVIII o Chau Au va
vi�c ra ddi nen tan-giao dvc.
Buoc ngo?t trong tu duy giao dvc duqc the hi�n
day d?C trong tung trang sach khien ngu'.di dQC du'.dng
nhu'. luon cam thay muon dung l?i, dung but de g?ch
duoi hay to d�m hang lo?t nhfing cau d?C sac! Vuqt qua
khoang each 250 nam, tu6'ng nhu Rousseau la ngudi
song cung thdi voi chung ta, dang chia se nhung noi lo
au va bat binh cua nhfing ngu'.di vua la thu ph?m vua
la n?n nhan cua m9t nen giao dvc dang ph?m nhieu
sai lam tu Cd So' triet ly, each thiet ke cho den phu'.dng
phap SU ph?m VOi mQi h�u qua dang SQ cho ph\l huynh
lan con cai. Ta hay thu nghe ong n6i: "Chung ta x6t
thu'.dng cho so ph�n cua tuoi thd, the ma chinh so ph�n
chung ta moi can x6t thudng. Nhung noi dau Ion nhat
cua chung ta do chung ta ma ra". Vl dau nen noi? Vl
"ngtioi ta khong he hieu biet tuoi thd: dlja tren nhung
y tu'.ong sai lam cua ta ve tuoi thd thi cang di cang l?c
loi ( ... ) HQ luon tim kiem ngudi Ion trong dua tre ma
khong nghI ve hi�n tr?ng cua dua tre truoc khi n6 la
ngudi Ion". N6i each khac, d6 la nen giao dvc khong he
"nhin r6 chu the ma tren d6 ta can thao tac. V�y xin cac
vi hay bat dau bang vi�c nghien cuu ky hdn cac h9c tro
cua minh". Va cung vi khong hieu ro "chu the" cua giao
dvc la ngu'.di h9c nen nguoi lon tha ho SU dt;tng phu'.dng
- TRO CHUY(N TRlrT HOC • 13
phap ap d�t: "thay vi giup ta tim ra cac chung minh,
ngudi ta d9c cho ta viet cac chung minh ayj thay vi d
- 14 • BUI YAN HAM �ON
b¢, vua c6 khong it nhfing mau thuan, nghich ly nhu ban
than CUQC doi va toan be) h9c thuyet cua ong. N6 "khieu
khich" va bu9c ta phai suy nghI hdn la qua "trdn tru" de
ta de dang nham mat nghe theo!
2. Rousseau, nha l
- TRO CHUY(N TRIH HOC • 15
di hai cua Voltaire) sau khi trieu dinh Bourbons duqc
khoi ph\lC!
C6 the n6i hQc thuyet cua Rousseau bat nguon
tu nhung trai nghi�m day cay dang va dan v�t cua ban
than ong trong boi canh xa h9i dudng thoi. Bang vai net
phac hQa, ta thu doi theo CUQC hanh trinh tu tuong CUa
Rousseau dan den tac pham Emile:
- Bai Luqn viin thu nhat (1750)
Cac "philosophes" cua the
ky Anh sang hoan nghenh QUIL'A RRl\lPORTR' AC A D H M Ill
J,F. l RIX l
sv tien b9 cua ky thu�t va sv DR DIJON,
banh trudng cua thudng mai 17$ o.
,�,, ,.(III/lit
pa lrnJ,neAcad mlt:
va cong nghie.p khap Au Chau. 11rct11eQ,itRl np p o ro ofie r
Si It rl11Uiffem,nt du S.it,1m (:, du Am •
i
,ontril,,,,l J. (1uru ltt 111«ur1,
HQ nhan m�nh rang con nguoi . Pu UN C1-roVkN PE Ouuv,.
can SU d\lng ly tinh de vua hieu
biet the gidi, vua hi�n d�i h6a
chinh quyen va lu�t phap. HQ
chong l�i mQi hinh thuc ap hue
va kiem duy�t, tin tuong vao S\l'. .
& lih
tv do CUa tu tuong va cong lu�n. C.hcK HutUOT
Phan ldn nhung tu tuong mdi cua cac "philosophes" deu
bat nguon tu cac nha tu tuong tien phong cua nude
Anh nhu Francis Bacon (1561-1626) va John Locke
(1632-1704). Nhung cac "philosophes" Phap dung cam
va quyet li�t hdn cac dong nghi�p nguoi Anh. Giao h9i
o Phap cfing hung m�nh hdn, con nha nude bao hoang
thi chuyen che hdn, vi the, sv phe phan doi vdi hai dinh
- 16 • 801 YAN NAM SON
che ay doi h9 phai tra gia dat. Rut CtJC, Diderot, thu linh
cua phong trao khai minh Phap bi tong giam vao ngtJc
toi. Rousseau thuong di b9 tu Paris den Vincennes
de tham Diderot, qua d6 c6 dip lam quen voi cac tri
thuc khac nhu Friedrich Grimon va Baron d'Holbach.
Tu nam 1746, Rousseau da tr& thanh m9t khuon m�t
quan tr9ng trong doi song tri thuc 6' Paris. Trong m9t
chuyen tham Diderot trong ngtJc that, Rousseau da d9t
nhien c6 m9t stj "thuc nh�n'' moi me, bien chang nhq.c
sI trung nien lang thang thanh m9t triet gia noi tieng the
gioi. D6 la vao nam 1749, tren duong den Vincennes,
Rousseau d9c bao thay tin Vi�n Han lam 6' Dijon treo
giai cho CUQC thi viet ve de tai: "Phai chiing slj tien b9
cua cac nganh khoa h9c va ngh� thuJt da g6p phan lanh
mq.nh h6a phong tZ:tc?". Ong ke lq.i: "Dung giay phut t6i
d9c tin ay, toi da thay m9t the gioi khac va toi da trd
thanh m9t con riguoi khac. D9t nhien long toi anh len
hang nghin tia chop ... T6i xuc d9ng qua den noi phai
ngoi nghi duoi goc cay suot nua tieng dong ho, va khi
dung len, ca Vq.t ao toi da u'o't dam nu'oc mat!". Diderot,
von thich tranh bi�n, g�p Rousseau trong tinh trq.ng bi
kich d9ng cao d
- TRO CHUY(H TRlfi HOC + 17
sot. Ong da hoai nghi tri�t de niem tin Cd ban cua phong
trao Khai minh rang ly tinh la nguon goc kh6ng chi cua
cai Chan ma ca cua cai Thi�n. Tuy nhien, Rousseau da
lam nhli the bang chinh phlidng ti�n Va Cong C\l cua S\f
khai minh, nghia la, dieu 6ng lam chinh la slj khai minh
Ve' khai minh, tuc, m9t S\f khai minh CO S\f phan tli tg-phe
phan. Lu�n diem trung tam: Rousseau phe phan mq.nh
me cac hinh thuc xa h9i nhan t(ZO va gia t(ZO do ly tinh con
nguoi l�p ra vi chinh chung da lam tha h6a ban tinh sau
xa nhat cua con nguoi.
- tat nhien, S\f phe phan-xa h9i cua ong trlioc het
nham den xa h9i dudng thoi cua nen chuyen che
quy t9c voi CUQC song va le th6i "cung dinh": "Le
th6i cung dinh bu9c nguoi ta phai tuan theo quy
lidc chu khong theo ban tinh cua chinh minh.
Nguoi ta khong con dam ttj the hi�n la chinh minh,
va, dudi slj cliong che thuong xuyen, con nguoi cua
"xa h9i" nay la m9t bay dan lam gi6ng h�t nhau
trong nhfing hoan canh gi6ng h�t nhau"( 1 >.
- thu hai, Rousseau nhan m�nh rangvi�c ddn thuan SU
d\lng ly tinh khong du de dam bao m9t CUQC song due
hq.nh, tlidng ung vdi ban tinh con nguoi, vi ban tinh
con nguoi tuy duqc quy dinh boi ly tinh nhung cung
con boi ban tinh ttJ nhien (nature) nua. Ong chong lq.i
1
D�n theo Jorg Ruhloff, Problematising Critique in Pedagogy,
1998, tr. 97.
- 18 • BUI YAN NAM SON
xa h9i duong thoi, vi no dva vao ly tinh de de nen ban
tinh tv nhien cua con nguoi. Nhung, ong chong l4i
cung bang each dtja vao ly tinh de giai ph6ng ban tinh
con nguoi ra khoi nhung xieng xich ay.
- Bai Lu4n van thu hai (1754)
Nam 1754, Vi�n Han
lam Dijon l4i thong bao m9t
CUQC thi viet khac, VOi de tai:
"Dau la nguo'n goc cua stJ bat
binh dang giaa con nguifi va
phai chiing no atl{ic bi�n minh
bang phap quye'n tlj nhien"?
NgQ y cua de tai: nhung sv
bat binh dang xa h9i ( tang
-: . .
,
A A. JI 8 1'
,.;. ('"�
B A D A. JI,lop, giai cap ... ) khong gi
� •
khac hon la SU. the hien
. ra hen
Ola IIA'.llC ltlCREL Jut,•.
\{.O K M D C C L r.
��\"\ ngoai Cua nhung Slj bat binh
dang tlj nhien ( nhu chieu cao
va sue m4nh). D6 la m9t an y khien Rousseau phan n9.
Ong thu�t l4i: "Suot ngay toi lang thang trong rung, het
to cho minh nghe: "Hoi b9n nguoi dien khung khong
ngung trach m6c tlj nhien hay biet rang mQi t9i loi cua
cac nguoi deu do chinh ban than cac nguoi gay ra ! ".
Bai Lu�n viin thu hai cho thay Rousseau la m9t triet
gia dich thljc chu khong chi la m9t "thi sinh viet lu�n
van". Bai viet phuc t4p, kh6 dQC vi de c�p nhieu den cac
triet gia chinh tri khac nhu Grotius, Locke va Hobbes
- TRO CHUY(H TR1£T HOC • 1 9
chung quanh van de "ban tinh con nguoi". Ta biet rang
m9t gia thuyet ve "ban tinh con nguoi" thuong la mQt
bQ ph?n khong the thieu cua bat ky h9c thuyet chinh
tri nao. Xa h9i gom nhung con nguoi, vi the th?t de
hieu khi nguoi ta bat dau voi vi�c tim hieu cai "v?t li�u"
t?O nen xa h9i. Nhung, ngay cac triet gia Hy L?p co d?i
nhu Protagoras (490-420 tr. CN) da som nh?n ra rang
cac xa h9i loai nguoi qua phuc t?p va di bi�t, nen duong
nhu khong co m9t "ban tinh nguoi" ben vung hay co
dinh. Arisl:oteles thi cho rang con ngudi "ve ban chat"
la sinh V?t xa hQi, VI the chi hoan hao Va h?nh phuc
khi tro thanh nhung nguoi cong clan tot. Cac "triet gia
hi�n d?i" nhu Machiavelli (1469-1527) va Hobbes
(1588-1679) khong dong y. Machiavelli: con nguoi la
ich ky va luon hanh XU xau xa tru khi bi phap lu?t va
cac dinh che chinh tri hung m?nh cuong che. Hobbes:
con nguoi so di chiu ph1;1c tung quyen uy tuy�t doi cua
chfnh quyen chi la vi can S\l bao V� trtiOC S\l uy hiep
thudng tr\fc gifia nhung con ngudi voi nhau. Rousseau
c6 cai nhln khac so voi cac h9c thuyet "duy ban chat"
ay. Voi ong, "ban tinh t\i nhien" cua con ngudi qua d9c
dao, ddn nhat nen khong the n6i ve "ban tinh ngudi"
noi chung. Con ngudi c6 mQt lich SU. HQ da bien doi tu
IDQt tr?ng thai nay (nhu la nhfing dQng V?t linh trtiong
co d9c, ddn gian va "hon nhien VO t9i") den mQt tr?ng
thai khac (nhung con nguoi-xa h9i phuc t?p, du9c van
minh hoa nhu' chung ta ngay nay). Cac xa hQi da t?O ra
con nguoi khong khac gi chinh con nguoi da t?O ra cac
- 20 + BUI YAN NAM SON
xa h¢i khac nhau. V�y, con nguoi Ian xa h9i deu luon
tien hoa thanh cai gi khac voi truoc, va nhung bien
doi xa h¢i nao den muc)n hdn, thi cang c6 anh huong
m�nh hdn. N6i each khac, con nguoi, theo Rousseau,
la het sue "mem deo", de bi "uon nan", nen chi c6 the c6
"nhang ban tinh con nguoi" khac nhau ma thoi ( quan
ni�m ve tinh mem deo cua ban tinh con nguoi va ve
moi quan h� cua n6 voi the gioi xa hc)i va van hoa cua
Rousseau da c6 anh huong Ion den Hegel va Marx). 0
day, ta nen danh mc)t trang de diem l�i ngan g9n mc)t so
lu�n diem chu yeu cua ong:
- tr
- TRO CHUYlH TR1£T HOC • 21
den "phap quyen tij nhien". V�y, n6 la gi? Grotius
va Pufendorf cho rang c6 nhung "quy lu�t hay phap
quyen hj nhien" pho bien lu6n lu6n dung va c6
hi�u Ive d¢c l�p voi nhung quy dieu phap lu�t cua
xa h¢i. Chung duQ'c rut ra tu ban tinh t\i nhien cua
con nguoi. Rousseau kheo leo tranh n6i ve "phap
quyen tlj nhien" vi 6ng kh6ng tin vao m9t "ban tinh
t\i nhien" bat bien, co dinh cua con nguoi. Truoc het,
the nao la "ban tinh tt;i nhien"? V 6'i Arisl:oteles, .d6 la
cai gi thu¢c ban chat cua stj v�t chu kh6ng phai gia
t�o hay tuy thu¢c ( chang h�n, noi con nguoi, thc1,
di ... la "tt;i nhien", khac voi vi�c c6 chiec inui th�t
d�p hay doi chan th�t dai!). Rousseau hieu khac: "t\i
nhien" la kh6ng bi 6 nhiem bcii xa h9i gia te;10 !
- Con nguai ttj nhien: theo Rousseau, ban tinh tlj
nhien nguyen thuy cua con nguoi la "tot", nhung bi
xa h9i gia t�o lam cho doi b�i di. C6 nghia: hen trong
moi con nguoi hi�n d�i deu luu l�i dau vet cua m9t
ban nga thi�n hao hon cua thoi xa xlia. Nhung, ta l�i
kh6ng the nao m6 ta chinh xac "con nguoi tlj nhien"
nguyen thuy ay, vi, gi6ng nhu hue tliQ'ng duQ'c vot
len tu day bien, bi x6i man va barn day rong reu, ta
khong the thay r6 duQ'c "ban lai di�n ml;lc" cua "con
nguoi tlj nhien" hieu nhu slj th�t Itch SU ma chi nhli la
gia thuyet cho vi�c nghien cuu triet h9c: "kh6ng the
biet r6 ve m9t tre;1ng thai kh6ng con ton te;1i hay c6 the
da va se khong bao gio ton te;1i" ma chi c6 the phong
doan dl;ia vao m9t so dau vet hien nhien, chang he;1n
- 22 • BUI YAN NAM �ON
ndi cac b9 l
- TRO CHUYfH TRlfT HOC • 23
m9t thieu so khon ngoan, ranh manh da d1:1 do so
dong tham gia vao m9t "khe uoc xa h9i" de bao dam
S\J an ninh va S\l thong trt cua phap lu�t. Nho d6,
nguoi giau chiem hfiu va lam cho mQi nguoi khac
ngheo di. Quan h� xa h9i tro thanh quan h� chu no.
- Ch9n con ductng khac
Rousseau dong y voi vi�c dung "khe uoc xa h9i" de ly
giai ngu6n goc cua xa h9i va chinh quyen, nhung ong
cho rang "khe uoc" nhu the luon sai lam va nay khong
con hi�u l\ic rang bu9c nfia. Khac voi con v�t, con
nguoi c6 nang l\ic t\i giac va vi the, la t\i do, nen neu
da c6 the bien "trc:tng thai t\i nhien" thanh "trc:tng thai
d6i bc:ti" thi tu nay ciing c6 the thay doi v�n m�nh cua
chinh minh. M9i vi�c phai va c6 the duQ'c thay doi!
Lan nay, Rousseau khong chi khong duQ'c nh�n giai
ma con chuoc lay S\l gi�n du Va thu dtch cua hau
het cac 'philosophes" von tung sat canh ben nhau.
Voltaire viet cho Rousseau: "Thua ong, toi da nh�n
duQ'c quyen sach moi cua ong chong lc:ti loai nguo'i
va xin "mec xi" ong ... Chua bao gio nhieu S\J thong
minh den nhu the da duQ'c dung de lam cho con
nguoi tro nen ngu xuan. Khi dQC n6, nguo'i ta chi con
muon bo bang hon chan ma thoi!". Tinh bc:tn da ht
do vo, nhung tuQ'ng dai sung sung cua m9t each suy
nghi "khac" da ra doi: Rousseau lanh xa Paris, rut
vao an cu va tiep t1:1c v1et ...
"'
' """ ' • A' • A'
Nam 1762, Rousseau cong b6 tac pham chinh trt
nguon tai.lieu . vn