1. Trang Chủ
  2. Triết học
  3. [Triết Học] Triết Học Lenin - Học Thuyết Marx tập 18 phần 8

[Triết Học] Triết Học Lenin - Học Thuyết Marx tập 18 phần 8

Tham khảo tài liệu '[triết học] triết học lenin - học thuyết marx tập 18 phần 8', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả V.I. Lª-nin Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö 435 434 s− triÕt häc quan ph−¬ng l¹i kh«ng tÆng «ng*. ThËt lµ vui mõng §ã lµ v× sù ng©y th¬ cña E. HÕch-ken trong triÕt häc, viÖc «ng ta khi thÊy ë nh÷ng c¸i x¸c −íp bÞ triÕt häc kinh viÖn chÕt cøng lµm kh«ng cã nh÷ng môc ®Ých ®¶ng ph¸i nµo r

Thể loại Tài liệu miễn phí Triết học

Số trang 33

Ngày tạo 8/29/2018 8:26:54 PM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước

Tên tệp

Tải [Triết Học] Triết Học Lenin - Học Thuyết Mar... (.pdf)

Xem mẫu

  1. V.I. Lª-nin Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö 435 434 s− triÕt häc quan ph−¬ng l¹i kh«ng tÆng «ng*. ThËt lµ vui mõng §ã lµ v× sù ng©y th¬ cña E. HÕch-ken trong triÕt häc, viÖc «ng ta khi thÊy ë nh÷ng c¸i x¸c −íp bÞ triÕt häc kinh viÖn chÕt cøng lµm kh«ng cã nh÷ng môc ®Ých ®¶ng ph¸i nµo râ rÖt, viÖc «ng ta muèn cho kh« hÐo ®i Êy - cã lÏ lµ lÇn ®Çu tiªn trong ®êi hä - nh÷ng con coi träng nh÷ng thiªn kiÕn ®ang l−u hµnh cña bän phi-li-xtanh m¾t lËp lße lªn vµ nh÷ng ®«i m¸ cña hä öng ®á lªn v× nh÷ng c¸i chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt, nh÷ng khuynh h−íng cña riªng t¸t mµ Eng-xt¬ HÕch-ken ®· tÆng cho hä. Nh÷ng gi¸o s− tr−ëng «ng ta muèn tháa hiÖp víi t«n gi¸o vµ nh÷ng ®Ò nghÞ cña «ng ta cña khoa häc thuÇn tuý vµ tuång nh− c¶ cña lý luËn trõu t−îng cã liªn quan ®Õn t«n gi¸o, ®Òu cµng lµm næi bËt thªm tinh thÇn nhÊt, ®Òu gµo thÐt lªn thËt sù, vµ trong tÊt c¶ nh÷ng tiÕng gµo thÐt chung cña quyÓn s¸ch cña «ng ta, tÝnh chÊt kh«ng thÓ ph¸ hñy Êy cña bän ph¶n ®éng trong triÕt häc (nhµ duy t©m P«n-sen, nhµ næi cña chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn vµ tÝnh chÊt néi t¹i luËn Rem-kª, A-®i-kª-x¬ ®å ®Ö cña Can-t¬ vµ nhiÒu ng−êi kh«ng thÓ ®iÒu hßa cña nã víi tÊt c¶ mäi triÕt häc vµ thÇn häc kh¸c n÷a, chØ cã trêi míi biÕt hÕt ®−îc tªn hä!), ng−êi ta nghe cña c¸c gi¸o s− quan ph−¬ng. VÒ phÇn m×nh, HÕch-ken kh«ng muèn thÊy mét ®iÖu chñ yÕu: ph¶n ®èi "siªu h×nh häc" cña khoa häc ®o¹n tuyÖt víi bän phi-li-xtanh, nh−ng kiÕn gi¶i mµ «ng ta ®· tù nhiªn, ph¶n ®èi "chñ nghÜa gi¸o ®iÒu", ph¶n ®èi "thãi khuÕch tr×nh bµy víi mét lßng tin ng©y th¬ vµ kh«ng cã g× lay chuyÓn ®¹i gi¸ trÞ vµ ý nghÜa cña khoa häc tù nhiªn", ph¶n ®èi "chñ nghÜa næi, th× tuyÖt ®èi kh«ng thÓ ®iÒu hßa ®−îc víi bÊt cø mµu s¾c duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn". - Nã lµ ng−êi duy vËt, tãm nµo cña chñ nghÜa duy t©m triÕt häc hiÖn ®ang l−u hµnh. TÊt c¶ lÊy nã, tãm lÊy kÎ duy vËt Êy. Nã lõa bÞp c«ng chóng mµ kh«ng nh÷ng mµu s¾c ®ã, - tõ nh÷ng lý luËn ph¶n ®éng th« s¬ nhÊt th¼ng th¾n tù nhËn m×nh lµ ng−êi duy vËt. §ã lµ ®iÒu ®· ®Æc biÖt cña mét chµng H¸c-tman nµo ®ã ®Õn thuyÕt thùc chøng tù x−ng g©y ra nh÷ng c¬n ®iªn lo¹n cña c¸c ngµi gi¸o s− rÊt ®¸ng t«n kÝnh. lµ tèi t©n, tiÕn bé vµ tiªn tiÕn cña PÕt-tx«n-t¬, hoÆc chñ nghÜa kinh §iÒu ®Æc s¾c nhÊt trong toµn bé tÊn bi hµi kÞch Êy** lµ ë chç nghiÖm phª ph¸n cña Ma-kh¬, - tÊt c¶ ®Òu nhÊt trÝ cho r»ng chñ b¶n th©n HÕch-ken ®· tõ bá chñ nghÜa duy vËt vµ cù tuyÖt c¸i nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn lµ "siªu h×nh häc", danh hiÖu lµ nhµ duy vËt. H¬n thÕ n÷a, «ng ta kh«ng nh÷ng r»ng sù nhËn thøc thùc t¹i kh¸ch quan do nh÷ng lý luËn vµ kÕt kh«ng hÒ tõ bá bÊt cø t«n gi¸o nµo, mµ cßn t−ëng t−îng ra mét luËn cña khoa häc tù nhiªn ph¶n ¸nh cã nghÜa lµ "thuyÕt thùc t«n gi¸o cña riªng m×nh (còng na n¸ nh− "thuyÕt tÝn ng−ìng v« t¹i ng©y th¬" nhÊt, v.v.. Vµ mçi trang s¸ch cña HÕch-ken lµ mét thÇn" cña Bun-ga-cèp hoÆc nh− "chñ nghÜa v« thÇn t«n gi¸o" cña c¸i t¸t vµo mÆt häc thuyÕt "thÇn th¸nh" cña hÕt th¶y mäi thø Lu-na-ts¸c-xki), vµ vÒ nguyªn t¾c, ®· bªnh vùc sù liªn minh gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc nhµ gi¸o. Nhµ khoa häc tù nhiªn bµy tá t«n gi¸o vµ khoa häc! VËy th× vÊn ®Ò lµ ë chç nµo? V× "sù hiÓu ®−îc mét c¸ch ch¾c ch¾n nh÷ng ý kiÕn, nh÷ng t©m t×nh vµ nh÷ng lÇm nguy h¹i" nµo mµ ng−êi ta l¹i lµm om sßm lªn nh− thÕ? khuynh h−íng bÒn v÷ng nhÊt, tuy lµ ch−a thµnh h×nh ®Çy ®ñ, cña tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX * QuyÓn s¸ch nhá cña Hen-rÝch SmÝt "Cuéc tranh luËn vÒ quyÓn "BÝ mËt vµ ®Çu thÕ kû XX, ®· v¹ch ra ®−îc ngay lËp tøc, dÔ dµng vµ ®¬n cña vò trô"" (Bonn, 1900), ®· m« t¶ kh¸ râ sù tiÕn c«ng cña c¸c gi¸o s− triÕt gi¶n ®iÒu mµ triÕt häc nhµ gi¸o ®· t×m c¸ch che giÊu c«ng chóng häc vµ thÇn häc chèng l¹i HÕch-ken. Nh−ng hiÖn giê quyÓn s¸ch nhá Êy ®· cò l¾m råi. vµ che giÊu b¶n th©n m×nh, tøc lµ: hiÖn nay cã mét nÒn t¶ng ngµy ** Nh©n tè bi kÞch së dÜ ®· ®−îc ®−a vµo lµ v× cã sù m−u s¸t HÕch-ken cµng réng lín vµ v÷ng m¹nh, nã ®Ëp tan tÊt c¶ mäi cè g¾ng vµ nç x¶y ra håi mïa xu©n n¨m nay (1908). Nhµ khoa häc tù nhiªn Êy ®· nhËn lùc cña mét ngh×n lÎ mét tr−êng ph¸i cña chñ nghÜa duy t©m ®−îc nhiÒu bøc th− nÆc danh, trong ®ã «ng ta bÞ ng−êi ta gäi lµ "®å chã", triÕt häc, cña thuyÕt thùc chøng, cña thuyÕt thùc t¹i, cña chñ nghÜa "®å v« ®¹o", "®å khØ", v.v.. ë I-ª-na, cã mét ng−êi §øc chÝnh cèng ®· nÐm kinh nghiÖm phª ph¸n vµ cña hÕt th¶y mäi thuyÕt hå ®å kh¸c. vµo phßng lµm viÖc cña «ng mét hßn ®¸ kh¸ to.
  2. V.I. Lª-nin Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö 437 436 NÒu t¶ng ®ã lµ chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn. NhËn thøc luËn NhËn thøc luËn NiÒm tin cña nh÷ng "ng−êi thùc t¹i ng©y th¬" (tøc lµ toµn thÓ nhÊt nguyªn nhÞ nguyªn nh©n lo¹i) cho r»ng c¶m gi¸c cña ta lµ h×nh ¶nh cña thÕ giíi ..................... ...................... kh¸ch quan bªn ngoµi cã thùc, còng lµ niÒm tin kh«ng ngõng 3. NhËn thøc lµ mét hiÖn 3. NhËn thøc kh«ng ph¶i lín m¹nh, kh«ng ngõng ®−îc cñng cè, cña ®«ng ®¶o c¸c nhµ t − îng sinh lý; c¬ quan cã lµ mét hiÖn t−îng sinh lý, khoa häc tù nhiªn. tÝnh chÊt gi¶i phÉu cña nã mµ lµ qu¸ tr×nh thuÇn tóy Sù nghiÖp cña c¸c nhµ s¸ng lËp ra nh÷ng tr−êng ph¸i triÕt lµ bé ãc. tinh thÇn. häc míi, sù nghiÖp cña c¸c nhµ t¹o ra nh÷ng "chñ nghÜa" 4. Bé phËn duy nhÊt cña 4. C¸i bé phËn cña ãc, nhËn thøc luËn míi ®· thÊt b¹i vÜnh viÔn, kh«ng g× cøu v·n ãc con ng−êi, trong ®ã nhËn h×nh nh− lµm chøc n¨ng cña ® − îc n÷a. Hä cã thÓ gi·y giôa trong nh÷ng hÖ thèng ®Çy thøc n¶y sinh ra, lµ mét mét c¬ quan cña nhËn thøc, "tÝnh chÊt ®éc ®¸o" cña hä, cã thÓ ra c«ng mua vui cho mét vµi vïng cã giíi h¹n cña vá n·o th× thùc ra, chØ lµ mét c«ng ng−êi t¸n th−ëng, b»ng nh÷ng cuéc tranh luËn lý thó vÒ vÊn gäi lµ phr«-nª-ma. cô gióp cho hiÖn t−îng tinh ®Ò xÐt xem nhµ kinh nghiÖm phª ph¸n Bèp-tsin-xki hay thÇn xuÊt hiÖn. nhµ kinh nghiÖm nhÊt nguyªn §èp-tsin-xki1), ai lµ ng−êi ®Çu ..................... ..................... tiªn ®· thèt ra tiÕng "£!" vµ thËm chÝ cã thÓ s¸ng t¸c ra rÊt nhiÒu 5. Phr«-nª-ma, coi nh− c¬ 5. Phr«-nª-ma lµ mét c¸i thø s¸ch b¸o "chuyªn m«n" gièng nh− nh÷ng "ng−êi theo thuyÕt quan cña lý tÝnh, kh«ng ph¶i m¸y ph¸t ®iÖn cùc kú hoµn néi t¹i" ®· lµm nh−ng còng ch¼ng ®i ®Õn ®©u: bÊt chÊp nh÷ng sù thiÖn mµ nh÷ng bé phËn lµ ®éc lËp, mµ cïng víi nh÷ng dao ®éng vµ ngËp ngõng cña khoa häc tù nhiªn, bÊt chÊp sù cÊu thµnh cña nã lµ hµng bé phËn cÊu thµnh (tÕ bµo kh«ng tù gi¸c cña chñ nghÜa duy vËt cña c¸c nhµ khoa häc tù triÖu tÕ bµo vËt lý (tÕ bµo phr«-nª-tan) cña nã, nã chØ nhiªn, bÊt chÊp lµ h«m qua cã sù say mª "chñ nghÜa duy t©m phr«-nª-tan). Còng nh− tÊt c¶ lµ vËt m«i giíi gi÷a tinh thÇn sinh lý häc" ®ang thÞnh hµnh hoÆc h«m nay cã sù say mª "chñ c¸c khÝ quan kh¸c cña th©n phi vËt chÊt vµ thÕ giíi bªn nghÜa duy t©m vËt lý häc" ®ang thÞnh hµnh, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn thÓ, chøc n¨ng (tinh thÇn) cña ngoµi. Lý tÝnh con ng−êi, vÒ cña khoa häc tù nhiªn vÉn cø g¹t bá ®−îc hÕt th¶y mäi hÖ bé phËn ®ã cña ãc lµ kÕt qu¶ b¶n chÊt, lµ kh¸c víi trÝ kh«n thèng nhá bÐ vµ mäi m¸nh khãe x¶o quyÖt, khiÕn cho hÕt ®ît cuèi cïng cña nh÷ng chøc cña ®éng vËt cao ®¼ng, vµ nµy ®Õn ®ît kh¸c, "siªu h×nh häc" cña chñ nghÜa duy vËt cña n¨ng cña c¸c tÕ bµo cÊu thµnh kh¸c víi b¶n n¨ng cña ®éng khoa häc lÞch sö tù nhiªn vÉn næi lªn hµng ®Çu. cña ãc*. vËt h¹ ®¼ng. §Ó lµm s¸ng tá nh÷ng ®iÒu nãi trªn, ta cã thÓ dïng mét §o¹n trÝch dÉn ®iÓn h×nh trªn ®©y trong t¸c phÈm cña HÕch- vÝ dô lÊy cña HÕch-ken. Trong quyÓn "Nh÷ng c¸i kú diÖu ken chøng tá r»ng t¸c gi¶ kh«ng tr×nh bµy tØ mØ c¸c vÊn ®Ò triÕt cña cuéc sèng", t¸c gi¶ ®· so s¸nh nhËn thøc luËn nhÊt nguyªn víi nhËn thøc luËn nhÞ nguyªn. Chóng t«i xin dÉn ra ®©y nh÷ng ®o¹n thó vÞ nhÊt vÒ sù so s¸nh ®ã: * T «i dïng b¶n dÞch Ph¸p v¨n: "Les merveilles de la vie", Paris, Schleicher. Tabl. I et XVI1). _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ 1) B èp-tsin-xki vµ §èp-tsin-xki lµ hai nh©n vËt trong hµi kÞch cña 1) N. V. G«-g«n "Quan thanh tra". "Nh÷ng c¸i kú diÖu cña cuéc sèng", Pa-ri, Sl©y-khe. B¶ng I vµ XVI.
  3. V.I. Lª-nin Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö 439 438 häc vµ kh«ng biÕt ®em ®èi lËp nhËn thøc luËn duy vËt vµ nhËn vËt nãi chung vµ ph¶n ®èi chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch thøc luËn duy t©m víi nhau. ¤ng chÕ giÔu, trªn quan ®iÓm cña sö tù nhiªn nãi riªng, lµ hoµn toµn nh− nhau. §èi víi chóng ta, khoa häc tù nhiªn, tÊt c¶ mäi thñ thuËt duy t©m, hay nãi réng h¬n, nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt, th× sù kh¸c nhau gi÷a ngµi L«-pa-tin vµ tÊt c¶ mäi thñ thuËt triÕt häc ®Æc biÖt, ®ång thêi «ng kh«ng c¸c ngµi Vin-ly, PÕt-tx«n-t¬, Ma-kh¬ vµ ®ång bän, kh«ng lín g× thõa nhËn ngay c¶ quan niÖm cho r»ng ngoµi chñ nghÜa duy vËt h¬n sù kh¸c nhau gi÷a mét nhµ thÇn häc Tin lµnh víi mét nhµ cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn ra, tùa hå cßn cã thÓ cã mét thø thÇn häc Thiªn chóa gi¸o. nhËn thøc luËn kh¸c n÷a. ¤ng xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cña "Cuéc chiÕn tranh" chèng HÕch-ken ®· chøng minh r»ng ng−êi duy vËt mµ chÕ giÔu c¸c nhµ triÕt häc, nh−ng l¹i kh«ng quan ®iÓm ®ã cña chóng ta lµ phï hîp víi thùc t¹i kh¸ch quan, thÊy r»ng m×nh ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt! nghÜa lµ phï hîp víi b¶n chÊt giai cÊp cña x· héi hiÖn nay vµ Sù tøc giËn mét c¸ch bÊt lùc cña c¸c nhµ triÕt häc ®èi víi chñ víi nh÷ng khuynh h−íng t− t−ëng giai cÊp cña x· héi ®ã. nghÜa duy vËt v¹n n¨ng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. ë ®o¹n trªn, chóng t«i Xin ®¬n cö mét vÝ dô nhá n÷a. Clanh-pª-t¬, m«n ®å cña Ma-kh¬, ®· dÉn chøng ý kiÕn cña L«-pa-tin, mét "ng−êi Nga chÝnh ®· dÞch tõ tiÕng Anh ra tiÕng §øc quyÓn s¸ch cña C¸c-l¬ Xnai- cèng". B©y giê, ta h·y xem ý kiÕn cña «ng Ru-®«n-ph¬ Vin-ly, ®¬ "Bøc tranh vÒ thÕ giíi theo quan ®iÓm cña khoa häc tù nhiªn mét "ng−êi kinh nghiÖm phª ph¸n" tiªn tiÕn nhÊt, kh«ng ®éi trêi hiÖn ®¹i" ("Das Weltbild der modernen Naturwissenschaft". Lpz., chung víi chñ nghÜa duy t©m (thËt ®Êy, kh«ng nãi ®ïa ®©u!): 1905), mét t¸c phÈm rÊt phæ biÕn ë Mü. T¸c phÈm ®ã ®· tr×nh "mét mí hçn hîp t¸p nham gåm mét sè ®Þnh luËt nµo ®ã cña bµy mét c¸ch s¸ng sña vµ phæ cËp mét lo¹t ph¸t hiÖn míi nhÊt trong khoa häc lÞch sö tù nhiªn nh− ®Þnh luËt b¶o tån n¨ng l−îng, v.v., vËt lý häc vµ trong c¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn kh¸c. Vµ Clanh- vµ mét sè truyÒn thèng kinh viÖn vÒ thùc thÓ vµ vÒ vËt tù nã" pª-t¬, m«n ®å cña Ma-kh¬, ®· ph¶i viÕt thªm cho t¸c phÈm cña Xnai- ("Gegen die Schulweisheit", S. 128). ®¬ mét lêi tùa, trong ®ã «ng ta ®−a ra nh÷ng ®iÒu bæ khuyÕt C¸i g× lµm cho "nhµ thùc chøng luËn tèi t©n" ®¸ng kÝnh nhÊt ch¼ng h¹n nh− nãi r»ng nhËn thøc luËn cña Xnai-®¬ "kh«ng thÓ Êy ph¸t c¸u lªn nh− thÕ? §óng, lµm sao «ng ta l¹i kh«ng ph¸t lµm cho ng−êi ta võa ý ®−îc" (S. V). V× sao? V× Xnai-®¬ kh«ng c¸u lªn ®−îc khi «ng ta thÊy ngay lËp tøc r»ng theo quan ®iÓm hÒ hoµi nghi mét chót nµo r»ng bøc tranh vÒ thÕ giíi lµ mét bøc tranh vÒ vËt chÊt ®ang vËn ®éng nh− thÕ nµo vµ "vËt chÊt t− duy" cña HÕch-ken, tÊt c¶ nh÷ng häc thuyÕt vÜ ®¹i cña A-vª-na-ri-ót, vÞ thÇy cña «ng ta (vÝ dô nh−: ãc kh«ng ph¶i lµ khÝ quan cña t− nh− thÕ nµo (S. 228, l. c.). Trong quyÓn s¸ch sau ®ã cña C¸c-l¬ t−ëng; c¶m gi¸c kh«ng ph¶i lµ h×nh ¶nh cña thÕ giíi bªn ngoµi; Xnai-®¬: "C¸i m¸y thÕ giíi" (Lond. and N. Y., 1907; Karl Snyder vËt chÊt ("thùc thÓ") hoÆc "vËt tù nã" kh«ng ph¶i lµ thùc t¹i kh¸ch "The World Machine"), khi nh¾c ®Õn §ª-m«-crÝt ë A-b¬-®ª-ra, quan, v.v.), hoµn toµn lµ mét mí hå ®å duy t©m!? HÕch-ken kh«ng sèng vµo kho¶ng 460 - 360 tr−íc c«ng nguyªn, ng−êi mµ «ng ®· nãi nh− vËy, v× «ng kh«ng nghiªn cøu triÕt häc, mµ còng kh«ng hay ®Ò tÆng quyÓn s¸ch cña m×nh ®Ó kû niÖm, C¸c-l¬ Xnai-®¬ nãi: biÕt vÒ "chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" thËt sù. Nh−ng, R. Vin-ly "Ng−êi ta vÉn th−êng gäi §ª-m«-crÝt lµ thñy tæ cña chñ nghÜa kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy r»ng mét chôc v¹n ®éc gi¶ cña HÕch-ken duy vËt. Tr−êng ph¸i triÕt häc ®ã b©y giê ®· kh«ng hîp thêi còng cã nghÜa lµ mét chôc v¹n c¸i phØ nhæ vµo triÕt häc cña Ma- l¾m n÷a; nh−ng cã ®iÒu còng kh«ng ph¶i lµ thõa nÕu nhËn xÐt kh¬ vµ cña A-vª-na-ri-ót. Vµ R. Vin-ly l¹i theo c¸i lèi cña L«-pa- r»ng trªn thùc tÕ, toµn bé sù tiÕn bé míi nhÊt cña nh÷ng biÓu tin lµ tù lau mÆt m×nh ®i tr−íc. Bëi v× thùc chÊt cña nh÷ng lý lÏ t−îng cña chóng ta vÒ thÕ giíi ®Òu dùa trªn nh÷ng tiÒn ®Ò cña cña ngµi L«-pa-tin vµ ngµi Vin-ly ph¶n ®èi mäi chñ nghÜa duy chñ nghÜa duy vËt. Nãi cho ®óng ra (practically speaking) th×
  4. V.I. Lª-nin Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö 441 440 nh÷ng tiÒn ®Ò cña chñ nghÜa duy vËt thËt lµ nh÷ng c¸i kh«ng cã thÓ tiÖn lîi cho viÖc sö dông. §ª-m«-crÝt kh«ng ®−îc tù do ®ñ thÓ tr¸nh khái (unescapable) trong viÖc nghiªn cøu khoa häc ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc ®iÒu Êy; nh−ng c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn hiÖn lÞch sö tù nhiªn" (p. 140). ®¹i cña chóng ta, trõ mét sè Ýt ng−êi ra, còng ®Òu kh«ng ®−îc tù do. Lßng tin cña §ª-m«-crÝt thêi x−a còng lµ lßng tin cña "§−¬ng nhiªn, nÕu thÊy thÝch thó, th× còng cã thÓ m¬ méng c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn cña chóng ta" (l. c., S. 57). cïng víi BÐc-cli, mét vÞ gi¸m môc tèt bông, r»ng mäi c¸i ®Òu lµ méng t−ëng. Nh−ng dï cho nh÷ng ¶o thuËt cña chñ nghÜa duy ThËt ®¸ng thÊt väng! Ng−êi ta ®· chøng minh hoµn toµn t©m cao siªu cã thÝch thó ®Õn ®©u ®i n÷a th× còng vÉn cã rÊt Ýt "theo lèi míi", "theo lèi kinh nghiÖm phª ph¸n" r»ng c¶ ng−êi hoµi nghi sù tån t¹i cña b¶n th©n m×nh, mÆc dÇu hä cã ý kh«ng gian lÉn nguyªn tö ®Òu lµ nh÷ng "gi¶ thiÕt c«ng t¸c", thÕ mµ c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn l¹i chÕ giÔu c¸i chñ nghÜa kiÕn hÕt søc kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò thÕ giíi bªn ngoµi. Hoµn toµn kh«ng cÇn ph¶i ch¹y theo ®ñ thø ma tr¬i nh− c¸i T«i vµ c¸i BÐc-cli Êy vµ ®i theo HÕch-ken! Chóng t«i hoµn toµn kh«ng kh«ng ph¶i T«i, còng cã thÓ tin ch¾c r»ng khi gi¶ ®Þnh sù tån t¹i ph¶i lµ nh÷ng nhµ duy t©m, thËt lµ vu c¸o, chóng t«i chØ cè cña b¶n th©n chóng ta, chóng ta ®· më c¶ s¸u cöa lín cña c¸c g¾ng (cïng víi c¸c nhµ duy t©m) b¸c bá ®−êng lèi nhËn gi¸c quan cña chóng ta cho hµng lo¹t gi¶ t−îng lät vµo. Gi¶ thiÕt thøc luËn cña §ª-m«-crÝt, chóng t«i ®· cè g¾ng h¬n 2000 vÒ nh÷ng ®¸m tinh v©n, lý thuyÕt ¸nh s¸ng coi nh− vËn ®éng cña n¨m nay råi, - nh−ng uæng c«ng v« Ých! HiÖn giê, l·nh tô cña tr−êng, lý thuyÕt nguyªn tö vµ tÊt c¶ nh÷ng häc thuyÕt gièng chóng t«i, Eng-xt¬ Ma-kh¬, chØ cßn cã viÖc lµ ®Ò tÆng t¸c nh− thÕ, ®Òu chØ cã thÓ ®−îc gäi lµ "gi¶ thiÕt c«ng t¸c" thuËn tiÖn; phÈm cuèi cïng cña m×nh, b¶n tæng kÕt c¶ cuéc ®êi vµ triÕt nh−ng nªn nhí r»ng chõng nµo mµ c¸c häc thuyÕt ®ã ch−a bÞ b¸c häc cña m×nh, cuèn "NhËn thøc vµ sai lÇm" cho Vin-hem Sóp-pª, bá th× nh÷ng häc thuyÕt Êy vÉn Ýt nhiÒu dùa trªn cïng mét c¬ së vµ ghi trong v¨n b¶n r»ng m×nh lÊy lµm tiÕc lµ phÇn ®«ng c¸c víi gi¶ thuyÕt vÒ c¸i thùc thÓ - mµ, b¹n ®äc th©n mÕn, b¹n gäi lµ nhµ khoa häc tù nhiªn lµ nh÷ng nhµ duy vËt, vµ "c¶ chóng b¶n th©n m×nh - ®ang ®äc nh÷ng dßng nµy ®©y" (p. 31 - 32). t«i n÷a", chóng t«i còng ®ång t×nh víi HÕch-ken... vÒ c¸i "t− t−ëng tù do" cña «ng ta (S. 14). C¸c b¹n h·y t−ëng t−îng xem sè phËn hÈm hiu cña ng−êi theo ph¸i Ma-kh¬ Êy sÏ nh− thÕ nµo khi nh÷ng h− cÊu tinh vi vµ th©n ë ®©y, ®· lé râ nguyªn h×nh cña nhµ t− t−ëng phi-li-xtanh yªu cña «ng ta, nh÷ng h− cÊu quy c¸c ph¹m trï khoa häc tù nhiªn ph¶n ®éng, - kÎ ®· ®i theo V. Sóp-pª, mét phÇn tö cùc kú ph¶n thµnh nh÷ng gi¶ thuyÕt c«ng t¸c ®¬n thuÇn, ®Òu bÞ c¸c nhµ khoa ®éng vµ ®· "®ång t×nh" víi t− t−ëng tù do cña HÕch-ken. häc tù nhiªn ë hai phÝa ®¹i d−¬ng chÕ giÔu, coi ®ã lµ nh÷ng ®iÒu Chóng ®Òu gièng nhau, nh÷ng tªn phi-li-xtanh nh©n ®¹o chñ phi lý hoµn toµn! LiÖu cã nªn ng¹c nhiªn r»ng n¨m 1905, khi nghÜa Êy ë ch©u ¢u, víi lßng yªu tù do cña hä vµ víi sù phôc Ru-®«n-ph¬ Vin-ly c«ng kÝch §ª-m«-crÝt nh− c«ng kÝch mét kÎ tïng cña hä vÒ mÆt t− t−ëng (c¶ vÒ mÆt kinh tÕ lÉn vÒ mÆt chÝnh thï ®ang cßn sèng, «ng ta ®· minh häa mét c¸ch tuyÖt diÖu tÝnh trÞ) ®èi víi c¸c Vin-hem Sóp-pª*. TÝnh kh«ng ®¶ng ph¸i trong ®¶ng cña triÕt häc, vµ l¹i cßn cµng lµm béc lé lËp tr−êng thùc sù cña «ng ta trong cuéc ®Êu tranh ®¶ng ph¶i Êy, kh«ng? Vin-ly * Trong khi ph¶n ®èi chñ nghÜa Ma-kh¬, Plª-kha-nèp v× ®Çu ãc bÌ ph¸i, viÕt: "DÜ nhiªn, §ª-m«-crÝt kh«ng hÒ nghÜ r»ng nguyªn tö vµ ®· Ýt chó ý b¸c bá Ma-kh¬ h¬n lµ chó ý lµm h¹i chñ nghÜa b«n-sª-vÝch. ViÖc xuÊt kho¶ng kh«ng trèng rçng chØ lµ nh÷ng kh¸i niÖm h− ¶o, chØ b¶n hai quyÓn s¸ch do bän men-sª-vÝch theo ph¸i Ma-kh¬ viÕt 123, ®· thùc ®−îc dïng lµm nh÷ng c¸i phô trî (blosse Handlangerdienste) tÕ trõng ph¹t «ng ta vÒ téi ®· lîi dông mét c¸ch xÊu xa vµ th¶m h¹i nh− ®¬n thuÇn vµ ®−îc thõa nhËn v× lÏ chóng cã tÝnh hîp lý, tøc lµ vËy nh÷ng sù ph©n kú vÒ mÆt lý luËn c¬ b¶n.
  5. V.I. Lª-nin Chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö 443 442 rµng vµ minh b¹ch sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn trong triÕt häc ch¼ng qua chØ lµ th¸i ®é n« lÖ ngôy trang mét c¸ch ti thÕ kû nµy (thÕ kû XIX), - sù tr×nh bµy nµy chiÕm phÇn lín nhÊt, tiÖn, ®èi víi chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa tÝn ng−ìng mµ c¶ vÒ mÆt khèi l−îng lÉn vÒ mÆt tÇm quan träng, cña quyÓn th«i. s¸ch, - nãi mét c¸ch kh¸c lµ: sù tr×nh bµy b−íc tiÕn th¾ng lîi cña Cuèi cïng, chóng ta h·y so s¸nh víi ®iÒu nãi trªn ®©y, sù chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn"*. ®¸nh gi¸ cña Phran-tx¬ Mª-rinh, - mét ng−êi kh«ng nh÷ng muèn lµ ng−êi m¸c-xÝt, mµ cßn biÕt c¸ch lµm ng−êi m¸c-xÝt n÷a - vÒ HÕch-ken. Ngay khi cuèn "BÝ mËt cña vò trô" võa ra ®êi vµo cuèi n¨m 1899, Mª-rinh ®· nhËn thÊy ngay r»ng "t¸c phÈm cña HÕch-ken, víi nh÷ng −u ®iÓm còng nh− khuyÕt ®iÓm cña nã, lµ mét t¸c phÈm rÊt thÝch hîp víi viÖc lµm s¸ng tá nh÷ng quan ®iÓm ®· trë nªn kh¸ m¬ hå ë trong ®¶ng chóng ta vÒ ý nghÜa, mét mÆt, cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, vµ mÆt kh¸c, cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®èi víi ®¶ng cña chóng ta"*. KhuyÕt ®iÓm cña HÕch-ken lµ ë chç «ng ta kh«ng cã ý niÖm g× vÒ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nªn khi nãi vÒ chÝnh trÞ còng nh− vÒ "t«n gi¸o nhÊt nguyªn", v.v. vµ v.v., «ng ta ®· thèt ra nhiÒu ®iÒu v« lý tr¾ng trîn. "Lµ nhµ duy vËt vµ nhµ nhÊt nguyªn luËn, HÕch-ken theo chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn, chø kh«ng theo chñ nghÜa duy vËt lÞch sö " (nh− trªn). "Nh÷ng ai muèn tù m×nh hiÓu sù bÊt lùc nh− vËy (cña chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi), nh÷ng ai muèn cã ý thøc r»ng cÊp thiÕt ph¶i më réng chñ nghÜa duy vËt cña khoa häc lÞch sö tù nhiªn cho ®Õn tËn chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®Ó biÕn nã thµnh mét vò khÝ thËt sù v« ®Þch trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng vÜ ®¹i cña nh©n lo¹i, xin h·y ®äc t¸c phÈm cña HÕch-ken. Nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lµ lý do ®éc nhÊt ®Ó ®äc t¸c phÈm cña HÕch-ken. Nh−îc ®iÓm kh¸c th−êng cña t¸c phÈm Êy g¾n liÒn kh¨ng khÝt víi −u ®iÓm kh¸c th−êng cña nã, víi sù tr×nh bµy râ * F r. Mehring. " Die Weltr ä tsel", "Neue Zeit", 1899 - 1900, 18, 1, 4181). * F r. Mehring. " Die Weltr ä tsel", "Neue Zeit", 1899 - 1900, 18, 1, _________________________________________________________________________________ 419. 1) Phran-tx¬ Mª-rinh. "BÝ mËt cña vò trô", "Thêi míi", 1899 - 1900, 18, I, 418.
  6. KÕt luËn 444 445 Ba lµ, ph¶i chó ý ®Õn mèi liªn hÖ kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc gi÷a chñ nghÜa Ma-kh¬ víi mét tr−êng ph¸i trong mét ngµnh khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i. TuyÖt ®¹i ®a sè c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn nãi chung, còng nh− trong mét ngµnh chuyªn m«n nhÊt KÕt luËn ®Þnh, cô thÓ lµ trong vËt lý häc, ®Òu hoµn toµn ®øng vÒ phÝa chñ nghÜa duy vËt. Mét sè Ýt nhµ vËt lý häc míi, bÞ ¶nh h−ëng bëi sù sôp ®æ cña nh÷ng lý luËn cò do nh÷ng ph¸t hiÖn vÜ ®¹i Ng−êi m¸c-xÝt ph¶i ®¸nh gi¸ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y g©y ra, bÞ ¶nh h−ëng bëi cuéc khñng ph¸n xuÊt ph¸t tõ bèn quan ®iÓm d−íi ®©y. ho¶ng cña vËt lý häc míi, mét cuéc khñng ho¶ng ®· v¹ch rÊt râ Mét lµ vµ tr−íc hÕt, cÇn ph¶i so s¸nh nh÷ng c¬ së lý luËn tÝnh t−¬ng ®èi cña nh÷ng tri thøc cña chóng ta vµ do kh«ng cña triÕt häc ®ã víi nh÷ng c¬ së lý luËn cña chñ nghÜa duy vËt hiÓu phÐp biÖn chøng mµ ®· r¬i vµo chñ nghÜa duy t©m, qua biÖn chøng. Sù so s¸nh ®ã, mµ chóng t«i ®· tiÕn hµnh trong c¶ con ®−êng chñ nghÜa t−¬ng ®èi. Chñ nghÜa duy t©m vËt lý häc ba ch−¬ng ®Çu quyÓn s¸ch nµy, v¹ch râ, trong toµn bé ®−êng hiÖn ®ang thÞnh hµnh ch¼ng qua chØ lµ mét sù say mª còng lèi cña c¸c vÊn ®Ò nhËn thøc luËn, tÝnh chÊt ph¶n ®éng hoµn ph¶n ®éng vµ còng nhÊt thêi nh− chñ nghÜa duy t©m sinh lý toµn cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, mét chñ nghÜa häc ®· thÞnh hµnh tr−íc ®©y kh«ng l©u. ®ang dïng nh÷ng thñ thuËt míi, nh÷ng lêi lÏ x¶o tr¸ míi vµ Bèn lµ, kh«ng thÓ kh«ng thÊy r»ng ®»ng sau tÝnh kinh viÖn nh÷ng m−u ch−íc míi ®Ó che giÊu nh÷ng sai lÇm cò cña chñ nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, lµ cuéc nghÜa duy t©m vµ cña thuyÕt bÊt kh¶ tri. ChØ cã hoµn toµn ®Êu tranh ®¶ng ph¸i trong triÕt häc, mét cuéc ®Êu tranh, xÐt kh«ng hiÓu thÕ nµo lµ chñ nghÜa duy vËt triÕt häc nãi chung ®Õn cïng, biÓu hiÖn nh÷ng khuynh h−íng vµ hÖ t− t−ëng cña vµ thÕ nµo lµ phÐp biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ng-ghen, míi cã c¸c giai cÊp ®èi ®Þch trong x· héi hiÖn ®¹i. TriÕt häc hiÖn ®¹i thÓ nãi ®Õn viÖc "kÕt hîp" chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n còng cã tÝnh ®¶ng nh− triÕt häc hai ngh×n n¨m vÒ tr−íc. Nh÷ng víi chñ nghÜa M¸c. ®¶ng ph¸i ®ang ®Êu tranh víi nhau, vÒ thùc chÊt, - mÆc dï thùc Hai lµ, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña chñ nghÜa kinh nghiÖm chÊt ®ã bÞ che giÊu b»ng nh÷ng nh·n hiÖu míi cña thñ ®o¹n phª ph¸n, mét tr−êng ph¸i hÕt søc nhá bÐ cña nh÷ng nhµ triÕt lang b¨m hoÆc tÝnh phi ®¶ng ngu xuÈn - lµ chñ nghÜa duy vËt häc chuyªn m«n, trong sè c¸c tr−êng ph¸i kh¸c cña thêi kú vµ chñ nghÜa duy t©m. Chñ nghÜa duy t©m ch¼ng qua chØ lµ mét hiÖn ®¹i. B¾t ®Çu tõ Can-t¬, c¶ Ma-kh¬ lÉn A-vª-na-ri-ót h×nh th¸i tÕ nhÞ vµ tinh vi cña chñ nghÜa tÝn ng−ìng, mét chñ kh«ng ®i ®Õn chñ nghÜa duy vËt, mµ lµ ®i ng−îc l¹i, ®Õn víi nghÜa ®−îc vò trang ®Çy ®ñ, cã trong tay nh÷ng tæ chøc rÊt Hi-um vµ BÐc-cli. A-vª-na-ri-ót t−ëng lµ "®· g¹n läc kinh réng lín, vµ lîi dông nh÷ng sù dao ®éng nhá nhÊt trong t− nghiÖm" nãi chung, nh−ng kú thùc chØ lµ g¹n läc thuyÕt bÊt t−ëng triÕt häc, kh«ng ngõng tiÕp tôc ¶nh h−ëng vµo quÇn kh¶ tri khái chñ nghÜa Can-t¬ mµ th«i. Toµn bé tr−êng ph¸i chóng. Vai trß kh¸ch quan, vai trß giai cÊp cña chñ nghÜa kinh Ma-kh¬ vµ A-vª-na-ri-ót, liªn kÕt chÆt chÏ víi mét trong nghiÖm phª ph¸n, hoµn toµn chØ lµ phôc vô cho bän tÝn ng−ìng nh÷ng tr−êng ph¸i duy t©m ph¶n ®éng nhÊt, víi c¸i gäi lµ chñ nghÜa trong cuéc ®Êu tranh cña chóng chèng chñ nghÜa ph¸i néi t¹i, ®ang ®i tíi chñ nghÜa duy t©m mét c¸ch ngµy duy vËt nãi chung vµ chèng chñ nghÜa duy vËt lÞch sö nãi riªng. cµng râ rÖt.
  7. Bæ sung cho § I, ch−¬ng IV 446 447 ph¸n Can-t¬ vµ c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn ®· ®i theo Can-t¬ trong nh÷ng kÕt luËn triÕt häc cña hä. D−íi ®©y lµ lËp luËn xuÊt s¾c ®ã cña N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki håi n¨m 1888: Bæ sung cho § 1, ch−¬ng IV1) "Nh÷ng nhµ khoa häc tù nhiªn nµo mµ t−ëng r»ng m×nh ®· N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki ®· phª ph¸n chñ nghÜa x©y dùng lªn ®−îc nh÷ng lý luËn bao trïm tÊt c¶, th× kú thùc, can-t¬ tõ phÝa nµo? 124 chØ lµ nh÷ng häc trß vµ th−êng lµ häc trß kÐm cña c¸c nhµ t− t−ëng thêi cæ ®· tõng s¸ng t¹o ra nh÷ng hÖ thèng siªu h×nh häc, vµ th−êng lµ häc trß cña c¸c nhµ t− t−ëng ®· ®−a ra nh÷ng ë § 1 , ch −¬ng IV, chóng t«i ®· v¹ch ra rÊt tØ mØ r»ng c¸c hÖ thèng bÞ Sen-linh ph¸ hñy mét phÇn vµ bÞ Hª-ghen ph¸ hñy nhµ duy vËt ®· phª ph¸n vµ ®ang phª ph¸n Can-t¬, theo mét hoµn toµn. ChØ cÇn nh¾c l¹i r»ng phÇn ®«ng c¸c nhµ khoa häc quan ®iÓm hoµn toµn tr¸i ng−îc víi quan ®iÓm cña Ma-kh¬ vµ tù nhiªn khi cè lËp nªn nh÷ng lý luËn réng r·i vÒ quy luËt A-vª-na-ri-ót. ë ®©y, chóng t«i thÊy còng kh«ng ph¶i lµ thõa ho¹t ®éng cña t− t−ëng con ng−êi, ®Òu lÆp l¹i lý luËn siªu h×nh nÕu còng nãi, mÆc dÇu lµ v¾n t¾t, vÒ lËp tr−êng nhËn thøc luËn cña Can-t¬ vÒ tÝnh chñ quan cña tri thøc cña chóng ta",... cña N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki, mét ®å ®Ö Nga vÜ ®¹i cña Hª-ghen (nh÷ng ng−êi theo ph¸i Ma-kh¬ Nga, lµ nh÷ng kÎ lÉn lén tÊt c¶ vµ lµ mét nhµ duy vËt. mäi c¸i, nªn biÕt r»ng: TsÐc-n−-sÐp-xki th× kh«ng b»ng ®−îc Ý t l©u sau khi An-brÕch Rau, mét ng−êi §øc ®å ®Ö cña ¡ng-ghen, v× trong thuËt ng÷ cña «ng, «ng ®· lÉn lén sù ®èi lËp Ph¬-b¸ch, ®· phª ph¸n Can-t¬ th× nhµ ®¹i v¨n hµo Nga gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m víi sù ®èi lËp gi÷a t− N. G. TsÐc-n − -sÐp-xki, còng lµ ®å ®Ö cña Ph¬-b¸ch, lÇn t−ëng siªu h×nh vµ t− t−ëng biÖn chøng; nh−ng TsÐc-n−-sÐp-xki hoµn ®Çu tiªn ®· thö tr×nh bµy râ rµng th¸i ®é cña m×nh ®èi víi toµn ë ngang tÇm ¡ng-ghen khi «ng tr¸ch cø Can-t¬ kh«ng ph¶i Ph¬-b¸ch vµ Can-t¬. Ngay tõ nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû tr−íc, vÒ thuyÕt thùc t¹i mµ vÒ thuyÕt bÊt kh¶ tri vµ chñ nghÜa chñ trªn v¨n ®µn n−íc Nga, N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki ®· tá ra lµ ®å quan, kh«ng ph¶i v× Can-t¬ ®· thõa nhËn "vËt tù nã", mµ lµ v× ®Ö cña Ph¬-b¸ch, nh−ng c¬ quan kiÓm duyÖt kh«ng cho phÐp Can-t¬ ®· kh«ng thÓ rót tõ c¸i nguån kh¸ch quan Êy ra tri thøc cña «ng nãi ®Õn ngay c¶ c¸i tªn cña Ph¬-b¸ch n÷a. N¨m 1888, chóng ta)... "hä ®Òu tin vµo Can-t¬ mµ lÆp l¹i r»ng c¸c h×nh thøc trong lêi tùa viÕt cho cuèn "Th¸i ®é thÈm mü cña nghÖ cña tri gi¸c c¶m tÝnh cña chóng ta kh«ng gièng c¸c h×nh thøc cña sù thuËt ®èi víi hiÖn thùc", xuÊt b¶n lÇn thø 3, bÊy giê ®ang tån t¹i hiÖn thùc cña c¸c ®èi t−îng",... (ph¸i Ma-kh¬ ë Nga, lµ chuÈn bÞ in, N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki ®Þnh nãi trùc tiÕp ®Õn nh÷ng kÎ lÉn lén tÊt c¶ mäi c¸i, nªn biÕt r»ng: sù phª ph¸n cña Ph¬-b¸ch, nh−ng ngay trong n¨m 1888, viÖc dÉn chøng mét TsÐc-n−-sÐp-xki nh»m vµo Can-t¬ lµ hoµn toµn ng−îc l¹i víi sù chót g× vÒ Ph¬-b¸ch, còng vÉn bÞ c¬ quan kiÓm duyÖt ë Nga phª ph¸n cña A-vª-na-ri-ót, Ma-kh¬ vµ cña nh÷ng ng−êi néi t¹i cÊm ®o¸n! ChØ ®Õn 1906, lêi tùa Êy míi ra m¾t b¹n ®äc (xem luËn nh»m vµo Can-t¬; thËt vËy, ®èi víi TsÐc-n−-sÐp-xki còng N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki, "Toµn tËp", t. X, ph. 2, tr. 190 - 197). Trong nh− ®èi víi mäi nhµ duy vËt, c¸c h×nh thøc cña tri gi¸c c¶m tÝnh "Lêi tùa" ®ã, N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki ®· dµnh nöa trang ®Ó phª cña chóng ta ®Òu gièng nh÷ng h×nh thøc cña sù tån t¹i hiÖn thùc, nghÜa lµ sù tån t¹i thùc t¹i kh¸ch quan, cña c¸c ®èi t−îng)... "do ®ã, _________________________________________________________________________________ chóng ta kh«ng thÓ biÕt ®−îc c¸c ®èi t−îng thùc sù tån t¹i, kh«ng 1) Xem tËp nµy, tr. 234 - 248.
  8. V.I. Lª-nin Bæ sung cho § I, ch−¬ng IV 448 449 thÓ biÕt ®−îc chÊt l−îng thùc sù cña c¸c ®èi t−îng vµ c¸c quan nh¶m nhÝ siªu h×nh)... "Trong khi chê ®îi, th× b¶n tr×nh bµy tèt hÖ thùc sù gi÷a c¸c ®èi t−îng ®ã víi nhau",... (ph¸i Ma-kh¬ ë nhÊt vÒ nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc vÒ c¸c vÊn ®Ò gäi lµ vÊn ®Ò Nga, lµ nh÷ng kÎ lÉn lén tÊt c¶ mäi c¸i, nªn biÕt r»ng: ®èi víi c¬ b¶n mµ con ng−êi ®ang muèn hiÓu biÕt, vÉn lµ b¶n tr×nh bµy TsÐc-n−-sÐp-xki còng nh− ®èi víi mäi nhµ duy vËt, c¸c ®èi t−îng - cña Ph¬-b¸ch" (tr. 195 - 196). §èi víi TsÐc-n−-sÐp-xki, nh÷ng hay nãi theo lèi nãi cÇu kú cña Can-t¬, tøc lµ nh÷ng "vËt tù nã", - vÊn ®Ò c¬ b¶n mµ con ng−êi ®ang muèn hiÓu biÕt ®Òu lµ nh÷ng ®Òu tån t¹i mét c¸ch hiÖn thùc vµ ®Òu lµ nh÷ng c¸i mµ chóng ta vÊn ®Ò mµ hiÖn nay ng−êi ta gäi lµ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña lý hoµn toµn cã thÓ nhËn thøc ®−îc; còng nh− sù tån t¹i cña luËn nhËn thøc hoÆc cña nhËn thøc luËn. TsÐc-n−-sÐp-xki qu¶ chóng, tÝnh chÊt cña chóng vµ nh÷ng quan hÖ hiÖn thùc gi÷a thùc lµ mét nhµ ®¹i v¨n hµo Nga duy nhÊt ®· vøt bá ®−îc chóng víi nhau ®Òu cã thÓ nhËn thøc ®−îc)... "vµ nÕu ®èi t−îng nh÷ng ®iÒu nh¶m nhÝ th¶m h¹i cña ph¸i Can-t¬ míi, cña ph¸i lµ nh÷ng c¸i cã thÓ nhËn thøc ®−îc th× chóng còng kh«ng thÓ lµ thùc chøng luËn, cña ph¸i Ma-kh¬ vµ cña nhiÒu kÎ hå ®å kh¸c, ®èi t−îng cña t− duy chóng ta ®−îc, v× t− duy cña chóng ta vµ tõ nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XIX cho ®Õn n¨m 1888, «ng vÉn ®−a tÊt c¶ nh÷ng tµi liÖu cña nhËn thøc vµo nh÷ng h×nh thøc ngang tÇm chñ nghÜa duy vËt triÕt häc hoµn chØnh. Nh−ng do hoµn toµn kh¸c víi h×nh thøc cña sù tån t¹i hiÖn thùc; chÝnh ngay t×nh tr¹ng l¹c hËu trong ®êi sèng cña n−íc Nga, TsÐc-n−-sÐp-xki nh÷ng quy luËt cña t− duy còng chØ cã mét ý nghÜa chñ quan ®· kh«ng biÕt v−¬n lªn, hay nãi cho ®óng h¬n, ®· kh«ng thÓ v−¬n th«i",... (ph¸i Ma-kh¬ hå ®å nªn biÕt r»ng: ®èi víi TsÐc-n−-sÐp-xki lªn tíi chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ng-ghen. còng nh− ®èi víi mäi nhµ duy vËt, quy luËt cña t− duy kh«ng ph¶i chØ cã mét ý nghÜa chñ quan; nãi mét c¸ch kh¸c, quy luËt cña t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng h×nh thøc tån t¹i hiÖn thùc cña ®èi t−îng; quy luËt ®ã hoµn toµn gièng chø kh«ng ph¶i lµ kh¸c c¸c h×nh thøc ®ã)... "trong hiÖn thùc, kh«ng cã mét c¸i g× mµ chóng ta cã thÓ coi lµ mèi liªn hÖ nh©n qu¶ ®−îc, v× kh«ng cã c¸i tr−íc, còng kh«ng cã c¸i sau, kh«ng cã toµn thÓ, còng kh«ng cã bé phËn, v©n v©n vµ v©n v©n"... (Ph¸i Ma-kh¬ hå ®å nªn biÕt r»ng: ®èi víi TsÐc-n−-sÐp-xki còng nh− ®èi víi mäi nhµ duy vËt, trong hiÖn thùc vÉn cã c¸i mµ chóng ta cho lµ mèi liªn hÖ nh©n qu¶, cã tÝnh nh©n qu¶ kh¸ch quan cña giíi tù nhiªn hoÆc tÝnh tÊt yÕu cña giíi tù nhiªn)... "Khi c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn kh«ng tu«n ra nh÷ng ®iÒu nh¶m nhÝ siªu h×nh vµ nh÷ng ®iÒu kh¸c t−¬ng tù nh− thÕ th× hä sÏ cã thÓ x©y dùng ®−îc vµ ch¾c ch¾n sÏ x©y dùng ®−îc, trªn c¬ së c¸c khoa häc tù nhiªn, mét hÖ thèng kh¸i niÖm chÝnh x¸c vµ hoµn bÞ h¬n nh÷ng hÖ thèng kh¸i niÖm do Ph¬-b¸ch ®· tr×nh bµy...". (Ph¸i Ma-kh¬ hå ®å nªn biÕt r»ng: TsÐc-n−-sÐp-xki gäi tÊt c¶ mäi khuynh h−íng tho¸t ly chñ nghÜa duy vËt ®Ó ®i tíi c¶ chñ nghÜa duy t©m lÉn thuyÕt bÊt kh¶ tri, ®Òu lµ nh÷ng ®iÒu
  9. Chó thÝch 450 451 3 Xem Ph.¡ng-ghen. "Lêi tùa cho lÇn xuÊt b¶n b»ng tiÕng Anh" cuèn "Chñ nghÜa x· héi ph¸t triÓn tõ kh«ng t−ëng ®Õn khoa häc" vµ cuèn "Lót-vÝch Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc" (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Chó thÝch Nga, t. II, 1955, tr. 89 - 92, 351 - 352). – 5. Xem Ph.¡ng-ghen. "Chèng §uy-rinh", tiÕng Nga, 1957, tr. 42. – 5. 4 Xem Ph.¡ng-ghen. "Chèng §uy-rinh", tiÕng Nga, 1957, tr. 57. – 6. 5 1 "M−êi c©u hái ®Æt ra cho b¸o c¸o viªn" ®−îc V. I. Lª-nin viÕt vµo nöa 6 X em Ph.¡ng-ghen. "Chèng §uy-rinh", tiÕng Nga, 1957, ®Çu th¸ng N¨m 1908 ë Lu©n-®«n, n¬i mµ Lª-nin ®· tõ Gi¬-ne-v¬ tr. 33 - 34, 107, – 6. ®Õn ®Ó viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm 7 V. I. Lª-nin cã ý muèn nãi ®Õn cuèn s¸ch cña Eng-xt¬ Ma-kh¬ phª ph¸n"; nh÷ng c©u hái nµy ®· ®−îc göi cho I. Ph. §u-br«-vin- "Erkenntnis und Irrtum. Skizzen zur Psychologie der Forschung" xki, uû viªn Trung T©m b«n-sª-vÝch kiªm uû viªn ban biªn tËp b¸o ("NhËn thøc vµ sai lÇm. To¸t yÕu t©m lý nghiªn cøu") ®Ò tÆng "Vin- "Ng−êi v« s¶n", ®Ó lµm ®Ò c−¬ng cho bµi ph¸t biÓu cña §u-br«-vin- hem Sóp-pª ®Ó tá lßng kÝnh träng nhiÖt thµnh". Cuèn s¸ch nµy xki t¹i buæi thuyÕt tr×nh cña A. B«-g®a-nèp vÒ "Nh÷ng chuyÖn x¶y ®−îc xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt ë Lai-pxÝch vµo n¨m 1905. ra trong mét tr−êng ph¸i triÕt häc", tiÕn hµnh ë Gi¬-ne-v¬ ngµy 15 (28) th¸ng N¨m 1908. VÒ sù nhËn ®Þnh cña Lª-nin ®èi víi tr−êng ph¸i néi t¹i, xem trong t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª Lîi dông viÖc Lª-nin ®i v¾ng, B«-g®a-nèp, Lu-na-ts¸c-xki vµ ph¸n", ®Æc biÖt § 3, ch−¬ng IV (xem tËp nµy, tr. 253 - 264). – 6. nh÷ng nh©n vËt kh¸c - nh÷ng ng−êi ®øng trªn lËp tr−êng Ma-kh¬ 8 V. I. Lª-nin cã ý muèn nãi ®Õn ch−¬ng "Chñ nghÜa kinh nghiÖm trong triÕt häc - ®· ®Èy m¹nh ho¹t ®éng cña hä. Nóp d−íi chiªu nhÊt nguyªn cña A. B«-g®a-nèp" trong cuèn s¸ch cña P. X. I-u-skª- bµi phª ph¸n "chñ nghÜa duy vËt cña tr−êng ph¸i Plª-kha-nèp", hä vÝch nhan ®Ò "Chñ nghÜa duy vËt vµ thuyÕt thùc t¹i phª ph¸n. Bµn ®· xÐt l¹i triÕt häc m¸c-xÝt, m−u toan chøng minh r»ng kh«ng ph¶i vÒ nh÷ng khuynh h−íng triÕt häc trong chñ nghÜa M¸c". Xanh Pª- chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, mµ chÝnh chñ nghÜa kinh nghiÖm tÐc-bua, 1908, tr. 161 - 193. – 6. nhÊt nguyªn, mét biÕn d¹ng cña chñ nghÜa Ma-kh¬, do B«-g®a-nèp t¹o ra, míi lµ triÕt häc cña chñ nghÜa b«n-sª-vÝch. 9 V. I. Lª-nin cã ý muèn nãi ®Õn cuèn s¸ch cña I-«-xÝp PÕt-tx«n-t¬ "Das Weltproblem von positivistischem Standpunkte aus" ("VÊn ®Ò Khi chuÈn bÞ cho bµi ph¸t biÓu, §u-br«-vin-xki ®· cã nh÷ng söa thÕ giíi xÐt trªn quan ®iÓm thùc chøng"). – 6. ®æi ®èi víi c¸c c©u hái thø hai, thø ba vµ thø m−êi, vµ ®· g¹ch bá c©u hái thø b¶y. Trong bµi ph¸t biÓu cña m×nh, mµ c¬ së lµ nh÷ng 10 Xem bøc th− cña V. I. Lª-nin göi A. M. Goãc-ki ngµy 12 (25) th¸ng ®Ò c−¬ng cña Lª-nin, §u-br«-vin-xki (khi ph¸t biÓu l¹i mang biÖt Hai 1908 (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.47, tr. 141 - danh §«-rèp) ®· kÞch liÖt phª ph¸n c¸c quan ®iÓm cña B«-g®a-nèp 145). – 6. vµ ®· tuyªn bè r»ng chñ nghÜa b«n-sª-vÝch hoµn toµn kh«ng cã mét 11 Cuèn " Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª chót g× gièng chñ nghÜa kinh nghiÖm nhÊt nguyªn, nªu lªn r»ng ph¸n. Bót ký phª ph¸n mét triÕt häc ph¶n ®éng" do V. I. Lª-nin viÖc tuyªn truyÒn "thuyÕt t¹o thÇn" kh«ng dung hîp víi chñ nghÜa viÕt håi th¸ng Hai - th¸ng M−êi 1908 ë Gi¬-ne-v¬ vµ ë Lu©n-®«n; duy vËt biÖn chøng. – 1. do nhµ xuÊt b¶n "M¾t xÝch" xuÊt b¶n ë M¸t-xc¬-va vµo th¸ng N¨m 2 Xem Ph.¡ng-ghen. "Lót-vÝch Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc 1909. Cho ®Õn nay vÉn ch−a t×m thÊy b¶n th¶o cuèn s¸ch nµy còng cæ ®iÓn §øc" (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, nh− c¸c tµi liÖu chuÈn bÞ ®Ó viÕt cuèn s¸ch ®ã. tiÕng Nga, t. II, 1955, tr. 350 - 351). – 5. Nguyªn do trùc tiÕp khiÕn Lª-nin viÕt cuèn s¸ch nµy lµ sù
  10. Chó thÝch Chó thÝch 452 453 xuÊt hiÖn nh÷ng cuèn s¸ch cña c¸c phÇn tö theo chñ nghÜa Ma-kh¬ (gÇn 400 trang) ®· ®Õn tay ng−êi nhËn nguyªn vÑn, ®iÒu nµy chÞ cña ë Nga vµ ®Æc biÖt lµ v¨n tËp gåm c¸c bµi cña V. Ba-da-rèp, A. B«-g®a- Lª-nin ®· b¸o cho Lª-nin biÕt vµo ngµy 9 (22) th¸ng M−êi mét 1908. PhÇn "Bæ sung cho § 1, ch−¬ng IV. N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki ®· phª nèp, A. V. Lu-na-t¸c-xki, I-a. A. BÐc-man, ¤. I. Ghen-ph«n-®¬, P. X. I-u-skª-vÝch vµ X. A. Xu-v«-rèp mang nhan ®Ò: "Kh¸i luËn vÒ triÕt ph¸n chñ nghÜa Can-t¬ tõ phÝa nµo?" vµ lêi chó gi¶i vÒ cuèn s¸ch häc cña chñ nghÜa M¸c", trong ®ã ®· xÐt l¹i chñ nghÜa duy vËt biÖn cña E-rÝch Bª-kh¬ "Nh÷ng tiÒn ®Ò triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn chøng. Trong bøc th− göi cho A.M. Goãc-ki ngµy 12 (25) th¸ng chÝnh x¸c" Lª-nin viÕt sau khi ®· hoµn thµnh b¶n th¶o. Khi göi Hai 1908, V. I. Lª-nin ®· viÕt nh− sau: HiÖn nay, quyÓn "Kh¸i luËn phÇn "Bæ sung" cho ng−êi chÞ g¸i, Lª-nin ®· nhÊn m¹nh lµ Ng−êi vÒ triÕt häc m¸c-xÝt" ®· xuÊt b¶n. T«i ®· ®äc tÊt c¶ c¸c bµi, trõ bµi cho r»ng "®em ®èi chiÕu TsÐc-n−-sÐp-xki víi bän theo chñ nghÜa cña Xu-v«-rèp (t«i hiÖn ®ang ®äc), bµi nµo còng lµm t«i ph¸t ®iªn Ma-kh¬ lµ cùc kú quan träng" (nh− trªn, tr. 351.). lªn v× phÉn né. Kh«ng, ®Êy kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa M¸c! C¶ ph¸i Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" kinh nghiÖm phª ph¸n, ph¸i kinh nghiÖm nhÊt nguyªn lÉn ph¸i lµ kÕt qu¶ cña mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc to lín ®Çy s¸ng kinh nghiÖm t−îng tr−ng ë n−íc ta ®Òu sa vµo ®Çm lÇy" (Toµn t¹o mµ t¸c gi¶ ®· thùc hiÖn trong chÝn th¸ng. Qua bøc th− cña Lª-nin tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.47, tr. 142 - 143). Ngay håi ®ã, göi Goãc-ki ngµy 12 (25) th¸ng Hai 1908, ng−êi ta thÊy r»ng Lª-nin Lª-nin ®· dù ®Þnh viÕt mét sè bµi hoÆc viÕt mét cuèn s¸ch riªng ®· viÕt mét t¸c phÈm triÕt häc t−¬ng ®èi lín ngay tõ n¨m 1906, khi ®Ó chèng l¹i c¸c phÇn tö xÐt l¹i theo thuyÕt Hi-um míi vµ BÐc-cli Ng−êi t×m hiÓu quyÓn III cña t¸c phÈm "ThuyÕt kinh nghiÖm nhÊt míi. ý ®Þnh nµy ®· ®−îc Lª-nin nãi ®Õn trong t¸c phÈm "Chñ nguyªn" cña A. B«-g®a-nèp. Håi ®ã, sau khi ®äc xong quyÓn nghÜa M¸c vµ chñ nghÜa xÐt l¹i" cña Ng−êi viÕt vµo nöa cuèi nµy, Lª-nin ®· viÕt cho B«-g®a-nèp "mét bøc th− nhá vÒ triÕt häc, th¸ng Ba - ®Çu th¸ng T− 1908 (xem Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt dµy ba quyÓn vë... vµ cã ý ®Þnh ®em in víi ®Çu ®Ò: "Bót ký cña mét b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.17, tr. 22 - 23). ng−êi m¸c-xÝt b×nh th−êng vÒ triÕt häc", nh−ng råi kh«ng ® − a in" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.47, tr. 142). Th¸ng Hai Cïng mét lóc víi viÖc thùc hiÖn mét khèi l−îng c«ng viÖc to lín 1908, Lª-nin göi vÒ Pª-tÐc-bua mét bøc th−, trong ®ã Ng−êi yªu cÇu nh©n viÖc xuÊt b¶n tê "Ng−êi v« s¶n" vµ c¸c c«ng t¸c kh¸c cña ®¶ng, t×m b¶n th¶o triÕt häc cña m×nh. Ng−êi ta kh«ng râ lµ Lª-nin cã Lª-nin cßn tÝch cùc nghiªn cøu triÕt häc. Trong th− göi cho Goãc-ki håi nhËn ®−îc b¶n th¶o hay kh«ng. Lª-nin cã th«ng b¸o cho Goãc-ki th¸ng T− 1908, Lª-nin ®· viÕt nh− sau: "suèt ngµy t«i ®äc c¸c t¸c gi¶ nh− sau: "T«i muèn tiÕp tôc viÕt tËp "Bót ký cña mét ng−êi m¸c-xÝt theo chñ nghÜa Ma-kh¬ ®¸ng nguyÒn rña" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n b×nh th−êng vÒ triÕt häc", t«i ®· b¾t ®Çu viÕt (nh− trªn, tr. 143). lÇn thø 5, t.47, tr. 154). C«ng viÖc viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®−îc tiÕn hµnh nhanh chãng. Trong qu¸ tr×nh viÕt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", V.I. Lª-nin chñ yÕu lµm viÖc t¹i c¸c th− viÖn ë Ngµy 30 th¸ng S¸u (13 th¸ng B¶y) 1908, V.I. Lª-nin ®· b¸o tin cho em Gi¬-ne-v¬. V× muèn t×m hiÓu tØ mØ c¸c s¸ch b¸o hiÖn ®¹i vÒ triÕt häc vµ g¸i nh− sau: "Anh ®· nghiªn cøu nhiÒu vÒ bän theo chñ nghÜa Ma-kh¬ khoa häc tù nhiªn, nªn håi th¸ng N¨m 1908, Lª-nin sang Lu©n-®«n, vµ anh nghÜ r»ng anh ®· gi¶i thÝch râ ®−îc mäi quan ®iÓm hÕt søc tÇm t¹i ®ã Ng−êi ®· lµm viÖc gÇn mét th¸ng trong th− viÖn cña ViÖn th−êng cña bän hä (kÓ c¶ cña "thuyÕt kinh nghiÖm nhÊt nguyªn")" b¶o tµng Anh. T¸c phÈm cña Lª-nin ®· sö dông h¬n 200 cuèn (Xem Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.55, s¸ch vµ bµi viÕt cña nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c nhau. Lª-nin ®· ®äc l¹i tr. 310). §Õn cuèi th¸ng ChÝn, vÒ c¬ b¶n cuèn s¸ch ®· ®−îc hoµn nhiÒu t¸c phÈm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, c¸c t¸c phÈm cña G. thµnh. Còng vµo thêi gian ®ã, Lª-nin trao b¶n th¶o cho V. Ph. G«-rin V. Plª-kha-nèp. Trong qu¸ tr×nh viÕt cuèn s¸ch cña m×nh, Lª-nin ®· (Gan-kin) ®äc. C¶ lêi tùa cña cuèn s¸ch nµy còng ®Ò th¸ng ChÝn. Sau sö dông c¸c t¸c phÈm gèc cña c¸c t¸c gi¶ Anh, Ph¸p, §øc; ®a sè ®ã mét th¸ng, vµo ngµy 14 (27) th¸ng M−êi, V.I. Lª-nin b¸o cho A. I. nh÷ng nguån tµi liÖu dÉn ra trong cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va biÕt lµ b¶n th¶o cuèn s¸ch nµy ®· hoµn chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" lµ thuéc vÒ cuèi thÕ kû XIX - thµnh vµ yªu cÇu cho biÕt ®Þa chØ ®Ó chuyÓn göi b¶n th¶o nµy. An-na ®Çu thÕ kû XX; song còng cã nh÷ng ®o¹n viÖn dÉn c¶ nh÷ng t¸c I-li-ts¬-na cho Lª-nin biÕt ®Þa chØ cña mét ng−êi quen th©n lµ b¸c sÜ phÈm tr−íc thêi kú Êy, ch¼ng h¹n ®o¹n viÖn dÉn cuèn s¸ch cña V. A. Lª-vi-tx¬-ki sèng ë P«-®«n-xc¬; t¹i ®ã, n¨m 1900 Lª-nin ®· lµm G. E. Sun-txª xuÊt b¶n n¨m 1792, t¸c phÈm cña Gi. G. PhÝch-tª xuÊt quen víi Lª-vi-tx¬-ki tr−íc khi ra n−íc ngoµi. B¶n th¶o cuèn s¸ch nµy
  11. Chó thÝch Chó thÝch 454 455 b¶n n¨m 1801, vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. Ngoµi nh÷ng t¸c phÈm Lª-nin còng yªu cÇu V. §. B«n-ts¬ - Bru-ª-vÝch gióp vµo viÖc xuÊt nhiÒu tËp cña Gi. V. Ph. Hª-ghen, L. Ph¬-b¸ch, Gi. G. PhÝch-tª, b¶n cuèn s¸ch nµy. Håi ®ã B«n-ts¬ - Bru-ª-vÝch lµm viÖc trong Nhµ xuÊt N. G. TsÐc-n−-sÐp-xki, cuèn s¸ch cña Lª-nin cßn nh¾c tíi vµ viÖn b¶n "§êi sèng vµ tri thøc" thµnh lËp vµo n¨m 1907. Tuy nhiªn, viÖc dÉn nhiÒu bµi riªng lÎ in trong c¸c t¹p chÝ kh¸c nhau. Trong khi xuÊt b¶n cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª viÕt cuèn s¸ch cña m×nh, Lª-nin ®· ®äc tÊt c¶ c¸c t¸c phÈm chÝnh ph¸n" ë ®©y kh¸ khã kh¨n, v× lóc ®ã t×nh h×nh nhµ xuÊt b¶n ch−a cña c¸c nh©n vËt s¸ng lËp ra chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n - v÷ng. V× nh÷ng khã kh¨n tµi chÝnh mµ c¶ P. G. §au-ghª còng kh«ng E. Ma-kh¬ vµ R. A-vª-na-ri-ót; Ng−êi ®· t×m hiÓu c¸c t¸c phÈm lÎ gióp ®ì viÖc in cuèn s¸ch nµy cña Lª-nin, tuy r»ng §au-ghª ®· tõng cña hai nh©n vËt ®ã ngay tõ n¨m 1904. Cuèn s¸ch cña Lª-nin còng xuÊt b¶n mét sè cuèn s¸ch triÕt häc, trong ®ã cã b¶n dÞch tiÕng Nga dÉn ra nh÷ng ý kiÕn ph¸t biÓu cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c nãi vÒ triÕt häc c¸c bøc th− cña C. M¸c göi L. Cu-ghen-man, do Lª-nin hiÖu ®Ýnh vµ cña Ma-kh¬ vµ cña A-vª-na-ri-ót, ®· sö dông nh÷ng tµi liÖu míi viÕt lêi tùa, c¸c t¸c phÈm cña I. §Ýt-x¬-ghen vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. nhÊt ®èi víi thêi kú bÊy giê vÒ khoa häc tù nhiªn. HiÖn nay cßn VÒ sau cuèn s¸ch cña V.I. Lª-nin ®· ®−îc Nhµ xuÊt b¶n t− nh©n "M¾t gi÷ ® − îc mét b¶n cña cuèn s¸ch cña I. §Ýt-x¬-ghen "Kleinere xÝch" cña L. Crum-bi-u-ghen nhËn xuÊt b¶n. Trong viÖc nµy cã sù hç philosophische Schriften. Eine Auswahl" ("TËp luËn v¨n ng¾n vÒ trî cña I. I. Xc¬-voãc-txèp - Xtª-pa-nèp lµ ng−êi ®· tÝch cùc tham gia triÕt häc. TuyÓn chän") trong ®ã cã bót tÝch cña V.I. Lª-nin (xem viÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch cña Lª-nin. V× Ýt hy väng - trong t×nh h×nh Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 365 - 454), nh÷ng nh− thÕ - cuèn s¸ch cña m×nh cã thÓ ®−îc sím xuÊt b¶n, nªn V.I. Lª-nin bót tÝch nµy cho ta thÊy râ Vla-®i-mia I-lÝch ®· bá nhiÒu c«ng nh− ®· ®ång ý ®Ó nhµ xuÊt b¶n "M¾t xÝch" xuÊt b¶n, vµ trong c¸c bøc th− thÕ nµo mçi khi nghiªn cøu tõng nguån tµi liÖu. tiÕp sau Ng−êi ®· yªu cÇu chÞ g¸i göi cho m×nh c¸c tê in thö ®Ó söa Th¸ng Ch¹p 1908, Lª-nin rêi Gi¬-ne-v¬ sang Pa-ri v× ®Þa ®iÓm xuÊt ch÷a, bæ sung, ng¨n ngõa nh÷ng chç bá sãt vµ in sai. Lª-nin yªu cÇu b¶n b¸o "Ng−êi v« s¶n" ®· chuyÓn sang ®Êy. Lª-nin lµm viÖc ë Pa-ri An-na I-li-ni-ts¬-na mau chãng ký hîp ®ång chÝnh thøc vµ xóc tiÕn ®Õn th¸ng T− 1909 ®Ó ®äc söa b¶n in thö cuèn s¸ch cña m×nh. viÖc xuÊt b¶n. "NÕu cã thÓ th× nªn ®−a vµo hîp ®ång kho¶n in ngay lËp tøc" (nh− trªn, tr. 324). Còng trong bøc th− nµy Lª-nin khuyªn chÞ Qua th− tõ trao ®æi gi÷a Vla-®i-mia I-lÝch víi ng−êi th©n trong gia ®×nh vµo thêi kú 1908 - 1909, ng−êi ta thÊy r»ng viÖc xuÊt b¶n g¸i ký hîp ®ång ®øng tªn Lª-nin ®Ó tr¸nh cho chÞ g¸i khái bÞ cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ë liªn lôy c¨n cø theo c¸c ®¹o luËt vÒ xuÊt b¶n. Song b¶n hîp ®ång Nga ®· gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Sau cuéc c¸ch m¹ng 1905, mét sè vÉn ®øng tªn A. I. U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va vµ do bµ ký. nhµ xuÊt b¶n ®· bÞ ChÝnh phñ Nga hoµng ®ãng cöa, cßn sè kh¸c th× Trong c¸c håi ký kh«ng c«ng bè cña L. Crum-bi-u-ghen - ng−êi tù ®×nh chØ ho¹t ®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thÕ lùc ph¶n ®éng mµ ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin trùc thuéc Ban ChÊp thèng trÞ. C¬ quan kiÓm duyÖt biÕt râ tªn tuæi Lª-nin, mét nhµ m¸c- hµnh trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Liªn X« ®· hái vµo n¨m 1926, xÝt triÖt ®Ó nhÊt, c¸ch m¹ng nhÊt, v× vËy thËt lµ khã t×m ®−îc mét 1930, råi sau ®ã vµo th¸ng Ch¹p 1940 - kh«ng thÊy nãi mét lêi nµo nhµ xuÊt b¶n cã thÓ xuÊt b¶n t¸c phÈm triÕt häc Êy cña Ng−êi trong døt kho¸t vÒ sè phËn b¶n th¶o cña Lª-nin. Trong c¸c håi ký Êy cã nãi ®iÒu kiÖn cã sù truy n· cña c¶nh s¸t. Trong bøc th− göi cho chÞ g¸i r»ng hiÖu s¸ch vµ Nhµ xuÊt b¶n "M¾t xÝch" th−êng ®−îc nh÷ng ngµy 14 (27) th¸ng M−êi 1908, Lª-nin biÓu lé sù lo l¾ng cho sè phËn gi¸o s− næi tiÕng, nh÷ng nhµ v¨n cã tiÕng t¨m lui tíi. Cuèn s¸ch cña cuèn s¸ch. Ng−êi viÕt: "ChÞ nhí lµ hiÖn nay em kh«ng ch¹y cña Lª-nin ®−îc in ë nhµ in cña A. X. Xu-v«-rin. Theo lêi ng−êi xuÊt theo nhuËn bót, nghÜa lµ em s½n sµng nh−îng bé (nh−îng bé thÕ nµo b¶n th× b¶n th¶o hÇu nh− kh«ng bÞ söa ®æi. V× Lª-nin ñy quyÒn cho còng ®−îc) vµ kÐo dµi h¹n tr¶ tiÒn cho ®Õn khi cã thu nhËp vÒ quyÓn chÝnh ng−êi xuÊt b¶n quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò xem t¸c gi¶ cuèn s¸ch Êy s¸ch ®ã - tãm l¹i sÏ kh«ng cã sù m¹o hiÓm nµo ®èi víi ng−êi xuÊt sÏ ®−îc ghi tªn nh− thÕ nµo, cho nªn Crum-bi-u-ghen ®· chän lÊy b¶n c¶. VÒ vÊn ®Ò kiÓm duyÖt em còng nhËn mäi sù nh−îng bé v× nãi bÝ danh I-lin, mét trong ba biÖt danh cña Vla-®i-mia I-lÝch mµ chung trong quyÓn s¸ch cña em tÊt c¶ ®Òu hoµn toµn hîp ph¸p, cã Crum-bi-u-ghen biÕt ®−îc håi bÊy giê: Lª-nin, Tu-lin vµ I-lin. lÏ trõ mét sè thuËt ng÷ kh«ng thÝch hîp" (xem Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Crum-bi-u-ghen gi¶i thÝch lý do cña sù lùa chän Êy nh− sau: nÕu Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.55, tr. 315 - 316). Trong phÇn lÊy hai biÖt danh ®Çu th× cuèn s¸ch kh«ng thÓ xuÊt b¶n ®−îc. t¸i bót cña bøc th− cã ghi lêi yªu cÇu ký hîp ®ång víi bÊt cø ®iÒu Mét trong sè c¸c bµi viÕt cña Tu-lin ®· bÞ c¬ quan kiÓm duyÖt hñy kiÖn nµo khi cã mét kh¶ n¨ng nhá nhÊt.
  12. Chó thÝch Chó thÝch 456 457 Cuèn s¸ch cña V.I. Lª-nin "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh bá ("Néi dung kinh tÕ cña chñ nghÜa d©n tóy vµ sù phª ph¸n trong cuèn s¸ch cña «ng Xt¬-ru-vª vÒ néi dung ®ã"). BiÖt danh I-lin lµ tªn nghiÖm phª ph¸n" m·i ®Õn th¸ng N¨m 1909 míi ®−îc xuÊt b¶n víi sè gäi ®−îc biÕt ®Õn nhiÒu nhÊt trªn thÞ tr−êng s¸ch vµ thuËn tiÖn l−îng 2000 b¶n, vµ t¸c gi¶ lÊy lµm hµi lßng vÒ cuèn s¸ch ®−îc xuÊt b¶n. nhÊt cho viÖc qua m¾t c¬ quan kiÓm duyÖt. Víi biÖt danh nµy, ng−êi Ngµy 4 (17) th¸ng N¨m 1909 V.I. Lª-nin ®· göi mét b¶n cuèn ta ®· xuÊt b¶n c¸c tËp s¸ch "VÊn ®Ò ruéng ®Êt", "Trong 12 n¨m" vµ "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" cho R«- xuÊt b¶n hai lÇn cuèn "Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n ë Nga". da Lóc-x¨m-bua vµ ®Ò nghÞ loan b¸o sù ra ®êi cña cuèn s¸ch Êy Trong c¸c håi ký cña m×nh, Crum-bi-u-ghen còng nªu râ tinh thÇn trªn t¹p chÝ "Die Neue Zeit" vµ lêi yªu cÇu nµy ®· ®−îc thùc hiÖn (xem "Die Neue Zeit", 1. Band, № 2, ngµy 8 th¸ng M−êi 1909, tr. 64). kiªn tr× cña A. I. U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va lµ ng−êi ®· b¶o vÖ tÊt c¶ nh÷ng g× cã liªn quan ®Õn cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa Cuèn s¸ch nµy còng ®−îc ®em tÆng I. I. Xc¬-voãc-txèp - Xtª-pa-nèp, kinh nghiÖm phª ph¸n", nhÊt lµ yªu cÇu in nhanh cuèn s¸ch nµy. V. Ph. G«-rin (Gan-kin). Mäi ng−êi ®Òu biÕt lµ trong cuèn s¸ch cña m×nh, Lª-nin ®· phª ph¸n Cuèn s¸ch cña Lª-nin "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh hÕt søc kÞch liÖt "nh÷ng kÎ thñ tiªu" chñ nghÜa M¸c, cho nªn Ng−êi nghiÖm phª ph¸n" ®· vÊp ph¶i sù chèng ®èi cña c¸c nhµ triÕt häc ®· yªu cÇu chÞ g¸i kh«ng lµm dÞu c¸ch diÔn ®¹t vµ chËt vËt l¾m míi t− s¶n ph¶n ®éng nh− Bun-ga-cèp, I-lin vµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c, hä chÞu ®ång ý ®Ó ng−êi ta ®−a vµo mét sè ®iÓm söa ®æi xuÊt ph¸t tõ ®· cho r»ng mét sè t¹p chÝ vµ b¸o ®¨ng nh÷ng bµi b×nh luËn cã tÝnh chÊt nh÷ng lý do tr¸nh kiÓm duyÖt. VÒ tÝnh chÊt cña nh÷ng nh−îng bé cña tiªu cùc. C¶ bän xÐt l¹i, ®øng ®Çu lµ B«-g®a-nèp, còng ®· liªn kÕt V.I. Lª-nin ®Ó tr¸nh c¬ quan kiÓm duyÖt, cã thÓ suy xÐt c¨n cø theo víi hä thµnh mét mÆt trËn thèng nhÊt chèng cuèn s¸ch cña Lª-nin. c¸c bøc th− mµ Ng−êi göi cho A. I. U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va. Trong Nh÷ng b¹n ®ång minh cña Lª-nin trong cuéc ®Êu tranh chèng bøc th− ngµy 6 (19) th¸ng Ch¹p 1908, Lª-nin ®· nhÊn m¹nh: "Em ph¸i Ma-kh¬ xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c, th× cã th¸i ®é kh¸c h¼n ®èi ®ång ý nh· nhÆn h¬n ®èi víi Ba-da-rèp vµ B«-g®a-nèp; cßn ®èi víi I- víi cuèn s¸ch cña Lª-nin. Th¸ng S¸u 1909 trªn tê "B×nh luËn ¤-®Ðt- u-skª-vÝch vµ Va-len-ti-nèp th× kh«ng cÇn nh· nhÆn. VÒ "thuyÕt tÝn xa", V. V. V«-rèp-xki ®· viÕt nh− sau: "sù phª ph¸n cña Lª-nin vÒ ng−ìng" v.v., em chØ ®ång ý khi b¾t buéc ph¶i lµm thÕ, nghÜa lµ khi chñ nghÜa Ma-kh¬... cã mét ý nghÜa quý b¸u ®Æc biÖt ®èi víi n−íc Nga, cã yªu cÇu mang tÝnh chÊt tèi hËu th− cña ng−êi xuÊt b¶n" (nh− trªn, n¬i mµ hµng lo¹t ngµi B«-g®a-nèp, Ba-da-rèp, I-u-skª-vÝch, BÐc-man vµ tr. 325). Trong bøc th− ngµy 24 th¸ng Hai (9 th¸ng Ba) 1909 Lª-nin phe lò, nh÷ng kÎ xa l×a chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, ®ang gieo r¾c sù yªu cÇu kh«ng lµm dÞu nh÷ng c©u nãi chèng B«-g®a-nèp vµ chèng hçn lo¹n trong ®Çu ãc b¹n ®äc b»ng c¸ch ®−a ra cho hä - d−íi thuyÕt thÇy tu cña Lu-na-ts¸c-xki, bëi v× quan hÖ gi÷a Lª-nin víi chiªu bµi chñ nghÜa M¸c - "mét c¸i g× ®ã v« cïng lê mê, rèi r¾m vµ nh÷ng nh©n vËt Êy "®· bÞ c¾t ®øt". Trong bøc th− ngµy 8 (21) th¸ng ph¶n ®éng", lµm ra vÎ chèng l¹i Plª-kha-nèp, nh−ng vÒ thùc chÊt th× Ba, Ng−êi yªu cÇu kh«ng bá, trong tiÕt nãi vÒ viÖc phª ph¸n chñ nghÜa chèng l¹i M¸c vµ ¡ng-ghen". C¸c nhµ ho¹t ®éng kh¸c cã tªn tuæi cña Can-t¬, ®o¹n so s¸nh ph¸i Ma-kh¬ víi Pu-ri-skª-vÝch. ®¶ng còng ®¸nh gi¸ cao cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa V.I. Lª-nin ®äc so¸t hÕt søc kü l−ìng c¸c tê in thö, ®iÒu nµy ®· kinh nghiÖm phª ph¸n". ®−îc chøng minh hïng hån qua nh÷ng b¶n liÖt kª nh÷ng chç in sai Theo lêi chøng thùc cña V.Ph. G«-rin (Gan-kin) th× G.V. vµ söa ch÷a ®Ýnh kÌm theo c¸c bøc th− göi cho chÞ g¸i; Ng−êi l¾ng Plª-kha-nèp ®· ®¸nh gi¸ mét c¸ch tÝch cùc cuèn s¸ch nµy cña nghe nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt cña An-na I-li-ni-ts¬-na lµ ng−êi ®äc V.I. Lª-nin: "Ben-tèp ®· ph¸t biÓu tèt vÒ cuèn s¸ch Êy, mÆc dï b¶n in thö, vµ thóc An-na I-li-ni-ts¬-na cho xuÊt b¶n sím cuèn s¸ch trong cuèn s¸ch ®ã «ng ®· bÞ ®¶ kÝch m¹nh mÏ" (Côc l−u tr÷ trung nµy. Trong th− göi cho An-na I-li-ni-ts¬-na ngµy 24 th¸ng Hai (9 −¬ng cña §¶ng thuéc ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin trùc th¸ng Ba) Lª-nin c¶m ¬n Xc¬-voãc-txèp - Xtª-pa-nèp ®· ®ång ý gióp thuéc Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng céng s¶n Liªn X«). Cuèn ®ì trong viÖc ®äc b¶n in thö, vµ Lª-nin viÕt: "§iÒu quan träng h¬n c¶ s¸ch nµy cña Lª-nin ®· gãp phÇn phæ biÕn réng r·i trong quÇn ®èi víi em lµ s¸ch ra ®−îc nhanh chãng" (nh− trªn, tr. 342). Ngµy chóng ®¶ng viªn nh÷ng t− t−ëng triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c vµ ®· 26 th¸ng Ba (8 th¸ng T−) Lª-nin còng viÕt vÒ vÊn ®Ò Êy nh− sau: "... NÕu s¸ch d©y d−a ®Õn nöa sau th¸ng T− th× thËt lµ t a i h ä a cho gióp lùc l−îng ®¶ng viªn nßng cèt vµ c¸c c«ng nh©n tiªn tiÕn n¾m em" (nh− trªn, tr. 357). v÷ng chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö.
  13. Chó thÝch Chó thÝch 458 459 Sau C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M−êi, cuèn s¸ch cña "x· héi chñ nghÜa", m−u toan ®iÒu hßa chñ nghÜa M¸c víi t«n gi¸o. Lª-nin lÇn ®Çu tiªn ®· ®−îc t¸i b¶n vµo n¨m 1920 víi sè l−îng 30 000 Cã mét thêi gian c¶ A. M. Goãc-ki còng ®i theo ph¸i nµy. b¶n. Trong lêi tùa viÕt cho lÇn xuÊt b¶n nµy - trõ mét sè chç söa Héi nghÞ ban biªn tËp më réng cña b¸o "Ng−êi v« s¶n" (1909) ch÷a lÎ tÎ trong b¶n v¨n th× lÇn xuÊt b¶n nµy kh«ng kh¸c lÇn xuÊt ®· lªn ¸n "thuyÕt t¹o thÇn" vµ ra mét b¶n nghÞ quyÕt riªng, trong b¶n tr−íc - Lª-nin nªu ra r»ng Ng−êi kh«ng cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu ®ã tuyªn bè r»ng ph¸i b«n-sª-vÝch hoµn toµn kh«ng cã g× gièng c¸i nh÷ng t¸c phÈm míi ra gÇn ®©y cña B«-g®a-nèp, v× vËy trong phÇn "luËn ®iÖu xuyªn t¹c nh− vËy vÒ chñ nghÜa x· héi khoa häc". Thùc cuèi cuèn s¸ch cã in bµi viÕt cña V. I. NÐp-xki chèng l¹i c¸c quan chÊt ph¶n ®éng cña "thuyÕt t¹o thÇn" ®· ®−îc Lª-nin v¹ch râ trong ®iÓm ph¶n ®éng cña B«-g®a-nèp vµ ®−a ra nh÷ng nhËn xÐt phª t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ph¸n c¸c t¸c phÈm cña B«-g®a-nèp. vµ trong c¸c bøc th− göi cho Goãc-ki trong thêi kú th¸ng Hai - th¸ng T− 1908 vµ th¸ng M−êi mét - th¸ng Ch¹p 1913. – 10. Cuèn s¸ch cña V.I. Lª-nin "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®· ®−îc phæ biÕn réng r·i ë Liªn X« 14 Cã lÏ V.I. Lª-nin muèn nãi ®Õn bµi cña Ph. Mª-rinh b×nh luËn vÒ vµ ë n−íc ngoµi. Tõ n¨m 1917 ®Õn 1967 ë Liªn X«, cuèn s¸ch nµy nh÷ng bµi b¸o cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen viÕt trªn tê "Neue ®· ®−îc xuÊt b¶n víi tæng sè l−îng v−ît qu¸ 5 triÖu b¶n. ë n−íc Rheinische Zeitung" ("B¸o s«ng Ranh míi") vµ tê "Neue Rheinische ngoµi, t¸c phÈm kinh ®iÓn nµy cña V.I. Lª-nin ®· ®−îc in b»ng h¬n 20 Zeitung. Politisch-ökonomische Revue" ("B¸o s«ng Ranh míi. B×nh thø tiÕng. – 7. luËn kinh tÕ - chÝnh trÞ") (xem "C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen trong thêi 12 Trong bøc th− göi cho A. I. U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va ngµy 26 ®¹i c¸ch m¹ng §øc (1848 - 1850)", tiÕng Nga, 1926, tr. 3 - 86, 287 - th¸ng M−êi (8 th¸ng M−êi mét) 1908, V.I. Lª-nin ®· viÕt th− sau: 289, 293 - 307, 511 - 512). N¨m 1902 (nghÜa lµ h¬n 50 n¨m sau), khi "... nÕu nh− c¬ quan kiÓm duyÖt tá ra rÊt kh¾t khe th× cã thÓ thay ë b×nh luËn c¸c bµi cña M¸c vµ ¡ng-ghen, Mª-rinh nªu lªn nh÷ng tÊt c¶ mäi chç tõ "thuyÕt thÇy tu" b»ng tõ "thuyÕt tÝn ng−ìng" kÌm luËn ®iÓm mµ vÒ sau ®· kh«ng ®−îc chøng thùc trong tiÕn tr×nh theo sù gi¶i thÝch trong chó thÝch ("thuyÕt tÝn ng−ìng lµ mét häc ph¸t triÓn cña lÞch sö, trong sè ®ã cã vÊn ®Ò vËn mÖnh c¸c d©n téc thuyÕt ®em tÝn ng−ìng thay thÕ cho tri thøc hoÆc nãi chung ®Æt Xla-v¬ thuéc §Õ quèc ¸o, còng nh− vÊn ®Ò nhÞp ®é ph¸t triÓn cña cho tÝn ng−ìng mét ý nghÜa nhÊt ®Þnh"). §©y lµ ®Ò phßng - ®Ó gi¶i c¸ch m¹ng. thÝch tÝnh chÊt cña nh÷ng nh−îng bé mµ em tiÕp nhËn" (Toµn tËp, Mª-rinh viÕt: "Nh×n chung th× tê "B¸o s«ng Ranh míi" lu«n tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.55, tr. 316 - 319). lu«n ®øng vÒ phÝa c¸c d©n téc v¨n minh lín, lîi Ých cña c¸c d©n téc Trong bøc th− kh¸c göi chÞ g¸i, Lª-nin ®Ò nghÞ thay tõ "thuyÕt thÇy nµy ®−îc nã b¶o vÖ chu ®¸o h¬n lµ lîi Ých cña c¸c d©n téc nhá. tu" b»ng tõ "giíi thÇy ph¸p" nh−ng ng−êi chÞ g¸i ®· tr¶ lêi lµ: Trong nh÷ng n¨m c¸ch m¹ng th× quan ®iÓm Êy hoµn toµn cã c¬ së: ""Giíi thÇy ph¸p" ®· muén råi. Vµ ph¶i ch¨ng nã tèt h¬n?" (nh− nÕu ng−êi TiÖp, ng−êi Khoãc-v¸t vµ nh÷ng d©n téc Xla-v¬ phÝa trªn, tr. 618). Qua b¶n v¨n cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa Nam kh¸c ®Ó cho ng−êi ta sö dông hä lµm c«ng cô trong tay bän kinh nghiÖm phª ph¸n" ng−êi ta thÊy r»ng tõ "thuyÕt thÇy tu", ban ph¶n c¸ch m¹ng H¸p-xbuèc th× kh«ng thÓ cã mét sù biÖn b¹ch cho ®Çu cã trong b¶n th¶o cña Lª-nin, ®· ®−îc thay b»ng tõ "thuyÕt tÝn hµnh ®éng ph¶n béi cña hä ®èi víi c¸ch m¹ng. Tuy vËy, do cã sù ng−ìng", tuy nhiªn ë mét sè chç tõ nµy kh«ng bÞ söa ch÷a g× c¶. thiªn vÞ cã thÓ hiÓu ®−îc Êy vÒ mÆt chñ quan, mµ tÝnh chÊt ®óng Lêi chó thÝch do Lª-nin ®−a ra trong lÇn xuÊt b¶n thø nhÊt cña ®¾n kh¸ch quan trong lêi kÕt ¸n cã tÝnh chÊt lÞch sö cña M¸c cuèn s¸ch vµ trong lÇn xuÊt b¶n sau vÉn ®−îc gi÷ l¹i. – 10. vµ ¡ng-ghen l¹i bÞ h¹n chÕ ®«i phÇn; ngµy nay kh«ng mét ai cã 13 Lª-nin cã ý muèn nãi ®Õn c¸i gäi lµ "thuyÕt t¹o thÇn", mét trµo l−u thÓ suy xÐt mét c¸ch v¬ ®òa c¶ n¾m, nh− tê "B¸o s«ng Ranh míi" triÕt häc - t«n gi¸o thï ®Þch víi chñ nghÜa M¸c, n¶y sinh trong thêi ®· lµm, vÒ t−¬ng lai cña c¸c d©n téc Xla-v¬ phÝa Nam" (nh− trªn, tr. 77). kú thÕ lùc ph¶n ®éng thèng trÞ, ë mét bé phËn ®¶ng viªn trÝ thøc ®· tõ M¸c vµ ¡ng-ghen ®· ®¸nh gi¸ ý nghÜa cña phong trµo Êy trong qu¸ bá chñ nghÜa M¸c sau thÊt b¹i cña cuéc c¸ch m¹ng 1905 - 1907. tr×nh ph¸t triÓn c¸ch m¹ng ch©u ¢u; v× vËy - nh− Lª-nin ®· nªu râ - "Ph¸i t¹o thÇn" (A. V. Lu-na-ts¸c-xki, V. Ba-da-rèp vµ nh÷ng nh©n trong thêi ®¹i c¸ch m¹ng 1848 - 1849 viÖc ph©n chia c¸c d©n téc thµnh vËt kh¸c) ®· tuyªn truyÒn cho viÖc t¹o ra thø t«n gi¸o míi, t«n gi¸o c¸c d©n téc "ph¶n ®éng" vµ "d©n chñ - c¸ch m¹ng", viÖc lªn ¸n c¸c
  14. Chó thÝch Chó thÝch 460 461 d©n téc "ph¶n ®éng" vµ ñng hé c¸c d©n téc "d©n chñ - c¸ch m¹ng" häc ph¶n ®éng cøng nh¾c" ®· ®−îc ®¨ng vµo n¨m 1920 d−íi d¹ng lµ mét lËp tr−êng duy nhÊt ®óng ®¾n (xem Toµn tËp, tiÕng Nga, lµ phÇn phô lôc cho lÇn xuÊt b¶n thø hai cuèn s¸ch "Chñ nghÜa duy xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.27, tr. 260). VÒ vÊn ®Ò d©n téc, trong c¸c bµi ®¨ng vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", còng nh− ®· ®−îc in trªn tê "B¸o s«ng Ranh míi" - mµ sau nµy ng−êi ta biÕt ¡ng-ghen lµ trong tËp XIII cña V.I. Lª-nin Toµn tËp, tiÕng Nga, lÇn xuÊt b¶n t¸c gi¶ - cã ®−a ra quan ®iÓm cho r»ng tuång nh− c¸c d©n téc Xla-v¬ thø 2 vµ thø 3. – 12. thuéc quèc gia ¸o kh«ng cßn n¨ng lùc ®ãng vai trß tiÕn bé trong 16 A. B«-g®a-nèp ®Ò ra t− t−ëng "v¨n hãa v« s¶n" tõ n¨m 1909, hiÓu tiÕn tr×nh tiÕp tôc ph¸t triÓn cña lÞch sö vµ bÞ ®Èy vµo chç tiªu vong ®ã lµ giai cÊp v« s¶n cÇn thiÕt ph¶i t¹o ra mét nÒn v¨n hãa "cña kh«ng cßn lµ nh÷ng d©n téc ®éc lËp n÷a; c¸c bµi b¸o nµy miªu t¶ riªng m×nh", ®èi lËp víi nÒn v¨n hãa cña qu¸ khø, vµ tr−íc hÕt lµ mét c¸ch phiÕn diÖn qu¸ tr×nh ng−êi §øc chinh phôc mét sè d©n ph¶i t¹o ra triÕt häc "cña riªng m×nh", nÊp d−íi c¸i chiªu bµi Êy, B«- téc Xla-v¬, coi ®ã lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn bé g¾n liÒn víi viÖc truyÒn g®a-nèp ®· ®−a ra c¸i thø triÕt häc duy t©m cña chÝnh B«-g®a-nèp. T− t−ëng "v¨n hãa v« s¶n" ®· ®−îc B«-g®a-nèp vµ nh÷ng ng−êi ñng b¸ v¨n hãa vµ v¨n minh. Nh÷ng quan ®iÓm nµy xuÊt ph¸t tõ nh÷ng hé y thùc hiÖn t¹i c¸c tr−êng dµnh cho c«ng nh©n, do hä tæ chøc ra ë quan niÖm sai lÇm vÒ vai trß cña c¸c d©n téc nhá bÐ trong qu¸ tr×nh trªn ®¶o Ca-pri (1909) vµ ë thµnh phè B«-l«-nh¬ (1910 - 1911). ChÝnh lÞch sö vµ cßn v× lý do lµ kinh nghiÖm c¸c phong trµo d©n téc cña thøc th× ng−êi ta tuyªn bè môc ®Ých cña c¸c tr−êng nµy lµ gi¸o dôc c¸c d©n téc nhá bÐ vÉn cßn t−¬ng ®èi Ýt ái, mµ viÖc nghiªn cøu theo cho nh÷ng c«ng nh©n tõ Nga ®Õn, nh−ng thùc tÕ th× nh÷ng tr−êng quan ®iÓm m¸c-xÝt vÒ vÊn ®Ò d©n téc th× l¹i ë giai ®o¹n ban ®Çu. Êy ®ãng vai trß mét trung t©m bÌ ph¸i chèng b«n-sª-vÝch; xu h−íng t− §Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nhÞp ®é ph¸t triÓn cña c¸ch m¹ng, Mª-rinh viÕt: t−ëng - chÝnh trÞ cña c¸c tr−êng Êy cã nghÜa lµ "... sù ®o¹n tuyÖt víi "... M¸c ®· h×nh dung nhÞp ®é ph¸t triÓn cña lÞch sö - M¸c ®· nhËn chñ nghÜa M¸c vµ sù phôc tïng cña giai cÊp v« s¶n ®èi víi hÖ t− thøc ®óng ®¾n sù ph¸t triÓn lÞch sö th«ng qua c¸c ®éng lùc cña nã - t−ëng vµ chÝnh trÞ cña giai cÊp t− s¶n" (V.I. Lª-nin. Toµn tËp, tiÕng nhanh h¬n lµ trªn thùc tÕ..." ("C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen trong thêi Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.19 tr. 312 - 313). ®¹i c¸ch m¹ng §øc (1848 - 1850)", tr. 83). ë ® o¹n kh¸c Mª- Sau c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M−êi, B«-g®a-nèp vµ rinh nªu lªn nh÷ng sù tr«ng ®îi viÓn v«ng - mµ tr−íc ®ã ¡ng-ghen nh÷ng phÇn tö cïng t− t−ëng ®· chän cho m×nh mét ®Þa bµn ho¹t ®· nªu râ - vÒ mét cuéc khëi nghÜa cña giai cÊp v« s¶n Pa-ri vµo ®éng, ®ã lµ nh÷ng tæ chøc gäi lµ v¨n hãa - gi¸o dôc v« s¶n (Tæ th¸ng Hai vµ mét cuéc khñng ho¶ng th−¬ng m¹i vµo th¸ng T− chøc v¨n hãa v« s¶n). XuÊt hiÖn tõ th¸ng ChÝn 1917 víi t− c¸ch 1850. VÒ nh÷ng "®iÒu lÇm" nh− thÕ cña M¸c vµ ¡ng-ghen, Lª-nin lµ mét tæ chøc ®éc lËp cña c«ng nh©n, Tæ chøc v¨n hãa v« s¶n - mµ viÕt: "§óng, M¸c vµ ¡ng-ghen ®· lÇm nhiÒu vµ th−êng lÇm trong sù l·nh ®¹o tËp trung trong tay B«-g®a-nèp vµ nh÷ng ng−êi ñng khi ph¸n ®o¸n c¸ch m¹ng s¾p næ ra, trong khi hai «ng hy väng hé y - vÉn tiÕp tôc b¶o vÖ "tÝnh ®éc lËp" cña m×nh c¶ sau c¸ch c¸ch m¹ng sÏ th¾ng lîi (ch¼ng h¹n, c¸ch m¹ng n¨m 1848 ë §øc), m¹ng, nh− vËy lµ nã ®· tù ®èi lËp m×nh víi nhµ n−íc v« s¶n. Nhê trong khi tin t−ëng vµo viÖc s¾p söa thµnh lËp ®−îc nÒn "céng hßa" vËy c¸c phÇn tö trÝ thøc t− s¶n ®· th©m nhËp vµo Tæ chøc v¨n hãa §øc... Hai «ng ®· lÇm n¨m 1871, khi hai «ng chuyªn t©m "ph¸t v« s¶n vµ cã ¶nh h − ëng quyÕt ®Þnh ®èi víi tæ chøc nµy. Sau khi ®éng miÒn Nam n−íc Ph¸p, v× môc ®Ých ®ã mµ hai «ng... ®· hy cã ®−îc mét diÔn ®µn thuËn tiÖn, nhµ t− t−ëng chñ yÕu cña Tæ chøc sinh, ®· liÒu bá tÊt c¶ nh÷ng g× mµ con ng−êi cã thÓ hy sinh, cã thÓ v¨n hãa v« s¶n lµ B«-g®a-nèp vµ nh÷ng phÇn tö cïng t− t−ëng b¾t liÒu bá ®−îc..." ... Nh−ng nh÷ng lÇm lÉn nh− vËy cña hai nhµ t− ®Çu tÝch cùc tuyªn truyÒn c¸c quan ®iÓm ph¶n m¸c-xÝt, trªn thùc tÕ t−ëng c¸ch m¹ng vÜ ®¹i ®· tõng ra søc n©ng vµ ®· n©ng ®−îc giai hä phñ nhËn ý nghÜa cña di s¶n v¨n hãa cña qu¸ khø, hä t×m c¸ch cÊp v« s¶n toµn thÕ giíi v−ît lªn trªn tr×nh ®é cña nh÷ng nhiÖm vô t¸ch khái cuéc sèng ®Ó t¹o ra b»ng "con ®−êng phßng thÝ nghiÖm" nhá nhÆt, tñn mñn, hµng ngµy, nh÷ng lÇm lÉn Êy cßn ngµn lÇn cao mét nÒn v¨n hãa cña giai cÊp v« s¶n mµ hä ®em ®èi lËp víi tÊt c¶ th−îng h¬n, vÜ ®¹i h¬n, vµ vÒ mÆt lÞch sö, th× quý b¸u h¬n, gÇn sù nh÷ng tÇng líp lao ®éng kh¸c vµ tr−íc hÕt lµ víi n«ng d©n. Trªn thËt h¬n lµ c¸i trÝ kh«n tÇm th−êng cña ph¸i tù do quan ph−¬ng..." ®Çu l−ìi th× thõa nhËn chñ nghÜa M¸c, song trªn tùc tÕ B«-g®a-nèp (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.15, tr. 293 tuyªn truyÒn triÕt häc Ma-kh¬ duy t©m chñ quan. - 294). – 10. V.I. Lª-nin ®· tiÕn hµnh mét cuéc ®Êu tranh triÖt ®Ó chèng l¹i 15 Bµi b¸o cña V. I. NÐp-xki "Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ triÕt chñ nghÜa ph©n lËp vµ chñ nghÜa bÌ ph¸i cña Tæ chøc v¨n hãa v«
  15. Chó thÝch Chó thÝch 462 463 nghÜa thùc chøng, Xpen-x¬ ®· thu thËp rÊt nhiÒu tµi liÖu khoa häc s¶n, chèng c¸c quan ®iÓm ph¶n m¸c-xÝt cña c¸c nhµ t− t−ëng cña tù nhiªn; do chÞu ¶nh h−ëng cña thuyÕt §¸c-uyn, Xpen-x¬ coi sù nã. Trong t¸c phÈm "VÒ v¨n hãa v« s¶n" Lª-nin viÕt: "Chñ nghÜa tiÕn hãa lµ quy luËt cao nhÊt cña tÊt c¶ thÕ giíi hiÖn tån, nh−ng hiÓu M¸c së dÜ ®· giµnh ®−îc ý nghÜa lÞch sö trªn toµn thÕ giíi vÒ mÆt sù tiÕn hãa Êy mét c¸ch siªu h×nh, ®· phñ nhËn kh¶ n¨ng cã nh÷ng hÖ t− t−ëng cña giai cÊp v« s¶n c¸ch m¹ng, lµ v× chñ nghÜa M¸c b−íc nh¶y vät vÒ chÊt trong tù nhiªn vµ x· héi, coi viÖc thiÕt lËp mét kh«ng nh÷ng ®· kh«ng vøt bá nh÷ng thµnh tùu hÕt søc quý b¸u "sù c©n b»ng lùc l−îng" chung lµ môc tiªu phæ biÕn cña sù tiÕn hãa. cña thêi ®¹i t− s¶n, mµ tr¸i l¹i, cßn tiÕp thu vµ c¶i t¹o tÊt c¶ nh÷ng Trong x· héi häc, Xpen-x¬ ®· b¶o vÖ "thuyÕt h÷u c¬ vÒ x· héi", mét g× lµ quý b¸u trong h¬n hai ngh×n n¨m ph¸t triÓn cña t− t−ëng vµ thø häc thuyÕt ph¶n ®éng biÖn hé cho t×nh tr¹ng bÊt c«ng x· héi. v¨n hãa nh©n lo¹i. ChØ cã tiÕp tôc tiÕn hµnh c«ng t¸c trªn c¬ së vµ Theo thuyÕt Êy th× mçi nhãm x· héi - t−¬ng tù nh− c¸c c¬ quan trong theo ph−¬ng h−íng ®ã, ®−îc cæ vò b»ng kinh nghiÖm thùc tiÔn cña mét c¬ thÓ sèng - ®Òu thùc hiÖn mét chøc n¨ng ®−îc quy ®Þnh chÆt chuyªn chÝnh v« s¶n, tøc lµ kinh nghiÖm cña trËn chiÕn ®Êu cuèi chÏ. Dùa trªn nh÷ng c«ng thøc trõu t−îng vÒ "tiÕn bé", vÒ "x· héi cïng cña nã chèng mäi sù bãc lét, chØ tiÕp tôc c«ng t¸c nh− thÕ nãi chung" vµ v.v., c¸c quan ®iÓm x· héi häc cña Xpen-x¬ lµ nh÷ng míi cã thÓ ®−îc coi lµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa thùc sù v« s¶n" quan ®iÓm thï ®Þch víi häc thuyÕt khoa häc vÒ sù ph¸t triÓn x· héi. (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va,, t.41, tr. 400). ë thêi kú ph¸t triÓn ®Çu tiªn cña nã, chñ nghÜa thùc chøng lµ hÖ N¨m 1920 Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng ®· ra mét quyÕt ®Þnh t− t−ëng cña giai cÊp t− s¶n tù do chñ nghÜa, nã t¹o kh¶ n¨ng lµm ®Æc biÖt vÒ viÖc ®Æt ho¹t ®éng cña Tæ chøc v¨n hãa v« s¶n d−íi sù cho sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc thÝch øng víi nh÷ng lîi qu¶n lý cña Bé d©n uû gi¸o dôc. Tõ nh÷ng n¨m 20 c¸c tæ chøc cña Ých giai cÊp cña giai cÊp t− s¶n tù do chñ nghÜa; ®Õn nöa cuèi cña Tæ chøc v¨n hãa v« s¶n ®i vµo t×nh tr¹ng suy sôp; ®Õn n¨m 1932 th× thÕ kû XIX, chñ nghÜa thùc chøng lan truyÒn kh¸ réng r·i ë ch©u Tæ chøc v¨n hãa v« s¶n kh«ng cßn tån t¹i n÷a. – 12. ¢u vµ ë Mü, nã ®· trë thµnh mét trong nh÷ng h×nh thøc ®Êu tranh 17 Thùc chøng luËn (chñ nghÜa thùc chøng) - mét khuynh h−íng triÕt t− t−ëng cña giai cÊp t− s¶n chèng giai cÊp v« s¶n vµ chèng triÕt häc cña giai cÊp v« s¶n. häc xuÊt hiÖn ë Ph¸p trong nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XIX ®Ó ph¶n øng l¹i chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa v« thÇn ë Ph¸p håi thÕ kû VÒ sau sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa thùc chøng g¾n liÒn víi sù XVIII. ¤-guy-xt¬ C«ng-t¬, ng−êi s¸ng lËp ra chñ nghÜa nµy, ®· xuÊt hiÖn cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n cña Ma-kh¬ vµ ®ång nhÊt chñ nghÜa thùc chøng víi t− duy khoa häc mµ nhiÖm A-vª-na-ri-ót. Kh¸c víi nh÷ng ph¸i thùc chøng ®Çu tiªn, ph¸i vô chÝnh lµ miªu t¶ vµ ®¬n gi¶n hãa nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c Ma-kh¬ lµ nh÷ng nhµ duy t©m chñ quan c«ng khai h¬n theo kiÓu BÐc-cli; c¸i lµm cho c¶ hai ph¸i nµy gièng nhau lµ th¸i ®é thï ®Þch d÷ kiÖn cña kinh nghiÖm. C«ng-t¬ ®· chèng l¹i thÇn häc, nh−ng víi chñ nghÜa duy vËt, ý muèn ®em c¸i triÕt häc vÒ "kinh nghiÖm ®ång thêi l¹i chøng minh sù cÇn thiÕt ph¶i cã mét "t«n gi¸o míi"; thuÇn tuý", mét thø triÕt häc "kh«ng nhiÔm phÐp siªu h×nh" (xin C«ng-t¬ coi lµ "siªu h×nh" bÊt kú lý luËn nµo thõa nhËn sù tån t¹i ®äc lµ: kh«ng nhiÔm chñ nghÜa duy vËt) ®èi lËp l¹i chñ nghÜa duy vµ tÝnh chÊt nhËn thøc ®−îc cña thùc t¹i kh¸ch quan; C«ng-t¬ vËt. Lª-nin v¹ch râ tÝnh chÊt gÇn gòi gi÷a chñ nghÜa thùc chøng víi m−u toan chøng minh r»ng chñ nghÜa thùc chøng "cao h¬n" chñ thÇn häc, Ng−êi cho thÊy r»ng "thùc chÊt... cña vÊn ®Ò l¹i lµ ë sù nghÜa duy vËt, còng nh− "cao h¬n" chñ nghÜa duy t©m. §Ò cËp bÊt ®ång c¨n b¶n cña chñ nghÜa duy vËt víi toµn bé trµo l−u réng ®Õn nÐt ®Æc tr−ng nµy cña chñ nghÜa thùc chøng, Lª-nin viÕt: "... r·i cña thuyÕt thùc chøng, trong ®ã cã c¶ ¤. C«ng-t¬ vµ H. Xpen- tÊt c¶ ®Òu lµ chÊt sÒn sÖt th¶m h¹i, lµ ®¶ng ph¸i gi÷a ®¸ng khinh x¬, c¶ Mi-khai-lèp-xki vµ nhiÒu ng−êi theo thuyÕt Can-t¬ míi, c¶ Ma- bØ trong triÕt häc; trªn mçi vÊn ®Ò, nã ®Òu lÉn lén khuynh h−íng kh¬ vµ A-vª-na-ri-ót" (nh− trªn, tr. 249). duy vËt vµ khuynh h−íng duy t©m" (tËp nµy, tr. 442). Chñ nghÜa Giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña chñ nghÜa thùc chøng lµ chñ nghÜa thùc chøng ®−îc lan truyÒn réng r·i ë Anh; ë ®ã c¸c ®¹i biÓu lín thùc chøng míi, xuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX. Ph¸i nhÊt cña chñ nghÜa nµy lµ Gi«n Xtiu-¸c Min-l¬ vµ HÐc-bíc Xpen-x¬. thùc chøng míi tuyªn bè vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lµ mét "vÊn ®Ò C¸c t¸c phÈm cña Min-l¬ béc lé rÊt râ chñ nghÜa kinh nghiÖm cña triÕt häc thùc chøng, th¸i ®é kh−íc tõ cña triÕt häc Êy kh«ng muèn ngôy t¹o", hä quy nhiÖm vô cña triÕt häc lµ sù ph©n tÝch l«-gÝch vÒ gi¶i thÝch thùc t¹i trªn ph−¬ng diÖn triÕt häc. §Ó luËn chøng cho chñ ng«n ng÷. HiÖn nay chñ nghÜa thùc chøng míi lµ mét trong nh÷ng
  16. Chó thÝch Chó thÝch 464 465 vµ biÕn ®æi thùc t¹i. Ph¸i Can-t¬ míi ®· c«ng khai chèng l¹i chñ khuynh h−íng phæ biÕn nhÊt trong triÕt häc cña giai cÊp t− s¶n ®Õ quèc chñ nghÜa. – 13. nghÜa M¸c, ®em "chñ nghÜa x· héi ®¹o ®øc" ®èi lËp víi chñ nghÜa M¸c. XuÊt ph¸t tõ nhËn thøc luËn cña m×nh, hä tuyªn bè chñ nghÜa 18 Xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Nga, x· héi lµ "lý t−ëng ®¹o ®øc" vÒ cuéc sèng céng ®ång cña loµi ng−êi t.II, 1955, tr. 350 - 351. – 27. mµ loµi ng−êi ®ang h−íng tíi, nh−ng kh«ng thÓ ®¹t tíi ®−îc. C¸i "lý 19 Xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Nga, thuyÕt" nµy cña ph¸i Can-t¬ míi ®· ®−îc sù phô häa cña bän xÐt t.II, 1955, tr. 91. – 27 l¹i, ®øng ®Çu lµ £. BÐc-stanh, kÎ ®· ®−a ra khÈu hiÖu: "phong trµo 20 Chñ nghÜa Can-t¬ míi - mét khuynh h−íng ph¶n ®éng trong triÕt lµ tÊt c¶, môc ®Ých cuèi cïng ch¼ng lµ c¸i g× c¶". Chñ nghÜa Can-t¬ häc t− s¶n, tuyªn truyÒn chñ nghÜa duy t©m chñ quan d−íi khÈu míi lµ mét trong nh÷ng c¬ së triÕt häc cña Quèc tÕ II. ë Nga, hiÖu phôc håi triÕt häc Can-t¬; khuynh h−íng nµy xuÊt hiÖn ë §øc "nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt hîp ph¸p" ®· m−u toan "kÕt hîp" chñ nghÜa vµo gi÷a thÕ kû XIX; håi ®ã ë §øc, ng−êi ta chó ý nhiÒu h¬n ®Õn Can-t¬ míi víi chñ nghÜa M¸c. G. V. Plª-kha-nèp, P. La-ph¸c- chñ nghÜa Can-t¬. N¨m 1865, ng−êi ta ®· cho xuÊt b¶n cuèn s¸ch g¬, Ph. Mª-rinh ®· lªn tiÕng chèng l¹i luËn ®iÖu xÐt l¹i chñ nghÜa cña ¤. LÝp-man "Can-t¬ vµ nh÷ng kÎ phô häa", mét cuèn s¸ch mµ M¸c theo tinh thÇn chñ nghÜa Can-t¬ míi. V.I. Lª-nin ®· v¹ch trÇn ch−¬ng nµo còng ®Òu kÕt thóc b»ng lêi kªu gäi "quay vÒ víi Can- thùc chÊt ph¶n ®éng cña chñ nghÜa Can-t¬ míi vµ nªu râ mèi liªn t¬". LÝp-man ®Ò ra nhiÖm vô söa ch÷a "sai lÇm c¬ b¶n" cña Can-t¬ hÖ cña nã víi nh÷ng khuynh h−íng kh¸c cña triÕt häc t− s¶n (víi lµ sù thõa nhËn sù tån t¹i cña "vËt tù nã". C¸c t¸c phÈm cña C. Phi- ph¸i theo thuyÕt néi t¹i, víi chñ nghÜa Ma-kh¬, chñ nghÜa thùc s¬ vµ E. Txen-l¬ ®· gãp phÇn kh«i phôc chñ nghÜa Can-t¬; Ph. A. dông vµ v.v.). Lan-ghª lµ mét trong nh÷ng ®¹i biÓu ®Çu tiªn cña chñ nghÜa Can-t¬ Ngµy nay c¸c ®¹i biÓu cña chñ nghÜa Can-t¬ míi ®ang tËp míi. Lan-ghª ®· m−u toan dïng sinh lý häc ®Ó luËn chøng cho hîp xung quanh t¹p chÝ "Kantstudien" ("Nghiªn cøu vÒ Can-t¬") thuyÕt bÊt kh¶ tri. xuÊt b¶n ë T©y §øc (C«-l«-nh¬). – 27. VÒ sau trong chñ nghÜa Can-t¬ míi ®· h×nh thµnh hai tr−êng ph¸i 21 "Die Zeue Zeit" ("Thêi míi") - t¹p chÝ lý luËn cña §¶ng d©n chñ - x· chñ yÕu: tr−êng ph¸i M¸c-bua (H. C«-hen, P. Na-toãc-p¬ vµ nh÷ng héi §øc; xuÊt b¶n ë Stót-ga tõ n¨m 1883 ®Õn 1923. Tr−íc th¸ng nh©n vËt kh¸c) vµ tr−êng ph¸i Phr©y-buèc hay lµ Ba-®en (V. Vin- M−êi 1917, t¹p chÝ nµy do C.Cau-xky lµm chñ biªn, vÒ sau lµ G. ®en-b¨ng, H. RÝch-kÐc vµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c). Tr−êng ph¸i thø Cu-nèp. Tê "Die Neue Zeit" lÇn ®Çu tiªn ®· ®¨ng mét sè t¸c phÈm nhÊt th× lîi dông nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn ®Ó luËn cña C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen: "Phª ph¸n c − ¬ng lÜnh G«-ta" cña chøng cho chñ nghÜa duy t©m, vµ ®Æc biÖt hä lîi dông sù th©m C.M¸c, "Gãp phÇn phª ph¸n dù th¶o c−¬ng lÜnh n¨m 1891 cña nhËp cña c¸c ph−¬ng ph¸p to¸n häc vµo vËt lý häc; tr−êng ph¸i §¶ng d©n chñ - x· héi" cña Ph. ¡ng-ghen vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. thø hai l¹i ®em c¸c khoa häc x· héi ®èi lËp víi khoa häc tù nhiªn, B»ng nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp cña m×nh, ¡ng-ghen ®· th−êng chøng minh r»ng nh÷ng hiÖn t−îng lÞch sö mang tÝnh chÊt hoµn xuyªn gióp ®ì ban biªn tËp t¹p chÝ nµy vµ nhiÒu khi ®· phª ph¸n toµn riªng lÎ vµ kh«ng tu©n theo bÊt kú mét quy luËt nµo. C¶ hai ban biªn tËp vÒ nh÷ng ®iÓm xa rêi chñ nghÜa M¸c ë trong t¹p chÝ nµy. tr−êng ph¸i ®Òu thay thÕ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc b»ng vÊn ®Ò Céng t¸c víi tê "Die Neue Zeit" cã c¸c nhµ ho¹t ®éng cã tªn tuæi cña nh÷ng c¬ së l«-gÝch cña khoa häc. Phª ph¸n Can-t¬ "tõ phÝa h÷u", phong trµo c«ng nh©n §øc vµ quèc tÕ håi cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ ph¸i Can-t¬ míi ®· tuyªn bè "vËt tù nã" lµ "kh¸i niÖm tét cïng" kû XX; A. Bª-ben, V. LiÕp-nÕch, R. Lóc-x¨m-bua, Ph. Mª-rinh, C. mµ nhËn thøc h − íng tíi. Phñ nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña TxÐt-kin, P. La-ph¸c-g¬, G. V. Plª-kha-nèp vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. thÕ giíi vËt chÊt, hä cho r»ng kh«ng ph¶i c¸c quy luËt cña tù nhiªn Tõ nöa cuèi nh÷ng n¨m 90 thÕ kû XIX, sau khi ¡ng-ghen mÊt, t¹p vµ cña x· héi, mµ chØ nh÷ng hiÖn t−îng thuéc vÒ ý thøc míi lµ chÝ nµy b¾t ®Çu ®¨ng mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c bµi viÕt cña bän xÐt ®èi t−îng cña nhËn thøc. Kh¸c víi thuyÕt bÊt kh¶ tri cña c¸c nhµ l¹i, trong ®ã cã lo¹t bµi cña £. BÐc-stanh nhan ®Ò "Nh÷ng vÊn ®Ò khoa häc tù nhiªn, thuyÕt bÊt kh¶ tri cña ph¸i Can-t¬ míi kh«ng cña chñ nghÜa x· héi" më ®Çu chiÕn dÞch cña bän xÐt l¹i chèng chñ ph¶i lµ "chñ nghÜa duy vËt xÊu hæ", mµ lµ biÕn d¹ng cña chñ nghÜa nghÜa M¸c. Trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt, duy t©m, nã kh¼ng ®Þnh r»ng khoa häc bÊt lùc trong viÖc nhËn thøc
  17. Chó thÝch Chó thÝch 466 467 23 Xem Ph. ¡ng-ghen. "Chèng §uy-rinh, tiÕng Nga, 1957, tr. 21, t¹p chÝ nµy ®· gi÷ lËp tr−êng ph¸i gi÷a, trªn thùc tÕ th× ñng hé bän 33 - 34. – 38. x· héi - s«-vanh. – 27. 24 "Revue NÐo-Scolastique" ("T¹p chÝ kinh viÖn míi") - t¹p chÝ triÕt häc - 22 Ph¸i b¸ch khoa - nhãm c¸c nhµ khai s¸ng Ph¸p håi thÕ kû XVIII: c¸c thÇn häc, do héi triÕt häc Thiªn chóa gi¸o thµnh lËp ë Lu-vanh (BØ); nhµ triÕt häc, c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn, c¸c nhµ chÝnh trÞ luËn tËp hîp xuÊt b¶n tõ n¨m 1894 ®Õn 1909 do hång y gi¸o chñ MÐc-xi-ª lµm nhau l¹i ®Ó xuÊt b¶n tËp "EncyclopÐdie ou Dictionnaire raisonnÐ des chñ biªn. HiÖn nay t¹p chÝ nµy xuÊt b¶n d−íi c¸i tªn "Revue sciences, des arts et des mÐtiers" (1751 - 1780) ("B¸ch khoa toµn th−, Philosophique de Louvain" ("T¹p chÝ triÕt häc Lu-vanh"). – 47. hay lµ Tõ ®iÓn gi¶i thÝch vÒ khoa häc, nghÖ thuËt vµ vÒ c¸c ngµnh 25 "Der Kampf " ("§Êu tranh") - t¹p chÝ ra hµng th¸ng, c¬ quan ng«n nghÒ"). Ng−êi tæ chøc vµ l·nh ®¹o nhãm nµy lµ §¬-ni §i-®¬-r«, ng−êi luËn cña §¶ng d©n chñ - x· héi ¸o; xuÊt b¶n ë Viªn tõ n¨m 1907 phô t¸ gÇn gòi nhÊt cña «ng lµ Gi¨ng L¬-r«ng §a-l¨m-be. Tham gia ®Õn n¨m 1934; t¹p chÝ nµy gi÷ lËp tr−êng c¬ héi chñ nghÜa, ph¸i tÝch cùc viÖc xuÊt b¶n bé "B¸ch khoa toµn th−" cã P«n H¨ng-ri H«n- gi÷a, che ®Ëy lËp tr−êng Êy b»ng nh÷ng c©u nãi su«ng t¶ khuynh. b¸ch, Cl«-®¬ A-®ri-an Hen-vª-ti-ót, V«n-te. Gi¨ng Gi¾c-c¬ Rót-x« ®· C¸c biªn tËp viªn cña t¹p chÝ nµy lµ ¤. Bau-¬, A. Brau-n¬, C. Ren- tham gia biªn so¹n c¸c tËp ®Çu cña bé "B¸ch khoa toµn th−" nµy. Bé n¬, Ph. ¸t-l¬ vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. – 53. "B¸ch khoa toµn th−" ®· tËp hîp rÊt nhiÒu nhµ chuyªn m«n thuéc 26 "The International Socialist Review" ("T¹p chÝ x· héi chñ nghÜa quèc c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau; t¸c gi¶ cña c¸c bµi trong bé B¸ch tÕ") - mét tê nguyÖt san theo xu h−íng xÐt l¹i ë Mü; xuÊt b¶n ë Si- khoa lµ c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn Buy-ph«ng vµ §«-b¨ng-t«ng, ca-g« tõ n¨m 1900 ®Õn n¨m 1918. – 53. c¸c nhµ kinh tÕ häc TuyÕc-g« vµ Kª-nª, kü s− Bu-l¨ng-giª, b¸c sÜ B¸c-tª-d¬, kü s− l©m nghiÖp L¬-roa, nhµ th¬ vµ nhµ triÕt häc Xanh 27 "Vierteljahrsschrift für wissenschaftliche Philosophie" ("T¹p chÝ triÕt Lam-bÐc vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. L. ®¬ Gi«-cuèc, th− ký thùc tÕ cña häc khoa häc hµng quý") - t¹p chÝ cña ph¸i kinh nghiÖm phª ph¸n bé "B¸ch khoa toµn th−", ®· ®ãng mét vai trß to lín trong viÖc xuÊt b¶n (ph¸i Ma-kh¬) xuÊt b¶n ë Lai-pxÝch tõ n¨m 1876 ®Õn n¨m 1916 (tõ n¨m 1902 mang tªn gäi "Vierteljahrsschrift für wissenschaftliche bé s¸ch nµy. Nh÷ng ng−êi tham gia bé "B¸ch khoa toµn th−" ®· gi÷ c¸c quan ®iÓm kh¸c nhau trong khoa häc còng nh− trong chÝnh trÞ; tuy Philosophie und Soziologie" ("T¹p chÝ triÕt häc vµ x· héi khoa häc hµng quý")). T¹p chÝ nµy do R. A-vª-na-ri-ót lËp ra vµ lµm chñ nhiªn, ®iÒu lµm cho hä thèng nhÊt víi nhau lµ th¸i ®é kh«ng t¸n biªn cho ®Õn n¨m 1896; sau n¨m 1896 xuÊt b¶n víi sù gióp ®ì thµnh chÕ ®é phong kiÕn vµ sù léng hµnh cña gi¸o héi, th¸i ®é thï cña E. Ma-kh¬. Céng t¸c víi t¹p chÝ nµy cã V. Vun-t¬, A. Ri-l¬, ghÐt chñ nghÜa kinh viÖn kiÓu trung cæ. §ãng vai trß chñ ®¹o trong V. Sóp-pª vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. ph¸i b¸ch khoa lµ nh÷ng nhµ duy vËt, hä ®· tÝch cùc chèng l¹i triÕt häc duy t©m. Ph¸i b¸ch khoa lµ nh÷ng nhµ t− t−ëng cña gia cÊp t− VÒ ý kiÕn cña Lª-nin ®¸nh gi¸ t¹p chÝ nµy, xem trong tËp nµy, tr. 393. – 58. s¶n c¸ch m¹ng, hä ®· ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc chuÈn bÞ t− t−ëng cho cuéc c¸ch m¹ng t− s¶n håi cuèi thÕ kû XVIII ë Ph¸p. 28 Chñ nghÜa Xpi-n«-da - hÖ thèng c¸c quan ®iÓm cña Bª-nª-®Ých ¡ng-ghen viÕt: "C¸c nhµ duy vËt Ph¸p kh«ng chØ giíi h¹n sù phª Xpi-n«-da, nhµ triÕt häc duy vËt ng−êi Hµ Lan ë thÕ kû XVII. ph¸n cña hä ë lÜnh vùc t«n gi¸o: hä ®· phª ph¸n tõng truyÒn thèng Theo chñ nghÜa Xpi-n«-da th× tÊt c¶ mäi vËt ®Òu lµ biÓu hiÖn khoa häc, tõng thiÕt chÕ chÝnh trÞ cña thêi ®¹i m×nh. §Ó chøng minh (d¹ng) cña mét thùc thÓ duy nhÊt vµ phæ biÕn. Thùc thÓ nµy lµ r»ng häc thuyÕt cña hä cã tÝnh chÊt th«ng dông, hä ®· chän con ®−êng nguyªn nh©n cña chÝnh m×nh vµ ®ång nhÊt víi "Th−îng ®Õ, hay ng¾n nhÊt: hä ®· m¹nh d¹n ¸p dông häc thuyÕt Êy vµo tÊt c¶ c¸c giíi tù nhiªn". Thùc chÊt cña thùc thÓ ®−îc biÓu thÞ qua v« sè ®èi t−îng khoa häc trong c«ng tr×nh lín lao Êy - bé "B¸ch khoa toµn chÊt - ®Æc tÝnh, trong ®ã nh÷ng ®Æc tÝnh quan träng nhÊt lµ tÝnh th−" - mét c«ng tr×nh ®· ®em l¹i tªn tuæi cho hä. Nh− vËy, d−íi s©u réng vµ t− duy. Xpi-n«-da coi tÝnh nh©n qu¶ lµ h×nh thøc liªn h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c - dï lµ chñ nghÜa duy vËt c«ng hÖ gi÷a c¸c hiÖn t−îng riªng lÎ víi nhau trong tù nhiªn, hiÓu tÝnh khai hay lµ thÇn luËn - chñ nghÜa duy vËt ®· trë thµnh thÕ giíi nh©n qu¶ nh− lµ sù t¸c ®éng qua l¹i trùc tiÕp gi÷a c¸c vËt thÓ, mµ quan cña toµn thÓ giíi thanh niªn trÝ thøc ë Ph¸p" (C. M¸c vµ Ph. nguyªn nh©n ban ®Çu cña chóng lµ thùc thÓ. Sù t¸c ®éng cña tÊt c¶ c¸c ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Nga, t.II, 1955, tr. 97). – 30. d¹ng cña thùc thÓ, kÓ c¶ cña con ng−êi, lµ ®iÒu hÕt søc tÊt yÕu: quan
  18. Chó thÝch Chó thÝch 468 469 31 "Mind" ("T− t−ëng") - t¹p chÝ cã xu h−íng duy t©m, chuyªn vÒ c¸c niÖm vÒ tÝnh ngÉu nhiªn chØ xuÊt hiÖn trong tr−êng hîp kh«ng vÊn ®Ò triÕt häc vµ t©m lý häc; xuÊt b¶n ë Lu©n-®«n tõ n¨m 1876, nhËn thøc ®−îc tæng hßa tÊt c¶ c¸c nguyªn nh©n t¸c ®éng. Do chç hiÖn nay xuÊt b¶n ë £-®in-buèc; gi¸o s− C. R«-bÐc-x«n lµ chñ biªn t− duy lµ mét trong nh÷ng ®Æc tÝnh cña thùc thÓ phæ biÕn, cho nªn ®Çu tiªn cña t¹p chÝ nµy. – 76. mèi liªn hÖ vµ trËt tù c¸c ý niÖm, xÐt vÒ nguyªn t¾c, còng hÖt nh− trËt tù vµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c vËt, vµ kh¶ n¨ng con ng−êi nhËn 32 Qua bøc th− cña Lª-nin göi A. I. U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va ngµy 6 (19) th¸ng Ch¹p 1908, ng−êi ta thÊy r»ng c©u viÕt ban ®Çu trong b¶n thøc thÕ giíi lµ v« h¹n. Còng v× lý do ®ã, trong ba d¹ng nhËn thøc - th¶o lµ: "Lu-na-ts¸c-xki thËm chÝ ®· "t−ëng t−îng ra" cho m×nh mét nhËn thøc c¶m tÝnh, nhËn thøc lý trÝ vµ nhËn thøc trùc gi¸c - lý tÝnh - vÞ thÇn" th× ®· ®−îc söa l¹i cho dÞu bít giäng gay g¾t, ®Ó tr¸nh con th× d¹ng nhËn thøc thø ba lµ chÝnh x¸c nhÊt v× víi d¹ng nhËn thøc m¾t c¬ quan kiÓm duyÖt. Do ®ã Lª-nin ®· viÕt: "T−ëng t−îng ra mét nµy "sù vËt ®−îc tri gi¸c duy nhÊt th«ng qua thùc chÊt cña nã hoÆc vÞ thÇn - c©u nµy nªn söa lµ: "t−ëng t−îng ra"... (õ mµ h·y nãi cho th«ng qua sù nhËn thøc nguyªn nh©n gÇn nhÊt cña nã" (B. Xpi-n«- mÒm máng mét tÝ) c¶ nh÷ng kh¸i niÖm t«n gi¸o n÷a" hoÆc ®¹i lo¹i da. TuyÓn tËp, tiÕng Nga, M¸t-xc¬-va, 1957, t. I, tr. 325). Ph−¬ng ph¸p nh− thÕ" (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, nµy gióp con ng−êi nhËn thøc ®−îc c¶ nh÷ng xóc c¶m cña chÝnh t.55, tr. 327). – 86. m×nh vµ lµm chñ ®−îc chóng; tù do cña con ng−êi lµ ë sù nhËn thøc tÝnh tÊt yÕu cña tù nhiªn vµ nhËn thøc nh÷ng xóc c¶m cña t©m 3 3 Xem Ph. ¡ng-ghen. "Chèng §uy-rinh", tiÕng Nga, 1957, tr. 34. hån m×nh. – 9 7. Chñ nghÜa Xpi-n«-da ch¼ng nh÷ng lµ mét trong nh÷ng d¹ng 34 Xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Nga, cña chñ nghÜa duy vËt, mµ c¶ cña chñ nghÜa v« thÇn, v× chñ nghÜa t.II, 1955, tr. 344, 352. – 98. Xpi-n«-da kh−íc tõ nh÷ng quan niÖm coi Th−îng ®Õ nh− mét vËt siªu tù nhiªn ®· t¹o ra thÕ giíi vµ ®iÒu khiÓn thÕ giíi. Tuy nhiªn, 35 Lª-nin cã ý muèn nãi ®Õn h×nh t − îng v¨n häc mµ I. X. Tuèc- khi ®ång nhÊt Th−îng ®Õ vµ tù nhiªn, nã ®· nh−îng bé thÇn häc. ghª-nÐp ®−a ra trong bµi th¬ v¨n xu«i nhan ®Ò "PhÐp xö thÕ". – 99. Còng nh− tÝnh chÊt m¸y mãc cña chñ nghÜa duy vËt cña Xpi-n«-da, 36 "Archiv für systematische Philosophie" ("T− liÖu triÕt häc cã hÖ sù nh−îng bé nµy b¾t nguån, mét mÆt, tõ tr×nh ®é khoa häc cña thèng") - mét t¹p chÝ cã xu h−íng duy t©m, xuÊt b¶n ë BÐc-lin tõ thêi ®¹i bÊy giê, mÆt kh¸c, tõ tÝnh chÊt tiÕn bé h¹n chÕ cña giai cÊp n¨m 1895 ®Õn n¨m 1931; ®©y lµ chi nh¸nh ®éc lËp thø hai cña t¹p t− s¶n non trÎ Hµ Lan mµ triÕt häc cña Xpi-n«-da ®· ®¹i diÖn cho chÝ "Archiv für Philosophie" ("T− liÖu triÕt häc") (xem chó thÝch 86). lîi Ých cña nã. VÒ sau, xung quanh di s¶n triÕt häc cña nhµ t− t−ëng Chñ biªn ®Çu tiªn cña t¹p chÝ nµy lµ P. Na-toãc-p¬. Tõ n¨m 1925 vÜ ®¹i ng−êi Hµ Lan nµy ®· diÔn ra mét cuéc ®Êu tranh t− t−ëng t¹p chÝ nµy b¾t ®Çu mang tªn "Archiv f ü r systematische gay g¾t mµ ®Õn thêi ®¹i chóng ta vÉn ®ang tiÕp diÔn. Lîi dông tÝnh Philosophie und Soziologie" ("T− liÖu triÕt häc vµ x· héi häc cã hÖ chÊt h¹n chÕ tÊt yÕu lÞch sö cña nh÷ng quan ®iÓm Xpi-n«-da, triÕt thèng"). – 107. häc duy t©m ®· xuyªn t¹c thùc chÊt duy vËt cña chñ nghÜa Xpi-n«- da - mét giai ®o¹n quan träng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn thÕ giíi 37 "Kantstudien" ("Nghiªn cøu vÒ Can-t¬") - t¹p chÝ triÕt häc §øc theo quan duy vËt. – 64. xu h−íng duy t©m, c¬ quan ng«n luËn cña ph¸i Can-t¬ míi, do H. Phai-hin-g¬ lËp ra; xuÊt b¶n - víi nh÷ng thêi kú gi¸n ®o¹n - tõ n¨m 29 "Philosophische Studien" ("Nghiªn cøu triÕt häc") - t¹p chÝ cã xu 1897 ®Õn n¨m 1944 (H¨m-buèc - BÐc-lin - C«-l«-nh¬). N¨m 1954 h−íng duy t©m, chñ yÕu bµn vÒ c¸c vÊn ®Ò t©m lý häc; t¹p chÝ nµy t¹p chÝ nµy l¹i ®−îc t¸i b¶n. ChiÕm vÞ trÝ to lín trong t¹p chÝ nµy do V. Vun-t¬ xuÊt b¶n ë Lai-pxÝch tõ n¨m 1881 ®Õn n¨m 1903; tõ n¨m lµ nh÷ng bµi b×nh luËn vÒ triÕt häc Can-t¬. Ngoµi ph¸i Can-t¬ míi, 1905 t¹p chÝ nµy mang tªn "Psychologische Studien" ("Nghiªn cøu tham gia t¹p chÝ nµy cßn cã ®¹i biÓu cña c¸c khuynh h−íng duy t©m lý häc"). –64 t©m kh¸c. – 107. 30 Ph. ¡ng-ghen. "Lót-vÝch Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc" (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp 38 "Nature" ("Giíi tù nhiªn") - häa b¸o khoa häc tù nhiªn ra hµng tuÇn; gåm hai tËp, tiÕng Nga, t.II, 1955, tr. 340). – 6 7. xuÊt b¶n ë Lu©n-®«n tõ n¨m 1869. – 108.
  19. Chó thÝch Chó thÝch 470 471 46 Ph. ¡ng-ghen. "Lêi tùa cho lÇn xuÊt b¶n b»ng tiÕng Anh" cuèn 39 Trong khi chuÈn bÞ ®−a in lÇn thø nhÊt cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ "Chñ nghÜa x· héi ph¸t triÓn tõ kh«ng t − ëng ®Õn khoa häc" chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" A. I. U-li-a-n«-va - £-li-da-r«-va ®· (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp, gåm hai tËp, tiÕng Nga, thay c©u "®Þch thñ v¨n häc thµnh thùc h¬n" b»ng c©u "®Þch thñ v¨n t.II, 1955, tr. 90 - 91). – 126. häc cã tÝnh nguyªn t¾c h¬n". Lª-nin ®· ph¶n ®èi c¸ch söa ch÷a nh− vËy, vµ ngµy 27 th¸ng Hai (12 th¸ng Ba) 1909 Lª-nin ®· viÕt th− cho 47 Xem Ph. ¡ng-ghen. "Chèng §uy-rinh", tiÕng Nga, 1957, tr. 42. – 135. chÞ g¸i nh− sau: "Nh÷ng chç chèng l¹i B«-g®a-nèp, Lu-na-ts¸c-xki 48 Côc l−u tr÷ trung −¬ng cña ®¶ng thuéc ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa vµ ®ång bän, xin chÞ chí cã g−îng nhÑ c h ó t n µ o . Kh«ng thÓ g−îng M¸c - Lª-nin trùc thuéc Ban chÊp hµnh trung −¬ng §¶ng Céng s¶n nhÑ ®−îc. ChÞ xãa bá c©u nãi r»ng TsÐc-nèp lµ ®Þch thñ "thµnh thùc Liªn X« cßn l−u ®−îc mét b¶n cña cuèn s¸ch cña I. §Ýt-x¬-ghen h¬n" bän hä, ®ã lµ ®iÒu rÊt ®¸ng tiÕc. Nh− thÕ sÏ ®−a l¹i mét s¾c "Kleinere philosophische Schriften. Eine Auswahl". Stuttgart, Dietz, th¸i kh¸c h¼n. Nh− thÕ kh«ng phï hîp víi toµn bé tÝnh chÊt cña sù 1903 ("TËp luËn v¨n ng¾n vÒ triÕt häc. TuyÓn chän". Stót-ga, §i-tx¬, chØ trÝch cña em. TÊt c¶ mÊu chèt cña vÊn ®Ò lµ ë chç bän theo chñ 1903) víi nh÷ng bót tÝch cña V.I. Lª-nin (xem Toµn tËp, tiÕng Nga, nghÜa Ma-kh¬ ë n−íc ta ®Òu lµ kÎ thï kh«ng thµnh thùc, hÌn nh¸t xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 365 - 454). Cuèn s¸ch nµy gåm 7 bµi b¸o quû quyÖt cña chñ nghÜa M¸c trong triÕt häc" (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, ®· ®−îc ®¨ng trong nh÷ng n¨m 1870 - 1878 trªn c¸c b¸o Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.55, tr. 346). – 111. "Volksstaat" ("Nhµ n−íc nh©n d©n") vµ "Vorwärts" ("TiÕn lªn"), vµ gåm c¶ t¸c phÈm "Streifzüge eines Sozialisten in das Gebiet der 40 Xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp, gåm hai tËp, tiÕng Nga, Erkenntnistheorie" ("Nh÷ng sù kh¶o cøu cña mét nhµ x· héi chñ t.II, 1955, tr. 350 - 351. – 114. nghÜa trong lÜnh vùc lý luËn vÒ nhËn thøc"). 41 Lª-nin muèn nãi ®Õn h×nh t−îng v¨n häc trong tiÓu thuyÕt cña I. X. PhÇn lín bót tÝch cña Lª-nin ®· ®−îc ghi trong thêi gian viÕt Tuèc-ghª-nÐp "Khãi", nãi vÒ mét h¹ng häc gi¶ gi¶ hiÖu, mét h¹ng cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n". trÝ thøc s¸ch vë hêi hît. V.I. Lª-nin ®· nhËn xÐt vÒ h¹ng ng−êi Êy Nh÷ng bót tÝch nµy gåm nh÷ng ®−êng g¹ch nhÊn m¹nh vµ nh÷ng trong t¸c phÈm cña m×nh "VÊn ®Ò ruéng ®Êt vµ "nh÷ng kÎ phª ph¸n ý kiÕn nhËn xÐt ghi trong phÇn néi dung vµ ngoµi lÒ cuèn s¸ch; M¸c"" (xem Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, trong mét vµi tr−êng hîp, Lª-nin nªu lªn nh÷ng t− t−ëng ®óng t.5, tr. 179). – 114. ®¾n cña §Ýt-x¬-ghen b»ng ch÷ "α", cßn nh÷ng chç xa rêi chñ nghÜa 42 Xem Ph. ¡ng-ghen. "Lót-vÝch Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt duy vËt biÖn chøng th× ®−îc ®¸nh dÊu b»ng ch÷ "β". Nh÷ng bót häc cæ ®iÓn §øc" (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp, gåm hai tËp, tÝch cña Lª-nin ®· nªu bËt sù nhËn ®Þnh cña §Ýt-x¬-ghen vÒ tÝnh tiÕng Nga, t.II, 1955, tr. 351 - 352). – 115. ®¶ng cña triÕt häc, vÒ quan hÖ gi÷a triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn, 43 Ngµy 11 th¸ng Giªng 1869, t¹i cuéc häp cña Héi hãa häc §øc, vÒ ®èi t−îng cña triÕt häc, nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña triÕt häc, hai nhµ hãa häc §øc lµ C. Grª-be vµ C. Li-bÐc-man ®· th«ng b¸o vÊn ®Ò tÝnh cã thÓ nhËn thøc ®−îc cña thÕ giíi, sù ®¸nh gi¸ vÒ vÒ ph¸t minh sau ®©y: b»ng ph−¬ng ph¸p nh©n t¹o ng−êi ta chÕ Can-t¬, Hª-ghen, Ph¬-b¸ch, th¸i ®é ®èi víi C. M¸c vµ Ph. ¡ng- ra ®−îc chÊt a-li-da-rin - mét chÊt nhuém h÷u c¬ mµ tr−íc kia ghen, chñ nghÜa v« thÇn chiÕn ®Êu cña I-«-xÝp §Ýt-x¬-ghen. Bªn ng−êi ta vÉn khai th¸c tõ rÔ giµ cña c©y thiªn th¶o. S¶n phÈm c¹nh ®ã Lª-nin nªu lªn sù lÇm lÉn cña §Ýt-x¬-ghen vÒ c¸c ph¹m trï gèc ®Ó tæng hîp ra a-li-da-rin lµ an-t¬-ra-xin, mét chÊt chøa triÕt häc, m−u toan cña §Ýt-x¬-ghen ®Þnh "më réng" kh¸i niÖm vËt trong h¾c Ýn cña than ®¸ vµ ®−îc t¸ch ra ë nhiÖt ®é 2700 - 4000C. chÊt, b»ng c¸ch ®−a vµo kh¸i niÖm Êy "tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t−îng cña – 117. hiÖn thùc, nghÜa lµ ®−a vµo ®ã c¶ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña chóng ta" vµ v.v.. – 139. 44 C. M¸c. "LuËn c−¬ng vÒ Ph¬-b¸ch" (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp, gåm hai tËp, tiÕng Nga, t.II, 1955, tr. 383). – 119. 49 §¹o Thiªn chóa - mét trong nh÷ng khuynh h−íng chñ yÕu trong ®¹o C¬-®èc; ®Æc ®iÓm cña ®¹o Thiªn chóa thÓ hiÖn ë sù gi¶i thÝch 45 Xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp, gåm hai tËp, tiÕng Nga, mét sè gi¸o lý vµ ë tæ chøc cña gi¸o héi, gi¸o héi ®−îc x©y dùng theo t.II, 1955, tr. 90. – 123.
  20. Chó thÝch Chó thÝch 472 473 nguyªn t¾c tËp trung chÆt chÏ vµ nguyªn t¾c ng«i thø; trung t©m nh÷ng tæ chøc ph¶n ®éng nhÊt cña thêi ®¹i hiÖn nay; trung t©m cña gi¸o héi lµ quèc gia Va-ti-c¨ng, gi¸o chñ R«-ma - gi¸o hoµng - lµ cña nã lµ Va-ti-c¨ng, ®· tÝch cùc céng t¸c víi chñ nghÜa ph¸t-xÝt, ng−êi ®øng ®Çu gi¸o héi. §¹o Thiªn chóa ®· "tæ chøc kinh nghiÖm cña tuyªn bè mét trong nh÷ng nhiÖm vô chñ yÕu cña gi¸o héi Thiªn con ng−êi" vÒ thêi kú nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn ban ®Çu cña x· héi, chóa lµ ®Êu tranh chèng chñ nghÜa céng s¶n. – 143. nghÜa lµ viÖc tin vµo nh÷ng lùc l−îng siªu tù nhiªn. "Kinh nghiÖm" 50 Xem Ph. ¡ng-ghen. "Lót-vÝch Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt Êy ®· ®−îc gi¸o héi Thiªn chóa lµm cho thÝch øng tho¹t ®Çu lµ víi häc cæ ®iÓn §øc" (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp, gåm hai tËp, ®iÒu kiÖn x· héi phong kiÕn, sau ®ã lµ víi ®iÒu kiÖn x· héi t− b¶n tiÕng Nga, t.II, 1955, tr. 351). – 148. chñ nghÜa. Trong x· héi phong kiÕn, ®¹o Thiªn chóa lµ ph−¬ng tiÖn 51 Chñ nghÜa hoµi nghi - mét khuynh h−íng trong triÕt häc duy t©m, quan träng nhÊt ®Ó n« dÞch nh©n d©n lao ®éng vÒ t− t−ëng, thÇn th¸nh tuyªn truyÒn t− t−ëng hoµi nghi kh¶ n¨ng nhËn thøc thùc t¹i hãa sù bãc lét phong kiÕn; gi¸o héi Thiªn chóa ®· khñng bè d· man kh¸ch quan. Trong lÞch sö triÕt häc, chñ nghÜa hoµi nghi ®· ®ãng c¸c phong trµo gi¶i phãng cña quÇn chóng nh©n d©n, biÓu hiÖn - do vai trß kh¸c nhau tïy thuéc ë chç lµ nã ®¹i biÓu cho lîi Ých cña nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö - d−íi h×nh thøc c¸c dÞ gi¸o. Do sù ph¸t giai cÊp nµo. Víi t− c¸ch lµ mét tr−êng ph¸i triÕt häc riªng biÖt, triÓn c¸c quan hÖ t− b¶n chñ nghÜa ë T©y ¢u mµ ®¹o Thiªn chóa ë chñ nghÜa hoµi nghi xuÊt hiÖn trong thêi kú khñng ho¶ng cña chÕ mét sè n−íc ®· mÊt ®Þa vÞ thèng trÞ cña m×nh, c¸c vÞ trÝ cña gi¸o héi ®é chiÕm h÷u n« lÖ ë n−íc Hy L¹p cæ ®¹i håi thÕ kû IV - III tr−íc Thiªn chóa vµ cña gi¸o hoµng ®· bÞ lung lay nghiªm träng. Nh−ng c«ng nguyªn; «ng tæ cña chñ nghÜa nµy lµ Pi-r«ng, cßn nh÷ng ®¹i sau khi giai cÊp t− s¶n th¾ng lîi, ®¹o Thiªn chóa ®· g¾n vËn mÖnh biÓu næi tiÕng nhÊt lµ E-ne-di-®ª-mu-x¬ vµ XÕch-tót Em-pi-ri- cña m×nh víi chñ nghÜa t− b¶n, b¾t ®Çu tÝch cùc ®Êu tranh chèng quýt. Tõ nh÷ng tiÒn ®Ò c¶m gi¸c luËn, nh÷ng ng−êi theo chñ phong trµo x· héi chñ nghÜa, ®· giµnh ®−îc nh÷ng vÞ trÝ v÷ng ch¾c nghÜa hoµi nghi cæ ®¹i ®· ®−a ra nh÷ng kÕt luËn bÊt kh¶ tri. TuyÖt vµ ®−îc sù ñng hé cña giai cÊp t− s¶n ph¶n ®éng, kÓ c¶ giai cÊp t− ®èi hãa tÝnh chÊt chñ quan cña nh÷ng c¶m gi¸c, nh÷ng ng−êi s¶n kh«ng theo ®¹o Thiªn chóa. Trong x· héi phong kiÕn, nhµ thê ®¹o Thiªn chóa lµ nh©n vËt phong kiÕn lín nhÊt, cßn trong x· héi theo chñ nghÜa hoµi nghi ®· kªu gäi mäi ng−êi h·y kh«ng ®−a ra t− b¶n th× nhµ thê ®¹o Thiªn chóa trë thµnh tªn t− b¶n lín nhÊt. bÊt kú mét suy xÐt døt kho¸t nµo vÒ c¸c sù vËt, hä cho r»ng con ng−êi kh«ng thÓ v−ît ra khái giíi h¹n nh÷ng c¶m gi¸c cña m×nh §¹o Thiªn chóa lu«n lu«n lµ kÎ thï kh«ng ®éi trêi chung cña vµ còng kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®−îc lµ trong sè c¸c c¶m gi¸c Êy c¶m khoa häc: ë thêi trung cæ gi¸o héi Thiªn chóa ®· khñng bè häc gi¸c nµo lµ thËt. Hä d¹y r»ng kh−íc tõ nhËn thøc th× sÏ dÉn ®Õn thuyÕt cña Ni-c«-lai C«-pÐc-nÝch, ®· lªn ¸n Ga-li-lª-« Ga-li-lª, thiªu th¸i ®é bµng quan ®èi víi sù vËt, dÉn ®Ôn chç lµm cho con ng−êi sèng Gioãc-®a-n« Bru-n« vµ nhiÒu nhµ t− t−ëng tiªn tiÕn kh¸c. Ngµy nay triÕt häc chÝnh thøc cña ®¹o Thiªn chóa - chñ nghÜa T«- tho¸t khái nh÷ng hoµi nghi vµ ®¹t ®Õn mét tr¹ng th¸i b×nh th¶n ma míi - l¹i lµm sèng l¹i chñ nghÜa kinh viÖn trung cæ, lµm cho nã trong t©m hån ("a-ta-r¸c-xi-a"). Chñ nghÜa hoµi nghi cæ ®¹i nh»m thÝch øng víi viÖc b¶o vÖ chñ nghÜa t− b¶n, m−u toan "®iÒu hßa" môc ®Ých chèng l¹i h−íng ph¸t triÓn duy vËt cña triÕt häc. nh÷ng ph¸t minh quan träng nhÊt cña khoa häc tù nhiªn víi Trong thêi ®¹i Phôc h−ng, c¸c nhµ triÕt häc Ph¸p Mi-sen nh÷ng gi¸o lý cña t«n gi¸o, ®ång thêi b¶o vÖ ®Þa vÞ hµng ®Çu cña M«ng-tanh, Pi-e Sa-r«ng vµ Pi-e B©y-l¬ ®· sö dông chñ nghÜa t«n gi¸o. §¹o Thiªn chóa ®em c¶ mét hÖ thèng quan ®iÓm t«n gi¸o hoµi nghi ®Ó ®Êu tranh chèng chñ nghÜa kinh viÖn trung cæ vµ vÒ tù nhiªn vµ vÒ x· héi ®èi lËp víi thÕ giíi quan duy vËt khoa häc. chèng gi¸o héi. Theo lêi M¸c nãi, Pi-e B©y-l¬ "®· ph¸ hñy phÐp ë c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa cã c¶ mét m¹ng l−íi réng r·i c¸c siªu h×nh th«ng qua chñ nghÜa hoµi nghi, b»ng c¸ch ®ã ®· chuÈn tæ chøc quÇn chóng cña ®¹o Thiªn chóa vµ c¸c chÝnh ®¶ng, nhê bÞ c¬ së cho viÖc hÊp thô chñ nghÜa duy vËt vµ triÕt häc cã néi ®ã mµ gi¸o héi Thiªn chóa, Va-ti-c¨ng t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng x· dung lµnh m¹nh ë Ph¸p. Pi-e B©y-l¬ ®· b¸o hiÖu sù xuÊt hiÖn mét héi, ®Æc biÖt chó ý ®Õn viÖc tuyªn truyÒn t«n gi¸o trong c«ng x· héi v« thÇn...". (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp, tiÕng Nga, nh©n nh»m t¸ch hä ra khái cuéc ®Êu tranh giai cÊp. VÒ thùc chÊt xuÊt b¶n lÇn thø 2, t.2, tr. 141). Ble-d¬ Pa-xcan, tr¸i l¹i, ®· h−íng lµ theo chñ nghÜa thÕ giíi vµ g¾n chÆt víi giai cÊp t− s¶n ®Õ quèc chñ nghÜa hoµi nghi chèng l¹i sù nhËn thøc hîp lý, ®i ®Õn biÖn hé chñ nghÜa, gi¸o héi Thiªn chóa ë c¸c n−íc t− b¶n lµ mét trong cho ®¹o C¬-®èc, mét sù biÖn hé dùa trªn c¶m tÝnh.
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học