1. Trang Chủ
  2. Triết học
  3. [Triết Học] Triết Học Lenin - Học Thuyết Marx tập 18 phần 10

[Triết Học] Triết Học Lenin - Học Thuyết Marx tập 18 phần 10

Tham khảo tài liệu '[triết học] triết học lenin - học thuyết marx tập 18 phần 10', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 566 567 I theo chñ nghÜa Can-t¬ míi, ng − êi theo thuyÕt thùc t¹i phª ph¸n cña A. Ri-l¬; H¬-nÝch-xvan lµ gi¸o s − c ¸c tr − êng ®¹i häc I -bÐc-vÕch ( Ueberweg), P hri-®rÝch ( 1826 - 1871) - nhµ triÕt häc t − s ¶n tæng hîp ë Bre-xlau (tõ n¨m 1916) vµ ë Muyn-khen (tõ n¨m

Thể loại Tài liệu miễn phí Triết học

Số trang 29

Ngày tạo 8/29/2018 8:26:54 PM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước

Tên tệp

Tải [Triết Học] Triết Học Lenin - Học Thuyết Mar... (.pdf)

Xem mẫu

  1. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 566 567 I theo chñ nghÜa Can-t¬ míi, ng − êi theo "thuyÕt thùc t¹i phª ph¸n" cña A. Ri-l¬; H¬-nÝch-xvan lµ gi¸o s − c ¸c tr − êng ®¹i häc I -bÐc-vÕch ( Ueberweg), P hri-®rÝch ( 1826 - 1871) - nhµ triÕt häc t − s ¶n tæng hîp ë Bre-xlau (tõ n¨m 1916) vµ ë Muyn-khen (tõ n¨m §øc; tõ n¨m 1867, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp C«-nÝch- 1930); tõ n¨m 1933 sèng ë Mü. xbe; c¸c quan ®iÓm triÕt häc cña I-bÐc-vÕch gÇn gòi víi chñ Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña H¬-nÝch-xvan gåm cã: "Zur nghÜa duy vËt. Næi tiÕng sau khi viÕt c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ Kritik der Machschen Philosophie", 1903 ("Phª ph¸n triÕt häc cña b¶n nhan ®Ò "Kh¸i luËn vÒ lÞch sö triÕt häc" (1862 - 1866). Ngoµi Ma-kh¬"); " Ü ber die Lehre Hume's von der Realit ä t der t¸c phÈm "Kh¸i luËn", I-bÐc-vÕch cßn viÕt nh÷ng t¸c phÈm sau Au ß endinge", 1904 ("Häc thuyÕt cña Hi-um vÒ tÝnh thùc t¹i cña ®©y: "System der Logik...", 1857 ("HÖ thèng l«-gÝch..."); " Ü ber thÕ giíi bªn ngoµi"); "Geschichte der Erkenntnistheorie", 1933 Idealismus, Realismus und Idealrealismus", 1859 ("Bµn vÒ chñ ("LÞch sö nhËn thøc luËn"), v.v.. –14, 107 - 108, 204 - 205. nghÜa duy t©m, chñ nghÜa hiÖn thùc vµ chñ nghÜa duy t©m hiÖn H¬-xli ( Huxley), T «-m¸t Hen-ri ( 1825 - 1895) - nhµ khoa häc tù nhiªn thùc"), v.v.. –233. ng − êi Anh; tõ n¨m 1871, lµ th − k ý vµ trong nh÷ng n¨m 1883 - I-lin, V. - xem L ª-nin, V. I. 1885, lµ chñ tÞch Héi hoµng gia Lu©n-®«n. H¬-xli lµ ng − êi b¹n I -u-skª-vÝch, P. X. ( 1873 - 1945) - mét ng − êi d©n chñ - x· héi men-sª- chiÕn ®Êu th©n cËn nhÊt cña S. §¸c-uyn vµ lµ ng − êi truyÒn b¸ vÝch; trong triÕt häc, theo chñ nghÜa thùc chøng vµ thuyÕt thùc häc thuyÕt cña §¸c-uyn. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña H¬- dông; trong nh÷ng n¨m thÕ lùc ph¶n ®éng thèng trÞ, lªn tiÕng xli trong lÜnh vùc ®éng vËt häc, cæ sinh vËt häc, nh©n lo¹i häc vµ xÐt l¹i triÕt häc m¸c-xÝt, m − u toan thay thÕ triÕt häc m¸c-xÝt b»ng gi¶i phÉu häc so s¸nh, ®Æc biÖt lµ c«ng tr×nh chøng minh sù gÇn mét trong nh÷ng biÕn d¹ng cña chñ nghÜa Ma-kh¬ - "thuyÕt kinh gòi vÒ mÆt h×nh th¸i häc cña con ng − êi víi c¸c loµi khØ th − îng nghiÖm t − îng tr − ng". Lµ t¸c gi¶ cña bµi "ThuyÕt duy n¨ng hiÖn ®¼ng, cã mét ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc luËn chøng cho häc nay theo quan ®iÓm cña thuyÕt kinh nghiÖm t − îng tr − ng" in thuyÕt cña §¸c-uyn. Lµ nhµ duy vËt tù ph¸t, "xÊu hæ" - theo c¸ch trong v¨n tËp cña bän xÐt l¹i "Kh¸i luËn vÒ triÕt häc m¸c-xÝt", vµ nãi cña ¡ng-ghen, - H¬-xli ®ång thêi l¹i cù tuyÖt chñ nghÜa duy lµ t¸c gi¶ cña c¸c cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ thuyÕt thùc t¹i phª vËt, tù tuyªn bè lµ ng − êi theo thuyÕt bÊt kh¶ tri («ng lµ ng − êi ph¸n" (1908), "C¸c trµo l − u míi" (1910), "ThÕ giíi quan vµ nh÷ng ®Çu tiªn ® − a thuËt ng÷ nµy vµo triÕt häc). V. I. Lª-nin ®· viÕt thÕ giíi quan" (1912). Trong nh÷ng n¨m tõ 1917 ®Õn 1919, céng nh − s au: "Còng nh − t riÕt häc cña Ma-kh¬, triÕt häc cña H¬-xli lµ t¸c víi tê t¹p chÝ men-sª-vÝch "Liªn hîp" ë U-cra-i-na vµ c¸c mét mí hçn hîp chñ nghÜa Hi-um vµ chñ nghÜa BÐc-cli. Nh − ng ë xuÊt b¶n phÈm chèng b«n-sª-vÝch kh¸c; vÒ sau tõ bá ho¹t ®éng H¬-xli, nh÷ng lêi c«ng kÝch theo kiÓu BÐc-cli chØ lµ ngÉu nhiªn, chÝnh trÞ, chuyªn dÞch c¸c s¸ch b¸o triÕt häc. –6, 9 - 11, 13, 14, 23, cßn thuyÕt bÊt kh¶ tri cña «ng ta l¹i lµ c¸i l¸ nho che ®Ëy chñ 24, 63 - 65, 69, 75, 111, 176, 196, 197 - 199, 200, 206 - 207, 210, 238, nghÜa duy vËt cña «ng ta" (xem tËp nµy, tr. 253). 248, 250, 282, 308, 323, 324 - 325, 336, 339, 349, 361, 375, 410, 429, Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña H¬-xli gåm cã: "Evidences as to 441. Man's Place in Nature", 1863 ("VÒ vÞ trÝ cña con ng − êi trong thiªn nhiªn"); Hume", 1879 ("Hi-um"); "Evolution and Ethics", K 1893 ("Sù tiÕn hãa vµ ®¹o ®øc häc"), v.v.. –30, 103, 124, 251 - 252, 253, 289, 420. K en-vin - xem T «m-x¬n, Uy-li-am. Hun-l¬-vi-g¬ ( Houllevigue), L u-i ( 1863 - 1944) - nhµ vËt lý häc Ph¸p, K hv«n-x«n, O. § ( 1852 - 1934) - nhµ vËt lý häc, tõ n¨m 1891 lµ gi¸o tõ n¨m 1905, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp M¸c-x©y. s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Pª-tÐc-bua, viÖn sÜ danh dù ViÖn Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Hun-l¬-vi-g¬ lµ: "L'evolution des hµn l©m khoa häc (bÇu n¨m 1920); rÊt ®¸ng chó ý lµ c¸c t¸c phÈm sciences", 1908 ("Sù tiÕn hãa cña khoa häc"); "La matiÌre", 1913 cña «ng vÒ lÜnh vùc kü thuËt ®iÖn - "C¸c bµi gi¶ng vÒ nhiÖt ®éng ("VËt chÊt"), v.v.. –318. hä c " (1 9 1 5 ) v µ "G i ¸ o tr × nh v Ë t l ý hä c " (1 8 9 2 - 1 9 1 5 ), c uè n nµ y
  2. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 568 569 x· Pa-ri, La-ph¸c-g¬ ®· tæ chøc c«ng cuéc gióp ®ì cña c¸c tØnh miÒn ® − îc dïng lµm s¸ch gi¶ng d¹y cho c¸c tr − êng ®¹i häc trong suèt Nam n−íc Ph¸p cho Pa-ri c¸ch m¹ng, ®· bÝ mËt ®Õn Pa-ri, vµ ®· th«ng mét thêi gian dµi. Trong triÕt häc «ng ng¶ theo chñ nghÜa duy b¸o cho M¸c biÕt c¸c sù kiÖn ë n−íc Ph¸p. Sau khi C«ng x· Pa-ri thÊt t©m. –433. b¹i, La-ph¸c-g¬ sang c− tró ë T©y-ban-nha, sau ®ã sang Bå-®µo-nha. T¹i KiÕc-gèp ( Kirchhoff), G u-xta-v¬ R«-bÐc ( 1824 - 1887) - nhµ vËt lý häc ®Êy «ng ®· tÝch cùc chèng chñ nghÜa Ba-cu-nin. N¨m 1880 La-ph¸c-g¬ §øc, gi¸o s − c ¸c tr − êng ®¹i häc tæng hîp H©y-®en-bÐc (tõ n¨m ®· cïng víi Ghe-®¬ - vµ ®−îc sù gióp ®ì cña M¸c vµ ¡ng-ghen - th¶o 1854) vµ BÐc-lanh (tõ n¨m 1875), tõ n¨m 1874 lµ viÖn sÜ ViÖn hµn ra c−¬ng lÜnh cña §¶ng c«ng nh©n. Sau khi c¸c chiÕn sÜ C«ng x· ®−îc l©m khoa häc BÐc-lanh. Nh÷ng c«ng tr×nh cña KiÕc-gèp trong lÜnh vùc ®iÖn ®éng lùc häc vµ trong c¸c lÜnh vùc kh¸c cña vËt lý ©n x¸, «ng ®· trë vÒ Ph¸p, trë thµnh tæng biªn tËp cña b¸o "L'ÐgalitÐ" häc ®· cã mét ý nghÜa quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña khoa ("B×nh ®¼ng") - c¬ quan ng«n luËn cña §¶ng c«ng nh©n. La-ph¸c-g¬ ®· häc. N¨m 1859 KiÕc-gèp ®· cïng víi nhµ hãa häc §øc R. Bun-den më tÝch cùc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¬ héi trong Quèc tÕ II, ®· hoan ®Çu ph − ¬ng ph¸p ph©n tÝch quang phæ. T¸c phÈm gåm 4 tËp cña nghªnh tæ chøc m¸c-xÝt ®Çu tiªn cña Nga lµ nhãm "Gi¶i phãng lao KiÕc-gèp "Vorlesungen ü ber mathematische Physik", 1874 - 1894 ®éng", sau nµy ®· tá th¸i ®é c¶m t×nh víi nh÷ng ng−êi b«n-sª-vÝch. ("C¸c bµi gi¶ng vÒ vËt lý to¸n häc") ®· ®ãng mét vai trß quan Trong nhiÒu t¸c phÈm, La-ph¸c-g¬ ®· tuyªn truyÒn vµ b¶o vÖ c¸c t− träng trong viÖc ph¸t triÓn vËt lý lý thuyÕt. XÐt vÒ quan ®iÓm t−ëng cña chñ nghÜa M¸c trong lÜnh vùc kinh tÕ chÝnh trÞ, triÕt häc, sö triÕt häc, KiÕc-gèp ®¹i biÓu cho chñ nghÜa duy vËt lÞch sö tù häc, ng«n ng÷ häc, ®· ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¶i l−¬ng vµ chñ nhiªn. –204, 316, 325. nghÜa xÐt l¹i, phª ph¸n nh÷ng m−u toan cña bän BÐc-stanh hßng thùc hiÖn mét sù "tæng hîp" chñ nghÜa M¸c víi chñ nghÜa Can-t¬. Lª-nin ®· l nªu râ ý nghÜa c¸c t¸c phÈm triÕt häc cña La-ph¸c-g¬ ®èi víi viÖc phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa bÊt kh¶ tri. Song, c¸c t¸c phÈm L a-a-x¬ ( Laas), E ng-xt¬ ( 1837 - 1885) - nhµ triÕt häc t − s ¶n §øc theo cña La-ph¸c-g¬ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng luËn ®iÓm sai lÇm, cô thÓ lµ chñ nghÜa thùc chøng; tõ n¨m 1872, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc trong c¸c vÊn ®Ò n«ng d©n vµ d©n téc, trong vÊn ®Ò c¸c nhiÖm vô cña tæng hîp ë Xt¬-ra-xbua. La-a-x¬, còng nh − R . A-vª-na-ri-ót, ®· c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. cè g¾ng chøng minh mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt ("sù phèi hîp vÒ Cho r»ng ®Õn tuæi giµ ng − êi ta kh«ng cßn cã Ých cho ®Êu nguyªn t¾c") gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, coi kh¸ch thÓ lµ néi tranh c¸ch m¹ng n÷a, nªn La-ph¸c-g¬ vµ vî cña «ng lµ L«-ra dung cña ý thøc c¸ nh©n hoÆc lµ cña ý thøc nãi chung. (con g¸i thø hai cña C. M¸c) ®· tù vÉn. T¹i buæi tang lÔ cña hai Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña La-a-x¬ gåm cã: "Kants Analogien «ng bµ La-ph¸c-g¬, V. I. Lª-nin ®· ®¹i diÖn cho §¶ng c«ng nh©n der Erfahrung", 1876 ("Nh÷ng t − ¬ng tù kinh nghiÖm cña Can-t¬"); d©n chñ - x· héi Nga ®äc ®iÕu v¨n, trong ®ã Lª-nin gäi La-ph¸c-g¬ "Indealismus und Positivismus", 1879 - 1884 ("Chñ nghÜa duy t©m lµ mét trong sè "nh÷ng ng − êi cã tµi n¨ng nhÊt vµ uyªn b¸c nhÊt vµ chñ nghÜa thùc chøng"). –250 - 256. La-ph¸c-g¬ ( Lafargue), P «n ( 1842 - 1911) - nhµ ho¹t ®éng lçi l¹c cña trong viÖc truyÒn b¸ nh÷ng t − t − ëng m¸c-xÝt" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.20, tr. 387). –245 - 247, 307. phong trµo c«ng nh©n Ph¸p vµ quèc tÕ. La-ph¸c-g¬ ®· cïng víi Gi. Ghe-®¬ s¸ng lËp ra §¶ng c«ng nh©n Ph¸p; lµ nhµ chÝnh La-voa-di-ª ( Lavoisier), ¡ ng-toan L«-r¨ng ( 1743 - 1794) - nhµ hãa l uË n cã tµi, lµ mét trong nh÷ng ng − êi ®Çu tiªn ë Ph¸p theo chñ häc Ph¸p, tõ n¨m 1772 lµ viÖn sÜ ViÖn hµn l©m khoa häc Pa-ri, tõ nghÜa céng s¶n khoa häc, lµ b¹n vµ b¹n chiÕn ®Êu cña C. M¸c vµ n¨m 1785 lµ viÖn tr − ëng ViÖn hµn l©m nµy. Còng nh − M . V. L«- Ph. ¡ng-ghen. m«-n«-xèp, La-voa-di-ª ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh nguyªn lý b¶o §· tÝch cùc tham gia phong trµo c«ng nh©n tõ n¨m 1866; sau toµn träng l − îng cña c¸c chÊt trong c¸c biÕn ®æi hãa chÊt. §iÒu khi trë thµnh uû viªn trong Quèc tÕ I, La-ph¸c-g¬ ®· cã nh÷ng nµy cã mét ¶nh h − ëng to lín ®Õn toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tiÕp quan hÖ quen biÕt gÇn gòi víi C. M¸c vµ do ¶nh h − ëng cña M¸c, theo cña hãa häc. La-voa-di-ª ®· gi¶i thÝch qu¸ tr×nh ch¸y vµ ®· «ng ®· chuyÓn sang lËp tr − êng chñ nghÜa M¸c. Trong thêi kú C«ng chøng minh tÝnh chÊt v« c¨n cø cña thuyÕt nhiÖt tè. La-voa-di-ª
  3. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 570 571 tÝ nh cña c¸c chÊt. Ph − ¬ng ph¸p nµy tõ ®ã ®· ® − îc ¸p dông réng ®· cïng víi c¸c nhµ hãa häc kh¸c ®Ò xuÊt mét dù th¶o b¶ng danh r·i trong vËt lý häc. L¨ng-gi¬-vanh ®· tÝch cùc tham gia nghiªn môc míi vÒ hãa chÊt, mµ nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶ng cøu lý thuyÕt l − îng tö vµ ®Æc biÖt trong lÜnh vùc lý thuyÕt t − ¬ng danh môc ®ã vÉn cßn ® − îc duy tr× cho ®Õn thêi ®¹i chóng ta. ®èi. V× nh÷ng cèng hiÕn khoa häc, L¨ng-gi¬-vanh ®· ® − îc bÇu Nh÷ng quan ®iÓm cña La-voa-di-ª vÒ hãa häc ®· ® − îc tr×nh bµy lµm viÖn sÜ danh dù cña ViÖn hµn l©m khoa häc Liªn-x«, tiÕn sÜ trong cuèn "TraitÐ ÐlÐmentaire de chimie", 1789 ("S¸ch gi¸o khoa danh dù cña nhiÒu tr − êng ®¹i häc n − íc ngoµi. Trong lÜnh vùc hãa häc to¸t yÕu"). Trong lÜnh vùc triÕt häc La-voa-di-ª theo triÕt häc L¨ng-gi¬-vanh lµ ng − êi triÖt ®Ó theo chñ nghÜa duy vËt, quan ®iÓm duy vËt cña c¸c nhµ khai s¸ng Ph¸p. –311. ®· chèng l¹i sù gi¶i thÝch theo tinh thÇn duy t©m nh÷ng thµnh L¸c-mo ( Larmor), G i«-dÐp ( 1857 - 1942) - nhµ vËt lý häc vµ nhµ to¸n tùu cña vËt lý häc hiÖn ®¹i. §· tÝch cùc tham gia ho¹t ®éng cña häc ng − êi Anh, trong nh÷ng n¨m 1880 - 1885, lµ gi¸o s − T r − êng nhiÒu tæ chøc tiÕn bé. Cuèi n¨m 1941, trong thêi kú Ph¸p bÞ ®¹i häc tæng hîp ë Gl¸t-g«; trong nh÷ng n¨m 1885 - 1903, lµ gi¸o chiÕm ®ãng, ®· bÞ c¬ quan GhÐt-xta-p« §øc b¾t, bÞ bá tï, sau ®Êy s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Cam-brÝt-gi¬. Nh÷ng t¸c phÈm cña bÞ trôc xuÊt vÒ thµnh phè T¬-ru-a. N¨m 1944, ®· tõ thµnh phè «ng cã ý nghÜa quan träng nhÊt lµ nh÷ng t¸c phÈm vÒ lý thuyÕt nµy bá trèn sang Thôy-sÜ. Còng trong n¨m Êy, trë vÒ thµnh phè ®iÖn tö. –317. Pa-ri míi ® − îc gi¶i phãng, gia nhËp §¶ng céng s¶n Ph¸p. –321. Lan-ghª ( Lange), P hri-®rÝch An-bÐc ( 1828 - 1875) – n hµ triÕt häc §øc Lª-nin, V. I. (U-li-a-nèp, V. I., I -lin, V., Lª-nin, N.) (1870 - 1924) - nh÷ng theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan, lµ mét trong nh÷ng ®¹i biÓu líp tµi liÖu tiÓu sö. –6, 11, 12, 62, 114, 371. ®Çu cña chñ nghÜa Can-t¬ míi; tõ n¨m 1870 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i Lª-vy ( LÐvy), A n-be - g i¸o s − t riÕt häc t¹i Tr − êng ®¹i häc tæng hîp häc tæng hîp ë Xuy-rÝch, tõ n¨m 1872 - ë M¸c-bua. Lµ mét ng − êi ë N¨ng-xi (Ph¸p), lµ t¸c gi¶ c¸c cuèn s¸ch: "La philosophie de theo chñ nghÜa duy t©m "sinh lý häc", Lan-ghª ®· gi¶ m¹o chñ nghÜa Feuerbach et son influence sur la littÐrature allemande", 1904 duy vËt, m − u toan chøng minh tÝnh chÊt v« c¨n cø cña chñ nghÜa ("TriÕt häc cña Ph¬-b¸ch vµ ¶nh h − ëng cña nã ®èi víi v¨n häc duy vËt víi tÝnh c¸ch mét häc thuyÕt triÕt häc. Trong c¸c t¸c phÈm §øc"); "Stirner et Nietzsche", 1904 ("StiÕc-n¬ vµ NÝt-x¬") vµ cña m×nh viÕt trªn lËp tr − êng t − s ¶n - tù do chñ nghÜa, Lan-ghª ®· nh÷ng cuèn kh¸c. –120 - 122. xuyªn t¹c thùc chÊt cña phong trµo c«ng nh©n, t¸n thµnh thuyÕt Lª-xª-vÝch, V. V. ( 1837 - 1905) - nhµ triÕt häc t − s ¶n theo chñ nghÜa ph¶n ®éng cña man-tuýt vÒ nh©n khÈu, coi chñ nghÜa t − b ¶n lµ chÕ thùc chøng; trong nh÷ng n¨m 80 - 90 cña thÕ kû XIX Lª-xª-vÝch ®é "tù nhiªn vµ vÜnh cöu" cña x· héi loµi ng − êi. theo ph¸i d©n tuý tù do chñ nghÜa, céng t¸c víi t¹p chÝ "Cña c¶i Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Lan-ghª gåm cã: "Die Arbei- n − íc Nga". Lª-xª-vÝch cho r»ng tÝnh chÊt h¹n chÕ cña chñ nghÜa terfrage. Ihre Bedeutung f ü r Gegenwart und Zukunft", 1865 thùc chøng cña ¤. C«ng-t¬ lµ ë tÝnh chÊt ch − a hoµn chØnh cña ("VÊn ®Ò c«ng nh©n, ý nghÜa cña nã trong hiÖn t¹i vµ t − ¬ng lai") nhËn thøc luËn, vµ cho r»ng cÇn c¶i c¸ch chñ nghÜa thùc chøng vµ "Geschichte des Materialismus, und Kritik seiner Bedeutung cò trªn c¬ së nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa Can-t¬ míi vµ ®Æc in der Gegenwart", 1866 ("LÞch sö chñ nghÜa duy vËt vµ sù phª biÖt lµ cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n mµ Lª-xª-vÝch coi lµ ph¸n ý nghÜa cña nã trong hiÖn t¹i"). – 244, 256, 349, 377, 382, 406, ®Ønh cao cña sù ph¸t triÓn t − t − ëng triÕt häc. 407, 418. Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Lª-xª-vÝch ® − îc tËp hîp thµnh L¨ng-gi¬-vanh ( Langevin), P «n ( 1872 - 1946) - nhµ vËt lý Ph¸p; tõ mét bé t¸c phÈm gåm 3 tËp (1915). –57, 231, 251, 254, 395. n¨m 1909, lµ gi¸o s − T r − êng cao ®¼ng Ph¸p; tõ n¨m 1934, lµ viÖn LiÕp-nÕch ( Lieb knecht), V in-hem ( 1 8 2 6 - 1 9 0 0 ) - nhµ ho ¹ t ®é ng sÜ ViÖn hµn l©m khoa häc Pa-ri. C¸c t¸c phÈm chñ yÕu cña «ng næ i ti Õng cña pho ng tr µ o c« ng nh© n §øc vµ què c tÕ, mé t tr o ng lµ nh÷ng t¸c phÈm nghiªn cøu vÊn ®Ò i-«ng hãa c¸c chÊt khÝ, tõ nh÷ng nh© n vË t s¸ ng l Ë p vµ l · nh tô §¶ ng d© n chñ - x · hé i häc v µ © m t h a n h h ä c . L Ç n ® Ç u t i ª n ( 1 9 0 5 ) L ¨ n g - g i ¬ - v a n h ® · §øc. §· tÝ ch cùc tham gia cuéc c¸ch m¹ ng 1848 - 1849 ë §øc. thö ¸p dông ph − ¬ng ph¸p thèng kª vµo viÖc nghiªn cøu c¸c ®Æc Sau khi cuéc c¸ch m¹ng nµy thÊt b¹i, LiÕp-nÕch ®· bá ra
  4. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 572 573 n − í c ngoµi, ban ®Çu sang Thôy-sÜ, sau ®ã sang Anh. T¹i ®ã «ng hä c cña c¸c m«i tr − êng chuyÓn ®éng, mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa ®· lµm quen víi C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen; do ¶nh h − ëng cña M¸c quan träng cho viÖc chuÈn bÞ thuyÕt t − ¬ng ®èi. XÐt vÒ quan ®iÓm vµ ¡ng-ghen, LiÕp-nÕch trë thµnh mét ng − êi x· héi chñ nghÜa. triÕt häc, L«-ren-tx¬ lµ mét ng − êi duy vËt, ®· tÝch cùc chèng l¹i N¨m 1862, trë vÒ §øc. Sau khi Quèc tÕ I ® − îc thµnh lËp, LiÕp-nÕch c¸c biÓu hiÖn kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy t©m trong vËt lý häc. trë thµnh mét trong nh÷ng ng − êi tuyªn truyÒn tÝch cùc nhÊt cho N h÷ng t¸ c phÈ m chñ yÕu cña L«-ren-tx¬ lµ : "La thÐorie nh÷ng t − t − ëng c¸ch m¹ng cña Quèc tÕ I vµ lµ ng − êi tæ chøc ra ÐlectromagnÐtique de Maxwell et son application aux corps c¸c chi bé cña Quèc tÕ ë §øc. Tõ n¨m 1875 cho ®Õn cuèi ®êi, mo uva nts", 1 8 9 2 ("Lý thuyÕ t ®i Ö n tõ c ña M ¸ c -x ¬ -o e n v µ sù ¸ p LiÕp-nÕch lµ uû viªn Ban chÊp hµnh trung − ¬ng §¶ng d©n chñ - dông lý thuyÕt ®ã vµo nh÷ng vËt chuyÓn ®éng"); "The Theory of x· héi §øc, tõ n¨m 1876 lµ tæng biªn tËp cña tê "Vorw ä rts" - c¬ Electrons and Its Applications to the Phenomena of Light and quan ng«n luËn trung − ¬ng cña ®¶ng. Tõ n¨m 1867 ®Õn n¨m 1870 Radiant Heat", 1909 ("Lý thuyÕt vÒ ®iÖn tö vµ sù ¸p dông lý thuyÕt lµ ®¹i biÓu Quèc héi miÒn B¾c §øc, tõ n¨m 1874 ®· nhiÒu lÇn ®ã vµo c¸c hiÖn t − îng ¸nh s¸ng vµ bøc x¹ nhiÖt"), v.v.. –317. ® − îc bÇu lµm ®¹i biÓu Quèc héi §øc; LiÕp-nÕch ®· biÕt khÐo lÐo Lèc-c¬ ( Locke), G i«n ( 1632 - 1704) - nhµ triÕt häc duy vËt Anh. sö dông diÔn ®µn nghÞ viÖn ®Ó v¹ch trÇn chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i vµ Trong t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu cña m×nh nhan ®Ò "An Essay ®èi néi ph¶n ®éng cña giai cÊp gioong-ke Phæ. V× ho¹t ®éng c¸ch concerning Human Understanding", 1690 ("Thö bµn vÒ lý tÝnh m¹ng LiÕp-nÕch ®· nhiÒu lÇn bÞ tï. ¤ng ®· tÝch cùc tham gia viÖc con ng − êi"), Lèc-c¬ ®· v¹ch ra nhËn thøc luËn c¶m gi¸c mµ vÒ c¬ tæ chøc ra Quèc tÕ II. C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen ®· ®¸nh gi¸ cao b¶n mang tÝnh chÊt duy vËt. Lèc-c¬ ®· phª ph¸n häc thuyÕt cña LiÕp-nÕch, h − íng dÉn ho¹t ®éng cña «ng, nh − ng ®ång thêi còng R. §ª-c¸c-t¬ vÒ nh÷ng ý niÖm bÈm sinh, song b¶n th©n l¹i cã phª ph¸n lËp tr − êng ®iÒu hßa cña «ng ®èi víi c¸c phÇn tö c¬ héi nh÷ng luËn ®iÓm ng¶ vÒ phÝa chñ nghÜa duy t©m (häc thuyÕt vÒ chñ nghÜa. –128. "nh÷ng phÈm chÊt thø hai", gi¶i thÝch kinh nghiÖm bªn trong L«-pa-tin, L. M. ( 1855 - 1920) - nhµ triÕt häc duy t©m, gi¸o s − T r − êng ("c¸c ph¶n x¹")). Trong cuèn "Two Treatises of Government", ®¹i häc tæng hîp M¸t-xc¬-va, chñ tÞch Héi t©m lý häc M¸t-xc¬-va; 1690 ("Hai c¸ch tr×nh bµy vÒ sù ®iÒu khiÓn nhµ n − íc") Lèc-c¬ ®· tõ n¨m 1894, lµ tæng biªn tËp t¹p chÝ cña ph¸i duy t©m "VÊn ®Ò nghiªn cøu lý luËn vÒ nhµ n − íc t − s ¶n - qu©n chñ lËp hiÕn. Lý triÕt häc vµ t©m lý häc". Quan ®iÓm triÕt häc cña L«-pa-tin gÇn víi luËn nµy ®· cã mét ý nghÜa tiÕn bé ®èi víi thêi kú bÊy giê. Lèc- quan ®iÓm cña V. X. X«-l«-vi-Ðp, mét ng − êi theo thuyÕt thÇn bÝ; c¬ ®· m − u toan kÕt hîp tÝn ng − ìng víi lý tÝnh, t¹o ra mét thø L«-pa-tin tuyªn truyÒn thuyÕt duy linh. L«-pa-tin cho r»ng mét t«n gi¸o cã thÓ chÊp nhËn ® − îc ®èi víi "l − ¬ng tri". TÝnh chÊt trong nh÷ng "vÊn ®Ò nãng hæi" cña triÕt häc lµ ph¶i luËn chøng vÒ kh«ng triÖt ®Ó cña chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh cña Lèc-c¬, tÝnh "sù bÊt diÖt cña linh hån"; «ng t×m c¸ch gi¶i thÝch linh hån nh − l µ chÊt m©u thuÉn cña nh÷ng quan ®iÓm t«n gi¸o vµ x· héi häc cña nguån s¸ng t¹o, tù nã mang trong m×nh sù tù do ý chÝ. Lèc-c¬ b¾t nguån kh«ng nh÷ng tõ tÝnh chÊt h¹n chÕ cña nh÷ng Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña L«-pa-tin gåm cã: "Nh÷ng kiÕn thøc thêi bÊy giê, mµ cßn do lËp tr − êng chÝnh trÞ cña Lèc- nhiÖm vô tÝch cùc cña triÕt häc" (1886 - 1891), "LÞch sö triÕt häc c¬. Theo sù nhËn ®Þnh cña Ph. ¡ng-ghen th× "trong t«n gi¸o còng míi" (1905 - 1908), "Nh÷ng sù nhËn ®Þnh triÕt häc vµ nh÷ng lêi nh − t rong chÝnh trÞ, Lèc-c¬ lµ con ®Î cña sù tháa hiÖp giai cÊp ph¸t biÓu triÕt häc" (1911). –371 - 373, 376, 426, 438 - 439. håi n¨m 1688", mét sù tháa hiÖp ®· kÕt thóc cuéc c¸ch m¹ng t − L«-ren-tx¬ ( Lorentz), H en-rÝch An-t«n ( 1853 - 1928) - nhµ vËt lý häc s ¶n Anh (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Nh÷ng bøc th − c hän läc, Hµ-lan, tõ n¨m 1878 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp L©y-®en, tiÕng Nga, 1953, tr. 429). TÝnh chÊt hai mÆt trong triÕt häc cña tõ n¨m 1923 lµ gi¸m ®èc viÖn nghiªn cøu ë H¸c-lem (gÇn thµnh Lèc-c¬ ®· dÉn ®Õn chç lµ kh«ng nh÷ng chØ cã nh÷ng ng − êi duy phè L©y-®en). L«-ren-tx¬ ®· x©y dùng thuyÕt ®iÖn tö vÒ c¸c vËt sö dông triÕt häc cña Lèc-c¬, mµ bän duy t©m còng lîi dông triÕt häc Êy. V. I. Lª-nin ®· viÕt nh − s au: "C¶ BÐc-cli, c¶ §i-®¬-r« chÊt, ®· gi¶i thÝch ® − îc mét sè hiÖn t − îng ®iÖn vµ quang häc ®Òu tõ Lèc-c¬ mµ ra". –23, 147. hÕt søc quan träng (cô thÓ lµ hiÖn t − îng Dª-ª-man) vµ tiªn ®o¸n Lèt-gi¬ (Lodge), ¤-li-v¬ Gi«-dÐp (1851 - 1940) - nhµ vËt lý häc vÒ nh÷ng hi Ön t − îng míi; «ng ®· nghiªn cøu ®iÖn ®éng lùc
  5. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 574 575 ng − êi Anh; tõ n¨m 1879, lµ gi¸o s − ® ¹i häc ë Lu©n-®«n, tõ n¨m tiÕng cña Liªn-x«. Tham gia phong trµo c¸ch m¹ng vµo ®Çu nh÷ng 1881 - ë Li-v¬-pun; trong thêi gian 1900 - 1919; «ng lµ hiÖu n¨m 90 cña thÕ kû XIX. Sau §¹i héi II §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· tr − ëng Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Bíc-min-ham; «ng lµ t¸c gi¶ héi Nga, Lu-na-ts¸c-xki trë thµnh ®¶ng viªn b«n-sª-vÝch. Lµ uû viªn mét sè t¸c phÈm trong nhiÒu lÜnh vùc vËt lý häc. XÐt vÒ quan ban biªn tËp c¸c tê b¸o b«n-sª-vÝch "TiÕn lªn", "Ng − êi v« s¶n", "§êi ®iÓm triÕt häc, Lèt-gi¬ lµ mét ng − êi duy t©m vµ theo thuyÕt thÇn sèng míi". T¹i §¹i héi III cña ®¶ng, theo sù uû nhiÖm cña V. I. Lª-nin, bÝ, chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt, m − u toan lîi dông nh÷ng ph¸t Lu-na-ts¸c-xki ®· ®äc b¸o c¸o vÒ khëi nghÜa vò trang. Lu-na-ts¸c-xki minh cña khoa häc tù nhiªn ®Ó b¶o vÖ t«n gi¸o. ®· tham gia §¹i héi IV (§¹i héi thèng nhÊt) vµ §¹i héi V (§¹i héi Lu©n-®«n) cña ®¶ng. N¨m 1907, lµ ®¹i biÓu cña ®¶ng b«n-sª-vÝch t¹i Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Lèt-gi¬ lµ: "Modern Views of §¹i héi x· héi chñ nghÜa quèc tÕ ë Stót-ga. Trong nh÷ng n¨m thÕ lùc Electricity", 1889 ("Quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ ®iÖn"); "Life and ph¶n ®éng thèng trÞ, Lu-na-ts¸c-xki ®· xa rêi chñ nghÜa b«n-sª-vÝch, Matter", 1905 ("§êi sèng vµ vËt chÊt"); "The Reality of a Spiritual tuyªn truyÒn "thuyÕt t¹o thÇn", tham gia nhãm "TiÕn lªn" chèng ®¶ng. World", 1930 ("TÝnh hiÖn thùc cña thÕ giíi tinh thÇn"), v.v.. –108, V. I. Lª-nin ®· v¹ch trÇn vµ phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm cña 320 - 321, 348, 433. Lu-na-ts¸c-xki. Trong chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt Lu-na-ts¸c-xki L¬-cle ( Leclair), A n-t«n ( sinh n¨m 1848) - nhµ triÕt häc ph¶n ®éng ®øng trªn lËp tr − êng quèc tÕ chñ nghÜa. §Çu n¨m 1917 Lu-na-ts¸c-xki ng − êi ¸ o, theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan, ®¹i biÓu cña tr − êng ph¸i tham gia nhãm "Tæ chøc liªn khu cña nh÷ng ng − êi d©n chñ - x· héi néi t¹i; b¶o vÖ thuyÕt tÝn ng − ìng; theo lêi nhËn xÐt cña V. I. Lª-nin, hîp nhÊt", cïng víi nhãm nµy ® − îc kÕt n¹p vµo ®¶ng t¹i §¹i héi VI L¬-cle ®· c«ng khai "chèng chñ nghÜa duy vËt nãi chung, vµ nãi cña §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi (b) Nga. Sau C¸ch m¹ng x· héi riªng c hèng khuynh h − íng cña phÇn ®«ng nh÷ng nhµ khoa häc chñ nghÜa th¸ng M − êi, cho ®Õn n¨m 1929, Lu-na-ts¸c-xki lµ bé tr − ëng tù nhiªn theo chñ nghÜa duy vËt " (xem tËp nµy, tr. 260). Bé d©n uû gi¸o dôc, vÒ sau lµ chñ tÞch Uû ban khoa häc trùc thuéc Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña L¬-cle gåm cã: "Der Realismus Ban chÊp hµnh trung − ¬ng c¸c X«-viÕt Liªn-x«. Th¸ng T¸m 1933, ® − îc der modernen Naturwissenschaft im Lichte der von Berkeley cö lµm ®¹i diÖn toµn quyÒn cña Liªn-x« ë T©y-ban-nha. §· viÕt mét sè und Kant angebahnten Erkenntniskritik", 1879 ("ThuyÕt thùc t¹i t¸c phÈm vÒ nghÖ thuËt vµ v¨n häc. – 9 - 11, 86, 88, 225, 226, 349, 410, cña khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i d − íi ¸nh s¸ng cña sù phª ph¸n 425 - 426, 428 - 429, 434. cña BÐc-cli vµ Can-t¬ vÒ nhËn thøc"); "Beitr ä ge zu einer mo- Luých-ca ( Lucka), £ -mi-l¬ ( 1877 - 1941) - nhµ v¨n vµ nhµ triÕt häc nistischen Erkenntnistheorie", 1882 ("Kh¸i luËn vÒ nhËn thøc ¸ o theo chñ nghÜa Can-t¬. luËn nhÊt nguyªn"), v.v.. –75, 216, 241, 253, 255, 258, 260 - 261, Nh÷ng t¸c phÈm chÝnh cña Luých-ca gåm cã: "Die Phantasie", 263, 282, 283, 287, 290, 296, 297, 298, 299, 305, 306, 428, 432. 1908 ("ViÔn t−ëng"); "Grenzen der Seele", 1914 ("Nh÷ng giíi L¬-roa ( Le Roy), E -®u-a ( 1870 - 1954) - nhµ triÕt häc duy t©m ph¶n h¹n cña linh hån"), vµ c¶ bµi b¸o mµ V. I. Lª-nin ®· nªu ra. –107, ®éng ng − êi Ph¸p. Tõ n¨m 1909, lµ gi¸o s − t o¸n häc ë Xanh Lu-i, 197 - 198, 232. tõ n¨m 1921, lµ gi¸o s − t riÕt häc Tr − êng cao ®¼ng Ph¸p. L¬-roa m theo thuyÕt trùc gi¸c cña H. BÐc-x«ng, theo c¶ thuyÕt thùc dông vµ chñ nghÜa thùc chøng míi; L¬-roa m − u toan thùc hiÖn mét M a-kh¬ ( Mach), E ng-xt¬ ( 1838 - 1916) - nhµ vËt lý häc vµ nhµ triÕt "tæng hîp h÷u c¬" cña triÕt häc, khoa häc tù nhiªn vµ t«n gi¸o. häc ng − êi ¸ o, theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan, mét trong nh÷ng Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña L¬-roa gåm cã: "Un positivisme ng − êi t¹o ra chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n; ®· gi¶ng d¹y to¸n nouveau", 1900 - 1901 ("Chñ nghÜa thùc chøng míi"); "Le problÌ- häc vµ vËt lý häc t¹i c¸c tr − êng ®¹i häc tæng hîp ë Gr¸t-x¬ vµ me de dieu", 1929 ("VÊn ®Ò Th − îng ®Õ"); "La pensÐe intuitive", Pra-ha, tõ n¨m 1895 ®Õn n¨m 1901 lµ gi¸o s − t riÕt häc cña Tr − êng 1929 - 1930 ("T − d uy trùc gi¸c"), v.v.. –360, 361. ®¹ i hä c tæ ng hîp Vi ªn. T r o ng l Ü nh vùc nhË n thøc l uË n Ma -kh¬ Lu-na-ts¸c-xki, A. V. ( 1875 - 1933) - nhµ c¸ch m¹ng chuyªn nghiÖp, ®· phôc håi nh÷ng quan ®iÓm cña BÐc-cli vµ cña Hi-um. Trong sau nµy lµ nhµ ho¹t ®éng nhµ n − íc vµ nhµ ho¹t ®éng x· héi næi
  6. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 576 577 t − îng ®iÖn tõ, M¸c-x¬-oen ®· x©y dùng lý thuyÕt vÒ tr − êng ®iÖn cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" tõ vµ lý thuyÕt ®iÖn tõ vÒ ¸nh s¸ng. V. I. Lª-nin ®· phª ph¸n toµn diÖn triÕt häc ph¶n ®éng cña Ma-kh¬ XÐt vÒ quan ®iÓm triÕt häc, M¸c-x¬-oen lµ mét ng − êi duy vËt, vµ ®· ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Ma-kh¬. –6, 13 - 15, tuy nhiªn chñ nghÜa duy vËt cña «ng lµ chñ nghÜa duy vËt m¸y 19, 21, 29, 34 - 35, 36 - 37, 39 - 43, 44 - 45, 46, 50, 51, 52 - 55, 56, mãc, kh«ng triÖt ®Ó. 58, 59 - 62, 63, 65, 66 - 69, 71 - 72, 73, 77, 79, 81, 83, 85, 88, 97 - Nh÷ng t¸c phÈm chÝnh cña M¸c-x¬-oen gåm cã: "Theory of 98, 102, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 118, 121, 124 - 125, 128, 131, Heat", 1871 ("Lý thuyÕt nhiÖt"); "A Treatise on Electricity and 133, 146 - 147, 149, 151, 160, 162 - 165, 166, 170, 172, 175 - 176, Magnetism", 1873 ("Tr×nh bµy vÒ ®iÖn vµ tõ häc"); "Matter and 177, 187 - 188, 189 - 190, 191, 195, 198, 202, 203 - 204, 205 - 206, Motion", 1876 ("VËt chÊt vµ vËn ®éng"), v.v.. –317, 325, 369. 209, 212 - 217, 218, 219, 220, 221 - 222, 224, 226, 229 - 233, 234, Men-g¬ ( Menger), A n-t«n ( 1841 - 1906) - luËt gia ¸ o, ®¹i biÓu cña c¸i 235, 240 - 241, 242, 248, 249, 250, 251, 252, 253 - 254, 255, 256, gäi lµ "chñ nghÜa x· héi ph¸p lý"; tõ n¨m 1877, lµ gi¸o s − T r − êng 257, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266 - 268, 269, 270, 271, 272, 273, ®¹i häc tæng hîp Viªn. 274 - 275, 276, 282 - 284, 290, 291, 292, 293, 294, 296, 297, 298, Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Men-g¬ gåm cã: "Das Recht auf 299, 303 - 304, 305, 306, 307, 321, 313, 315, 316, 317, 331, 335, 345, den vollen Arbeitsertrag in geschichtlicher Darstellung", 1886 350, 351, 356, 357, 359 - 360, 363, 364, 365 - 366, 367, 370, 374, ("QuyÒn h − ëng toµn bé s¶n phÈm lao ®éng..."); "Das b ü rgerliche 375, 377, 379, 383, 384, 385, 386, 393, 394, 395, 398, 399, 408 - 409, Recht und die besitzlosen Volksklassen", 1890 ("QuyÒn c«ng d©n 420, 423 - 425, 426, 427, 428, 430, 432, 433, 435, 438 - 439, 441, vµ c¸c giai cÊp kh«ng cã cña"), v.v.. –398. 444, 446, 447. Men-si-cèp, M. O. ( 1859 - 1919) - nhµ chÝnh luËn ph¶n ®éng. B¾t ®Çu Ma-li-nèp-xki, A. A. – x em B «-g®a-nèp, A. ho¹t ®éng v¨n häc vµo n¨m 1879, céng t¸c viªn cña b¸o "Thêi M ¸c ( Marx), C ¸c ( 1818 - 1883) - ng − êi s¸ng lËp ra chñ nghÜa céng míi". V. I. Lª-nin ®· gäi Men-si-cèp lµ "Tªn chã s¨n trung thµnh s¶n khoa häc, nhµ t − t − ëng thiªn tµi, l·nh tô vµ ng − êi thÇy cña cña bän Tr¨m ®en Nga hoµng" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn giai cÊp v« s¶n quèc tÕ (xem bµi cña V. I. Lª-nin "C¸c M¸c (S¬ thø 5, t.20, tr. 142). Sau C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M − êi, l − îc tiÓu sö, kÌm theo sù tr×nh bµy chñ nghÜa M¸c") - Toµn tËp, Men-si-cèp ®· tÝch cùc ®Êu tranh chèng ChÝnh quyÒn x«-viÕt vµ tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.26, tr. 43 - 93). –9, 10, 37, 51, 53, ®· bÞ xö b¾n n¨m 1919. –79, 151, 257. 56, 69, 93, 112, 118 - 119, 120, 121, 122, 136, 158, 159, 160, 161, Mª-rinh ( Mehring), P hran-tx¬ ( 1846 - 1919) - nhµ ho¹t ®éng lçi l¹c 162, 163, 164, 166, 168, 172, 188, 189, 192, 202, 206, 222, 229, 238, 244, 247, 248, 263, 293 - 294, 295, 296, 298 - 299, 303, 304 - 305, cña phong trµo c«ng nh©n §øc, mét trong nh÷ng l·nh tô vµ nhµ 306 - 307, 312, 323, 325, 332, 369, 383, 389, 390, 391, 392 - 393, 394 lý luËn cña c¸nh t¶ trong §¶ng d©n chñ - x· héi §øc; nhµ sö häc, - 395, 399, 400 - 401, 402, 405, 406 - 407, 408, 409, 410, 413 - 414, nhµ chÝnh luËn vµ nhµ nghiªn cøu v¨n häc. Tõ cuèi nh÷ng n¨m 416 - 418, 420, 425, 427, 428, 430, 444, 449. 60 cña thÕ kû XIX, lµ nhµ chÝnh luËn d©n chñ - t − s ¶n cÊp tiÕn; lµ M¸c-x¬-oen ( Maxwell), G iªm-x¬ ClÐc ( 1831 - 1879) - nhµ vËt lý häc chñ biªn tê b¸o d©n chñ "Volks-Zeitung" ("B¸o nh©n d©n"), ®· Anh; tõ n¨m 1856 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp A-bÐc- chèng l¹i Bi-xm¸c, b¶o vÖ §¶ng d©n chñ - x· héi. N¨m 1891 Mª- ®inh, tõ n¨m 1860 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Lu©n-®«n, rinh gia nhËp §¶ng d©n chñ - x· héi §øc. Lµ mét céng t¸c viªn tõ n¨m 1871 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Cam-brÝt-gi¬, t¹i tÝch cùc vµ lµ mét trong nh÷ng biªn tËp viªn cña c¬ quan lý luËn ®ã «ng phô tr¸ch phßng thÝ nghiÖm Ca-oen-®i-s¬, ® − îc lËp ra cña ®¶ng lµ t¹p chÝ "Die Neue Zeit" ("Thêi míi"); sau nµy, ®· lµm theo s¸ng kiÕn cña «ng (1874); «ng næi tiÕng nhê nh÷ng c«ng chñ biªn cña tê "Leipziger Volkszeitung" ("B¸o nh©n d©n Lai- tr×nh nghiªn cøu lý thuyÕt trong lÜnh vùc quang häc, lý thuyÕt pxÝch"). N¨m 1893 cuèn "Lessing-Legende" ("TruyÒn thuyÕt vÒ ®éng häc vÒ c¸c chÊt khÝ vµ nhÊt lµ lý thuyÕt vÒ ®iÖn. Tæng kÕt Lª-xinh") cña «ng ®· ® − îc xuÊt b¶n thµnh s¸ch riªng, n¨m 1897 c¸c thÝ nghiÖm cña M. Pha-ra-®©y trong viÖc nghiªn cøu c¸c hiÖn cuèn "Geschichte der deutschen Sozialdemokratie" ("LÞch sö phong
  7. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 578 579 v« s¶n, nh÷ng yªu s¸ch mµ tõ nay trë ®i ng − êi ta ph¶i chó ý trµo d©n chñ - x· héi §øc") gåm 4 tËp cña «ng ®· ® − îc xuÊt b¶n. ®Õn" (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen: S ®d, t .23, tr. 29). Min-l¬ ®· thôt Mª-rinh ®· lµm viÖc rÊt nhiÒu ®Ó xuÊt b¶n di s¶n tr − íc t¸c cña lïi mét b − íc so víi §. Ri-c¸c-®«, «ng ®· tõ bá häc thuyÕt vÒ gi¸ M¸c, ¡ng-ghen vµ L¸t-xan; n¨m 1918 Mª-rinh ®· cho xuÊt b¶n trÞ lao ®éng vµ thay häc thuyÕt Êy b»ng häc thuyÕt tÇm th − êng cuèn s¸ch cña «ng nãi vÒ cuéc ®êi vµ ho¹t ®éng cña C. M¸c. Mª- vÒ chi phÝ s¶n xuÊt. Min-l¬ ®· m − u toan gi¶i thÝch lîi nhuËn cña rinh ®· tÝch cùc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¬ héi vµ chñ nghÜa c¸c nhµ t − b ¶n b»ng mét thø lý thuyÕt khoa häc gi¶ hiÖu, tøc lµ xÐt l¹i trong hµng ngò Quèc tÕ II, ®· lªn ¸n chñ nghÜa Cau-xky, thuyÕt tiÕt dôc, mét thuyÕt cho r»ng tuång nh − c ¸c nhµ t − b ¶n ®· song ®ång thêi l¹i ph¹m ph¶i nh÷ng sai lÇm cña ph¸i t¶ ë §øc lµ cã sù tiÕt dôc trong tiªu dïng. Min-l¬ lµ ng − êi ñng hé thuyÕt sî ®o¹n tuyÖt vÒ mÆt tæ chøc víi bän c¬ héi chñ nghÜa. Mª-rinh nh©n khÈu, mét lý thuyÕt bµi nh©n lo¹i, cña Man-tuýt. N. G. ®· triÖt ®Ó b¶o vÖ chñ nghÜa quèc tÕ, ®· hoan nghªnh C¸ch m¹ng TsÐc-n − -sÐp-xki, trong nh÷ng lêi ghi chó cña m×nh vÒ b¶n dÞch x· héi chñ nghÜa th¸ng M − êi. Tõ n¨m 1916, Mª-rinh lµ mét trong cuèn s¸ch cña Min-l¬ nhan ®Ò "Nguyªn lý kinh tÕ chÝnh trÞ häc" nh÷ng ng − êi l·nh ®¹o tæ chøc c¸ch m¹ng "Liªn minh Xp¸c-ta-cót", (1860 - 1861) vµ trong t¸c phÈm "Kh¸i luËn vÒ kinh tÕ chÝnh trÞ ®· ®ãng vai trß quan träng trong viÖc thµnh lËp §¶ng céng s¶n häc (theo Min-l¬)" (1861), ®· phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm kinh tÕ §øc. –10, 306, 307, 442 - 443. cña Min-l¬. –124 - 125. Mi-khai-lèp-xki, N. C. ( 1842 - 1904) - nhµ lý luËn næi tiÕng nhÊt cña Moãc-gan ( Morgan), C an-vi L«-Ýt ( 1852 - 1936) - nhµ sinh vËt häc, ph¸i d©n tuý tù do chñ nghÜa, nhµ chÝnh luËn, nhµ phª b×nh v¨n nhµ t©m lý häc vµ nhµ triÕt häc Anh; tõ n¨m 1884, lµ gi¸o s − häc, nhµ triÕt häc theo chñ nghÜa thùc chøng, mét trong sè c¸c T r − êng ®¹i häc tæng hîp Bri-xt«n. Vµo thêi kú ®Çu cña ®êi ho¹t ®¹i biÓu cña tr − êng ph¸i chñ quan trong x· héi häc. B¾t ®Çu ho¹t ®éng cña m×nh, Moãc-gan ®øng trªn lËp tr − êng duy vËt, sau nµy ®éng v¨n häc vµo n¨m 1860; tõ n¨m 1868, lµ céng t¸c viªn, sau tõ bá chñ nghÜa duy vËt, trë thµnh ®¹i biÓu cña mét khuynh ®ã lµ mét trong sè c¸c biªn tËp viªn cña t¹p chÝ "Ký sù n − íc h − íng duy t©m trong triÕt häc t − s ¶n hiÖn ®¹i Anh - ®ã lµ tr − êng nhµ". Vµo cuèi nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XIX Mi-khai-lèp-xki tham gia so¹n th¶o vµ biªn tËp c¸c xuÊt b¶n phÈm cña tæ chøc ph¸i "tiÕn hãa lé xuÊt", ®· chøng minh r»ng cÇn ph¶i thõa nhËn "D©n ý". N¨m 1892 «ng ®øng ®Çu t¹p chÝ "Cña c¶i n − íc Nga", lµ trªn thÕ giíi cã mét "lùc l − îng néi t¹i" nµo ®ã ho¹t ®éng, lùc trong ®ã «ng ta kÞch liÖt ®Êu tranh chèng ph¸i m¸c-xÝt. Nh÷ng l − îng Êy «ng ta ®ång nhÊt víi Th − îng ®Õ. quan ®iÓm cña Mi-khai-lèp-xki ®· bÞ phª ph¸n trong t¸c phÈm Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Moãc-gan gåm cã: "Animal Life cña V. I. Lª-nin "Nh÷ng "ng − êi b¹n d©n" lµ thÕ nµo vµ hä ®Êu and Intelligence", 1890 - 1891 ("Sù sèng vµ sù hiÓu biÕt cña c¸c tranh chèng nh÷ng ng − êi d©n chñ - x· héi ra sao?" (1894) vµ con vËt"); "Introduction to Comparative Psychology", 1895 ("NhËp trong c¸c t¸c phÈm kh¸c. –249, 405. m«n t©m lý häc so s¸nh"); "Emergent Evolution", 1923 ("Sù tiÕn M in-l¬ ( Mill), G i«n Xtiu-¸c ( 1806 - 1873) - nhµ triÕt häc vµ nhµ kinh hãa lé xuÊt"), v.v.. - 43, 220 - 221. tÕ häc t − s ¶n Anh, mét trong nh÷ng ®¹i biÓu næi tiÕng cña chñ M«-lÐt-sèt ( Moleschott), G ia-cèp ( 1822 - 1893) - nhµ b¸c häc Hµ-lan, nghÜa thùc chøng. Trong nh÷ng n¨m 1865 - 1868, Min-l¬ lµ nghÞ phã gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp H©y-®en-bÐc (1847 - 1854), sÜ cña h¹ nghÞ viÖn Anh. Nh÷ng t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu cña gi¸o s − s inh lý häc Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Xuy-rÝch (1856 - Min-l¬ gåm cã: "A System of Logic, Ratiocinative and Indu- 1861), Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Tu-ranh (1861 - 1879) vµ Tr − êng ctive...", 1843 ("HÖ l«-gÝch tam ®o¹n luËn vµ quy n¹p...") vµ "Exami- ®¹i häc tæng hîp R«-ma (1879 - 1893). Lµ mét trong nh÷ng ®¹i nation of Sir W. Hamilton's Philosophy", 1865 ("B×nh luËn triÕt biÓu chñ yÕu cña chñ nghÜa duy vËt tÇm th − êng; ®· phôc håi häc cña ngµi Uy-li-am Ha-min-t¬n"). T¸c phÈm kinh tÕ chñ yÕu lµ c¸c quan ®iÓm m¸y mãc vÒ giíi tù nhiªn vµ x· héi. §· viÕt mét "Principles of Political Economy", 1848 ("Nguyªn lý kinh tÕ chÝnh sè t¸c phÈm vÒ sinh lý häc; t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu lµ "Der trÞ häc"). Min-l¬ thuéc vµo sè nh÷ng ®¹i biÓu cña kinh tÕ chÝnh K r e i s l a u f d e s L e b e n s " , 1 8 5 2 ( " T u Ç n h o µ n c ñ a s ù s è n g " ) . –4 6 , trÞ häc t − s ¶n mµ theo sù nhËn xÐt cña M¸c, ®· "cè g¾ng kÕt hîp 294, 408. kinh tÕ chÝnh trÞ häc cña t − b ¶n víi nh÷ng yªu s¸ch cña giai cÊp
  8. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 580 581 Muy-l¬ ( M ü ller), G i«-han-nÐt Pª-t¬ ( 1801 - 1858) - nhµ khoa häc tù tr − ëng Tr − êng ®¹i häc céng s¶n mang tªn I-a. M. XvÐc-®lèp, nhiªn ng − êi §øc, tõ n¨m 1830 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng viÖn phã ViÖn lÞch sö ®¶ng, gi¸m ®èc th − v iÖn quèc gia mang tªn V. I. Lª-nin. §· viÕt mét sè t¸c phÈm vÒ triÕt häc. –12. hîp Bon, tõ n¨m 1833 lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp BÐc- lanh. §· viÕt c¸c t¸c phÈm vÒ sinh lý häc, gi¶i phÉu häc so s¸nh, Niu-t¬n ( Newton), I -xa-¸c ( 1642 - 1727) - nhµ vËt lý häc vÜ ®¹i ng − êi bµo thai häc vµ m« häc; ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu hÖ thÇn kinh Anh, nhµ c¬ häc, nhµ thiªn v¨n häc vµ to¸n häc; tõ n¨m 1669, trung − ¬ng vµ c¸c gi¸c quan; n¨m 1834, lËp ra t¹p chÝ "Archiv f ü r phô tr¸ch khoa vËt lý - to¸n häc cña Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Anatomie, Physiologie und wissenschaftliche Medizin" ("T − l iÖu Cam-brÝt-gi¬, tõ n¨m 1672, lµ uû viªn Héi hoµng gia Lu©n-®«n, vÒ gi¶i phÉu, sinh lý häc vµ y häc khoa häc"), lËp ra tr − êng ph¸i tõ n¨m 1703, lµ chñ tÞch héi nµy. Niu-t¬n ®· v¹ch ra nh÷ng ®Þnh c¸c nhµ sinh lý häc. luËt c¬ b¶n cña c¬ häc cæ ®iÓn, ph¸t hiÖn ra ®Þnh luËt v¹n vËt Muy-l¬ lµ mét trong nh÷ng ng − êi lËp ra chñ nghÜa duy t©m hÊp dÉn, hiÖn t − îng t¸n s¾c cña ¸nh s¸ng vµ ®Ò ra (song song víi "sinh lý häc"; xuÊt ph¸t tõ c¸i gäi lµ "quy luËt n¨ng l − îng ®Æc thï G. Lai-bni-tx¬) c¸c phÐp tÝnh vi ph©n vµ tÝch ph©n. XÐt vÒ quan cña c¸c gi¸c quan" do chÝnh «ng nªu ra, Muy-l¬ coi nh÷ng c¶m gi¸c ®iÓm triÕt häc, Niu-t¬n lµ mét ng − êi duy vËt tù ph¸t. Niu-t¬n lµ kÕt qu¶ cña sù biÓu hiÖn n¨ng l − îng bªn trong cña c¸c gi¸c quan cho r»ng vËt chÊt cã søc ×, kh«ng cã kh¶ n¨ng tù chuyÓn ®éng, con ng − êi, ®· xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cña chñ nghÜa Can-t¬ mµ ®i cho nªn «ng kh¼ng ®Þnh r»ng Th − îng ®Õ ®· t¹o ra "c¸i ®Èy ®Çu ®Õn kÕt luËn vÒ sù kh«ng thÓ nhËn thøc ® − îc thÕ giíi bªn ngoµi. tiªn" lµm cho vò trô chuyÓn ®éng. C¸c quan ®iÓm cña Niu-t¬n ®· Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Muy-l¬ gåm cã: "Zur verglei- cã ¶nh h − ëng to lín ®Õn sù h×nh thµnh chñ nghÜa duy vËt m¸y mãc. chenden Physiologie des Gesichtssinnes des Menschen und der Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Niu-t¬n gåm cã: "Philosophiae Thiere...", 1826 ("Sinh lý häc so s¸nh cña thÞ gi¸c ë con ng − êi vµ naturalis principia mathematica", 1687 ("Nh÷ng c¬ së to¸n häc ë c¸c con vËt..."); "Handbuch der Physiologie", 1833 - 1840 ("Sinh cña triÕt häc tù nhiªn"); "Optics or a Treatise of the Reflections, lý häc"), v.v.. –376 - 377. Refractions, Inflections and Colours of Light", 1704 ("Quang häc, n hay lµ sù tr×nh bµy vÒ c¸c hiÖn t − îng ph¶n ¸nh, khóc x¹, sãng vµ mµu cña ¸nh s¸ng") vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. –214, 311. N a-p«-lª-«ng I ( B«-na-p¸c-t¬) ( 1769 - 1821) - hoµng ®Õ Ph¸p thêi kú Nèc-x¬ ( Knox), G «-v¸c ( sinh n¨m 1868) - nhµ triÕt häc Anh theo chñ nh÷ng n¨m 1804 - 1814 vµ 1815. –153, 154, 160, 168, 219. nghÜa thùc dông, t¸c gi¶ c¸c cuèn s¸ch: "The Philosophy of William NÐp-xki, V. I. ( 1 8 7 6 - 1 9 3 7 ) - nhµ c ¸ c h m¹ ng c huyª n nghi Ö p , ®¶ ng James", 1914 ("TriÕt häc cña Uy-li-am Giªm-x¬"); "The Will to Be viªn tõ n¨m 1898, mét trong nh÷ng ng − êi tæ chøc ra Ban chÊp Free", 1928 (" ý c hÝ tù do"); "The Evolution of Truth...", 1930 ("Sù hµnh miÒn s«ng §«n ®Çu tiªn cña §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· tiÕn triÓn cña ch©n lý...") vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. –273 - 274. héi Nga. §· lµm c«ng t¸c ®¶ng ë R«-xtèp trªn s«ng §«n, M¸t- xc¬-va, Pª-tÐc-bua, V«-r«-ne-gi¬, Kh¸c-cèp vµ ë c¸c thµnh phè o kh¸c. NÐp-xki ®· tÝch cùc tham gia cuéc c¸ch m¹ng 1905 - 1907, ®· nhiÒu lÇn bÞ chÝnh phñ Nga hoµng khñng bè. Sau C¸ch m¹ng O ¸c-®¬ ( Ward), G iªm-x¬ ( 1843 - 1925) - nhµ t©m lý häc Anh, mét nhµ d©n chñ - t − s ¶n th¸ng Hai 1917, NÐp-xki lµ mét trong nh÷ng triÕt häc duy t©m, theo chñ nghÜa thÇn bÝ; tõ n¨m 1897, lµ gi¸o s − ng − êi tæ chøc vµ l·nh ®¹o tæ chøc qu©n sù ë Pª-tÐc-bua. §· tÝch T r − êng ®¹i häc tæng hîp Cam-brÝt-gi¬. Trong c¸c t¸c phÈm cña cùc tham gia cuéc khëi nghÜa vò trang th¸ng M − êi, lµ uû viªn Uû m×nh, ®Æc biÖt lµ trong cuèn "Naturalism and Agnosticism", 1889 b a n qu© n sù - c¸ ch m¹ ng Pª-tÐc-b ua . Sa u C¸ ch m¹ ng x · hé i ("Chñ nghÜa tù nhiªn vµ thuyÕt bÊt kh¶ tri"), «ng ®· m − u toan sö chñ nghÜ a th¸ ng M − êi, ®· lµm c«ng t¸c chÝ nh quyÒn, c« ng t¸ c dông nh÷ng ph¸t minh vÒ vËt lý häc ®Ó ®Êu tranh chèng chñ ®¶ ng vµ c« ng t¸ c kho a hä c: b é tr − ëng Bé d©n uû giao th«ng, nghÜa duy vËt vµ b¶o vÖ t«n gi¸o. –103, 206, 251 - 253, 338, 342 - phã chñ tÞch Ban chÊp hµnh trung − ¬ng c¸c X«-viÕt toµn Nga, hiÖu 349, 353, 358, 362, 370, 423, 426, 428.
  9. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 582 583 Oãc-t«-®èc – x em ¸ c-xen-rèt, L. I. tè t nhÊt vÒ chñ nghÜa kinh viÖn ph¶n ®éng cña häc thuyÕt Ma- kh¬" (xem tËp nµy, tr. 192). « Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña PÕt-tx«n-t¬ gåm cã: "Einf ü h- rung in die Philosophie der reinen Erfahrung", 1900 - 1904 ("Giíi ¤ -xt¬-van-®¬ ( Ostwald), V in-hem Phri-®rÝch ( 1853 - 1932) - nhµ thiÖu triÕt häc vÒ kinh nghiÖm thuÇn tuý"); "Das Weltproblem khoa häc tù nhiªn vµ nhµ triÕt häc duy t©m ng − êi §øc; tõ n¨m von positivistischem Standpunkte aus", 1906 ("VÊn ®Ò thÕ giíi 1882, lµ gi¸o s − T r − êng trung cÊp b¸ch khoa Ri-ga, tõ n¨m 1887, xÐt trªn quan ®iÓm thùc chøng"), v.v.. – 6, 19, 39, 56, 57, 65, 69 - 70, lµ gi¸o s − m «n hãa vËt lý cña Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Lai-pxÝch. 82, 85 - 88, 89, 90, 94, 105, 149 - 150, 160, 173, 179, 192 - 195, 205, §· cã nh÷ng bµi viÕt trong nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau cña hãa 208 - 209, 226, 229, 248 - 249, 251, 254 - 255, 259, 262, 268 - 269, häc; nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu ®Òu ®Ò cËp ®Õn thuyÕt ®iÖn ph©n. 273, 307, 395 - 399, 427, 428, 431, 435, 439. ¤-xt¬-van-®¬ lµ t¸c gi¶ c¸c thuyÕt "duy n¨ng" - mét biÕn d¹ng PhÐc-voãc-n¬ ( Verworn), M ¸c-x¬ ( 1863 - 1921) - nhµ sinh lý häc vµ cña chñ nghÜa duy t©m "vËt lý häc"; coi n¨ng l − îng lµ kh¸i niÖm nhµ sinh vËt häc §øc; tõ n¨m 1895, lµ gi¸o s − ® ¹i häc ë I-ª-na, chung nhÊt vµ m − u toan t − d uy vÒ vËn ®éng vµ n¨ng l − îng mét sau ®ã ë Gít-tinh-ghen vµ ë Bon; ®· xuÊt b¶n "Zeitschrift f ü r c¸ch t¸ch rêi khái vËt chÊt. V. I. Lª-nin ®· gäi ¤-xt¬-van-®¬ lµ allgemeine Physiologie" ("T¹p chÝ sinh lý häc chung"). Nghiªn nhµ hãa häc lín vµ nhµ triÕt häc nhá, ®· phª ph¸n "chñ nghÜa cøu chñ yÕu lµ nh÷ng vÊn ®Ò sinh lý häc chung; t¸c gi¶ cña duy n¨ng" vµ ®· chøng minh tÝnh chÊt v« c¨n cø vÒ mÆt khoa häc nhiÒu t¸c phÈm chuyªn ®Ò. VÒ ý kiÕn nhËn xÐt cña V. I. Lª-nin cña chñ nghÜa nµy. ®èi víi cuèn s¸ch cña PhÐc-voãc-n¬ "Die Biogenhypothese", Nh÷ng t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu cña ¤-xt¬-van-®¬ gåm cã: 1903 ("Gi¶ thuyÕt vÒ chÊt nguyªn sinh"), xin xem trong "Bót ký "Energie und ihre Wandlungen", 1888 ("N¨ng l − îng vµ sù chuyÓn triÕt häc" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 353 - 354). XÐt vÒ quan ®iÓm triÕt häc, PhÐc-voãc-n¬ lµ mét ng − êi hãa cña nã"); "Die Überwindung des wissenschaftlichen Materialismus", chiÕt trung, gÇn gòi víi ph¸i Ma-kh¬, ®· bªnh vùc "thuyÕt ®iÒu 1895 ("Kh¾c phôc chñ nghÜa duy vËt khoa häc"); "Vorlesungen kiÖn". –273. ü ber Naturphilosophie", 1902 ("TËp bµi gi¶ng vÒ triÕt häc tù nhiªn"); Phª-khn¬ ( Fechner), G u-xta-v¬ Tª-«-®o ( 1801 - 1887) - nhµ khoa häc tõ n¨m 1901, ®· xuÊt b¶n t¹p chÝ "Annalen der Naturphilosophie" tù nhiªn vµ nhµ triÕt häc duy t©m ng − êi §øc, tõ n¨m 1834, lµ ("Niªn gi¸m triÕt häc tù nhiªn"). –50, 61, 200, 276, 283 - 284, 313, gi¸o s − v Ët lý ë Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Lai-pxÝch. C¸c t¸c 331, 333 - 336, 337, 356, 412, 424, 425, 426. phÈm cña Phª-khn¬ cã mét ý nghÜa quan träng ®èi víi t©m lý p häc thùc nghiÖm; næi tiÕng nhÊt lµ c«ng tr×nh cña «ng nghiªn cøu c¶m gi¸c. Trong triÕt häc «ng chÞu ¶nh h − ëng cña Sen-linh, toan P en-la ( Pellat), H ¨ng-ri ( 1850 - 1909) - nhµ vËt lý häc Ph¸p, gi¸o s − tÝnh ®iÒu hßa chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o víi tÝnh chÊt duy n æi tiÕng nhê c¸c t¸c phÈm trong lÜnh vùc ®iÖn. vËt tù ph¸t cña nh÷ng ph¸t minh khoa häc cña «ng, coi vËt chÊt T¸c phÈm chñ yÕu cña Pen-la lµ: "Cours d'ÐlectricitÐ", 1901 - lµ "c¸i chøa ®ùng tinh thÇn". 1908 ("Gi¸o tr×nh vÒ ®iÖn"). –320. T¸c phÈm chñ yÕu cña Phª-khn¬ lµ: "Elemente der Psy- PÕt-tx«n-t¬ ( Petzoldt), I -«-xÝp ( 1862 - 1929) - nhµ triÕt häc ph¶n chophysik", 1860 ("Nh÷ng yÕu tè t©m lý vËt lý"). –418. ®éng ng − êi §øc, theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan, häc trß cña Phi-s¬ ( Fischer), C u-n« ( 1824 - 1907) - nhµ nghiªn cøu t − s ¶n §øc E. Ma-kh¬ vµ cña R. A-vª-na-ri-ót. PÕt-tx«n-t¬ ®· phñ nhËn chñ chuyªn vÒ lÞch sö triÕt häc, ng − êi thuéc ph¸i Hª-ghen, gi¸o s − nghÜa duy vËt víi tÝnh c¸ch lµ mét khuynh h − íng triÕt häc, t×m t riÕt häc ë I-ª-na (tõ n¨m 1856), sau ®ã ë H©y-®en-bÐc. T¸c phÈm c¸ch thay thÕ tÝnh nh©n qu¶ b»ng nguyªn t¾c tiªn nghiÖm vÒ chñ yÕu cña «ng lµ bé s¸ch gåm nhiÒu tËp "Geschichte der neueren "tÝnh quy ®Þnh ®ång nghÜa", ®· chèng l¹i chñ nghÜa x· héi khoa häc. Philosophie", 1854 - 1877 ("LÞch sö triÕt häc míi"); ®©y lµ mét t¸c Theo lêi cña V. I. Lª-nin, PÕt-tx «n-t¬ "cã thÓ lµ mé t ®iÓn h× nh phÈm cã nhiÒu tµi liÖu thùc tÕ, trong ®ã «ng ®· tr×nh bµy nh÷ng
  10. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 584 585 hÖ thèng triÕt häc cña Bª-c¬n, §ª-c¸c-t¬, Xpi-n«-da, Lai-bni-tx¬, t¹o mµ PhÝch-tª g¾n víi viÖc thñ tiªu c¸c ®Æc quyÒn ®¼ng cÊp, Can-t¬, PhÝch-tª, Sen-linh, Hª-ghen vµ cña c¸c nhµ triÕt häc hñy bá nh÷ng quan hÖ phong kiÕn vµ thiÕt lËp nh÷ng quyÒn tù kh¸c. Song, do chØ ®ãng khung trong viÖc tr×nh bµy tiÓu sö vµ do cña c«ng d©n, v.v.. nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña c¸c nhµ t − t − ëng nªn Phi-s¬ ®· Nh÷ng t¸c phÈm cña PhÝch-tª gåm cã: "Wissenschaftslehre", kh«ng thÓ v¹ch trÇn ® − îc nh÷ng c¨n nguyªn x· héi cña triÕt häc, 1794 ("Häc thuyÕt cña khoa häc"); "Vorlesungen ü ber die nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi vµ lÞch sö cña sù xuÊt hiÖn hÖ thèng nµy Bestimmung des Gelehrten", 1974 ("VÒ sø mÖnh cña nhµ b¸c häc"); hay hÖ thèng kia vµ ý nghÜa thùc tÕ cña chóng. Khi nhËn ®Þnh, "Die Bestimmung des Menschen", 1800 ("Sø mÖnh cña con ch¼ng h¹n, ph − ¬ng ph¸p cña Phi-s¬ tr×nh bµy hÖ thèng triÕt häc ng − êi"); "Sonnenklarer Bericht an das gr öß ere publicum ü ber das Hª-ghen, V. I. Lª-nin viÕt r»ng «ng ta lÊy " mét c¸ch khinh suÊt eigentliche Wesen der neuesten Philosophie", 1801 ("B¶n th«ng h¬n - n h÷ng thÝ dô trong B ¸ c h k h o a t o µ n t h − , b æ sung c¸o s¸ng nh − m Æt trêi tr − íc qu¶ng ®¹i c«ng chóng vÒ b¶n chÊt thªm nh÷ng luËn ®iÖu tÇm th − êng..., nh − ng kh«ng chØ cho b¹n ch©n chÝnh cña triÕt häc tèi t©n"), v.v.. –72 - 73, 74, 78, 84, 90, 165 ®äc thÊy râ l µm thÕ nµo t ×m ra ® − îc ch×a khãa ®Ó hiÓu nh÷ng - 166, 170, 175, 180, 236, 237, 240, 255, 260, 261, 279, 368. biÕn chuyÓn, nh÷ng mµu vÎ, nh÷ng s¾c th¸i uyÓn chuyÓn ®Ëm PhÝch-tª ( Fichte), I m-ma-nu-in HÐc-man ( 1796 - 1879) - nhµ triÕt häc nh¹t rÊt nhá cña c¸c kh¸i niÖm trõu t − îng cña Hª-ghen" (Toµn duy t©m §øc, con trai cña Gi«n-han Gièt-lÝp PhÝch-tª; tõ n¨m tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t. 29, tr. 158). –238. 1836, lµ gi¸o s − t riÕt häc ë Bon, tõ n¨m 1842 - ë Ti-u-bin-ghen; tõ PhÝch-tª ( Fichte), G i«-han Gèt-lÝp ( 1762 - 1814) - nhµ duy t©m chñ quan, n¨m 1837, lµm chñ biªn tê "Zeitschrift f ü r Philosophie und ®¹i biÓu cña triÕt häc duy t©m §øc cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû spekulative Theologie" ("T¹p chÝ triÕt häc vµ thÇn häc t − b iÖn"). XIX, ®¹i diÖn cho lîi Ých cña giai cÊp t − s ¶n §øc; tõ n¨m 1794, lµ Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña PhÝch-tª lµ: "Beitr ä ge zur Cha- gi¸o s − t r − êng ®¹i häc ë I-ª-na, sau ®ã ë BÐc-lanh vµ ë Ð c-lan-ghen. rakteristik der neueren Philosophie", 1829 ("Bµn vÒ ®Æc tr − ng cña XuÊt ph¸t tõ triÕt häc cña Can-t¬, «ng lµ mét trong nh÷ng ng − êi triÕt häc míi"); "System der Ethik", 1850 - 1853 ("HÖ thèng ®¹o ®Çu tiªn phª ph¸n chñ nghÜa Can-t¬ "tõ phÝa h÷u", phñ nhËn sù tån ®øc häc"); "Anthropologie", 1856 ("Nh©n chñng häc"), v.v.. –255. t¹i kh¸ch quan cña "vËt tù nã". ¤ng x©y dùng hÖ thèng duy t©m cña Ph«-gt¬ ( Vogt), C ¸c-l¬ ( 1817 - 1895) - nhµ triÕt häc tù nhiªn §øc, m×nh - mµ «ng gäi lµ "häc thuyÕt cña khoa häc" - trªn c¬ së c¸i kh¸i niÖm cña Can-t¬ vÒ sù thèng nhÊt tiªn nghiÖm (kh«ng phô thuéc mét trong nh÷ng ®¹i biÓu chñ yÕu cña chñ nghÜa duy vËt tÇm vµo kinh nghiÖm) cña tù ý thøc; «ng tuyªn bè r»ng c¸i T «i c ña con th − êng. Tham gia c¸ch m¹ng 1848 - 1849 ë §øc, lµ ®¹i biÓu cña ng − êi lµ thùc t¹i duy nhÊt, lµ lùc l − îng s¸ng t¹o v¹n n¨ng vµ rèt côc Quèc héi Phran-pho, lµ mét ng − êi d©n chñ tiÓu t − s ¶n thuéc th× dung hîp víi tù ý thøc cña toµn thÓ nh©n lo¹i. Theo PhÝch-tª th× c¸nh t¶ trong Quèc héi. Sau khi c¸ch m¹ng bÞ thÊt b¹i, «ng ch¹y c¸i T «i - ® ã kh«ng chØ lµ lý tÝnh, mµ cßn lµ ý chÝ, lµ hµnh ®éng. Nã sang c − t ró ë Thôy-sÜ. Lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu t¸c phÈm vÒ ®éng vËt n»m trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng kh«ng ngõng. C¸i T «i häc, ®Þa chÊt häc vµ sinh lý häc. Lµ ng − êi theo chñ nghÜa duy vËt k inh nghiÖm chñ nghÜa gi¶ ®Þnh c¸i k h«ng ph¶i T«i, t øc giíi tù nhiªn; tÇm th − êng, «ng kh¼ng ®Þnh r»ng "t − t − ëng ®èi víi ãc gÇn gièng c¶ c¸i T «i l Én c¸i k h«ng ph¶i T«i ® Òu tæng hîp trong c¸i T «i t uyÖt nh − m Ët ®èi víi gan hay lµ n − íc tiÓu ®èi víi thËn" ("Nh÷ng l¸ ®èi mµ C. M¸c gäi lµ " tinh thÇn ® − îc hãa trang mét c¸ch siªu h×nh th − v Ò sinh lý häc", tiÕng Nga, Xanh Pª-tÐc-bua, 1867, tr. 298). Lµ kÎ trong s ù t¸ch rêi c ña nã víi giíi tù nhiªn" (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. thï quyÕt liÖt cña chñ nghÜa x· héi khoa häc, «ng ®· tham gia Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 2, t.2, tr. 154). nh÷ng cuéc truy bøc c¸c nhµ c¸ch m¹ng v« s¶n, ®· ® − a ra nh÷ng lêi PhÝch-tª m − u toan chøng minh qu¸ tr×nh nhËn thøc, triÕt häc vu khèng vÒ ho¹t ®éng cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Trong bµi c«ng cña «ng d − íi h×nh thøc duy t©m bao hµm mét gi¶ thiÕt vÒ ý kÝch "Ngµi Ph«-gt¬" (1860), M¸c ®· v¹ch trÇn Ph«-gt¬ lµ ®Æc vô ¨n nghÜa cña ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng − êi. C¸c quan ®iÓm x· héi - chÝnh trÞ cña PhÝch-tª nãi lªn xu h − íng cña giai cÊp t − s ¶n l − ¬ng cña Lu-i B«-na-p¸c-t¬ (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn §øc muèn c¶i t¹o n − íc §øc theo chñ nghÜa t − b ¶n, mét sù c¶i tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 2, t.14, tr. 395 - 691). – 46, 294, 408.
  11. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 586 587 Ph«n-kman ( Volkmann), P «n ( 1856 - kho¶ng 1938) - gi¸o s − v Ët lý "LuËn c − ¬ng vÒ Ph¬-b¸ch" cña C. M¸c, trong "HÖ t − t − ëng §øc" cña häc lý thuyÕt ë C«-nÝch-xbe (tõ 1894); trong triÕt häc «ng ta lµ C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen vµ trong t¸c phÈm cña Ph. ¡ng-ghen "Lót-vÝch mét ng − êi chiÕt trung, ®· tiÕn hµnh ®Êu tranh chèng chñ nghÜa Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc" (xem C. M¸c vµ duy vËt ®Ó b¶o vÖ gi¸o héi Tin lµnh; theo "chñ nghÜa h − c Êu" cña Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 2, t.3, tr. 1 - 4; Phai-hin-g¬. VÒ ý kiÕn cña V. I. Lª-nin nhËn xÐt cuèn s¸ch cña 7 - 544, vµ c¶ TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Nga, t.II, 1955, tr. 339 - 382). Ph«n-kman "Erkenntnistheoretische Grundz ü ge der Natur- VÒ nh÷ng ý kiÕn tãm t¾t cña Lª-nin vÒ hai t¸c phÈm cña Ph¬-b¸ch, wissenschaften", 1896 ("Lý luËn nhËn thøc trong khoa häc tù xem trong "Bót ký triÕt häc" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø nhiªn"), xem trong "Bót ký triÕt häc" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt 5, t. 29, tr. 41 - 64, 65 - 76). – 13, 46, 51, 93 - 94, 95, 96, 111 - 112, 114, b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 353). –198. 118, 120, 134, 136 - 138, 141, 152, 161, 166 - 167, 181 - 183, 188, 189, Ph¬-b¸ch ( Feuerbach), L ót-vÝch An-®rª-¸t ( 1804 - 1872) - nhµ triÕt 192, 200, 209, 211, 242 - 244, 247, 249 - 250, 284, 289, 294 - 295, 298, häc duy vËt xuÊt s¾c vµ nhµ v« thÇn ng − êi §øc. Tõ n¨m 1828, lµ 376 - 377, 408, 417, 420 - 421, 427, 428, 446. phã gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Ð c-lan-ghen; trong t¸c Phran-c¬ ( Franck), A -®«n-ph¬ ( 1809 - 1893) - nhµ triÕt häc duy t©m phÈm ®Çu tiªn cña m×nh "Gedanken ü ber Tod und Unsterblich- Ph¸p, ng − êi ®· cïng víi mét sè nhµ triÕt häc kh¸c biªn so¹n tõ keit", 1830 ("Nh÷ng suy nghÜ vÒ c¸i chÕt vµ c¸i bÊt tö"), «ng chèng l¹i gi¸o ®iÒu cña ®¹o C¬-®èc vÒ linh hån bÊt diÖt; cuèn ®iÓn c¸c khoa häc triÕt häc. Trong t¸c phÈm "Le communisme s¸ch ®· bÞ tÞch thu, Ph¬-b¸ch bÞ truy n· vµ Ýt l©u sau bÞ ®uæi khái jugÐ par l'histoire", 1849 ("Chñ nghÜa céng s¶n tr − íc sù ph¸n xÐt tr − êng ®¹i häc tæng hîp. N¨m 1836, «ng chuyÓn ®Õn lµng Bróc-bÐc cña lÞch sö"), «ng ta ®· chèng l¹i nh÷ng häc thuyÕt céng s¶n (Ti-u-rin-gi-a), vµ sèng ë ®Êy gÇn 25 n¨m. Trong thêi kú ®Çu cïng thêi víi «ng. - 152. ho¹t ®éng triÕt häc cña m×nh, «ng theo c¸nh t¶ cña tr − êng ph¸i Phran-c¬ ( Frank), P hi-lÝp ( sinh n¨m 1884) - nhµ triÕt häc thùc chøng Hª-ghen. Vµo cuèi nh÷ng n¨m 30 thÕ kû XIX, «ng tõ bá chñ nghÜa duy t © m ; míi vµ nhµ vËt lý häc hiÖn ®¹i; trong nh÷ng n¨m tõ 1912 ®Õn t r o n g c ¸ c t ¸ c p h È m " Z u r K r i t i k d e r H e g e l s c h e n P h i l o sophie", 1938, lµ gi¸o s − ë P ra-ha; n¨m 1938 sang c − t ró ë Mü. Lµ t¸c gi¶ 1839 ("Phª ph¸n triÕt häc Hª-ghen") vµ "Das Wesen der Christentums", cña nhiÒu bµi viÕt vÒ triÕt häc; «ng ®· viÕt nh÷ng cuèn: "Das 1814 ("B¶n chÊt cña C¬-®èc gi¸o"), «ng ®o¹n tuyÖt víi chñ nghÜa Ende der mechanistischen Physik", 1935 ("Sù c¸o chung cña vËt lý Hª-ghen vµ chuyÓn sang lËp tr − êng duy vËt. Trong quan niÖm vÒ häc m¸y mãc"); "Between Physics and Philosophy", 1941 ("Gi÷a c¸c hiÖn t − îng x· héi, Ph¬-b¸ch vÉn lµ nhµ duy t©m. V. I. Lª-nin vËt lý häc vµ triÕt häc"); "Philosophy of Science", 1957 ("TriÕt häc gäi nguyªn t¾c nh©n chñng häc do «ng nªu ra trong triÕt häc "chØ lµ sù miªu t¶ c h ñ n g h Ü a d u y v Ë t m ét c¸ch kh«ng chÝnh x¸c, cña khoa häc"). –196 - 197. yÕu ít" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 64). Phrª-®¬ ( Fraser), A -lÕch-xan-®r¬ Kªm-pben ( 1819 - 1914) - nhµ triÕt Ph¬-b¸ch ®· kh«ng thÓ kh¾c phôc ® − îc tÝnh chÊt trùc quan cña chñ häc Anh, gi¸o s − l «-gÝch häc Tr − êng ®¹i häc tæng hîp £-®in-buèc, nghÜa duy vËt siªu h×nh vµ kh«ng thÓ nhËn râ ® − îc vai trß thùc tiÔn theo BÐc-cli vµ lµ ng − êi xuÊt b¶n c¸c t¸c phÈm cña BÐc-cli, t¸c trong qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi. gi¶ cuèn "Philosophy of Theisme", 1895 - 1897 ("TriÕt häc h÷u Ph¬-b¸ch lµ nhµ t − t − ëng cña c¸c tÇng líp d©n chñ, cÊp tiÕn thÇn") vµ v.v.. –15, 22 - 24, 25, 26 - 27. nhÊt cña giai cÊp t − s ¶n §øc. Trong thêi gian c¸ch m¹ng 1848, PhrÝt-len-®¬, ¤. - xem £ -van-®¬, ¤-xca. «ng thõa nhËn tÇm quan träng hµng ®Çu cña chÝnh trÞ, nh − ng P i-l«ng ( Pillon), P hr¨ng-xoa ( 1830 - 1914) - nhµ triÕt häc Ph¸p theo b¶n th©n l¹i xa l¸nh ho¹t ®éng chÝnh trÞ; sau c¸ch m¹ng, ¶nh chñ nghÜa Can-t¬ míi, häc trß cña ng − êi ®¹i biÓu næi tiÕng nhÊt h − ëng cña «ng ë §øc bÞ gi¶m h¼n. Vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi, «ng cña chñ nghÜa Can-t¬ míi ë Ph¸p, tøc S. R¬-nu-vi-ª, mét phÇn tö quan t©m ®Õn v¨n häc x· héi chñ nghÜa, ®äc "T − b ¶n" cña M¸c vµ theo chñ nghÜa phª ph¸n míi; tõ n¨m 1890, lµ chñ bót t¹p chÝ ®Õn n¨m 1870 «ng gia nhËp §¶ng d©n chñ - x· héi §øc. "L'AnnÐe Philosophique" ("Niªn gi¸m triÕt häc"), ®· ®¨ng trong TriÕt häc cña Ph¬-b¸ch ®· ® − îc ph©n tÝch toµn diÖn trong
  12. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 588 589 thøc luËn thÇn bÝ cña Pla-t«n dùa trªn lßng tin vµo sù bÊt diÖt t¹p chÝ ®ã mét sè bµi. Pi-l«ng lµ t¸c gi¶ cuèn "La philosophie de cña linh hån vµ sù ®éc lËp cña linh hån ®èi víi thÓ x¸c: chØ cã SecrÐten", 1898 ("TriÕt häc cña Xª-crª-t¨ng"). - 29 - 30, 257, 283. thÓ nhËn thøc ® − îc ch©n lý - nh − P la-t«n kh¼ng ®Þnh - b»ng c¸ch Pi-r«ng ( kho¶ng 365 - 275 tr − íc c«ng nguyªn) - nhµ triÕt häc cæ Hy-l¹p, tù quan s¸t mét c¸ch s©u s¾c, b»ng con ® − êng "a-nam-nª-dÝt" - ng − êi s¸ng lËp chñ nghÜa hoµi nghi cæ ®¹i. Pi-r«ng phñ nhËn kh¶ håi t − ëng l¹i nh÷ng c¸i mµ cã lóc nµo ®ã linh hån ®· tõng quan n¨ng nhËn thøc ch©n lý kh¸ch quan, tuyªn truyÒn sù xa rêi cuéc s¸t trong thÕ giíi ý niÖm. sèng thùc tiÔn vµ th¸i ®é hoµn toµn bµng quan ®èi víi cuéc sèng VÒ sù ®¸nh gi¸ cña Lª-nin ®èi víi triÕt häc Pla-t«n, h·y xem thùc tiÔn. –165. trong "Bót ký triÕt häc" (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn PiÕc-x¬n ( Pearson), C ¸c-l¬ ( 1857 - 1936) - nhµ to¸n häc, nhµ sinh vËt bé, M¸txc¬va, t.29). –151. häc vµ nhµ triÕt häc duy t©m Anh; tõ n¨m 1884, lµ gi¸o s − T r − êng Plª-kha-nèp, G. V. ( Ben-tèp, N.) (1856 - 1918) - nhµ ho¹t ®éng xuÊt ®¹i häc tæng hîp Lu©n-®«n; trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, PiÕc-x¬n s¾c cña phong trµo c«ng nh©n Nga vµ quèc tÕ, ng − êi ®Çu tiªn ®· b¶o vÖ thuyÕt − u sinh ph¶n ®éng, ®ã lµ "thuyÕt ®µo th¶i tù tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c ë Nga. N¨m 1875, khi cßn lµ sinh nhiªn" trong x· héi loµi ng − êi. Còng nh − H . Xpen-x¬, PiÕc-x¬n viªn, Plª-kha-nèp ®· liªn hÖ víi ph¸i d©n tuý, víi c¸c c«ng nh©n m − u toan ®em l¹i cho chñ nghÜa thùc chøng mét h×nh thøc phæ Pª-tÐc-bua vµ tham gia ho¹t ®éng c¸ch m¹ng; n¨m 1877, gia nhËp cËp, phñ nhËn tÝnh chÊt kh¸ch quan cña c¸c quy luËt cña tù tæ chøc d©n tuý "Ruéng ®Êt vµ tù do", ®Õn n¨m 1879, sau khi tæ nhiªn, ®Êu tranh chèng thÕ giíi quan duy vËt. V. I. Lª-nin ®· chøc nµy ph©n liÖt, Plª-kha-nèp ®øng ®Çu tæ chøc míi cña ph¸i viÕt nh − s au vÒ PiÕc-x¬n: "C. PiÕc-x¬n, mét ng − êi Anh theo ph¸i d©n tuý lµ tæ chøc "Chia ®Òu ruéng ®Êt". N¨m 1880, sang c − t ró ë Ma-kh¬, kh«ng dïng ®Õn mäi m¸nh khãe triÕt häc, kh«ng thõa Thôy-sÜ, ®o¹n tuyÖt víi ph¸i d©n tuý vµ ®Õn n¨m 1883 th× thµnh nhËn sù kh¶m nhËp, sù phèi hîp, hay "sù ph¸t hiÖn ra nh÷ng lËp ë Gi¬-ne-v¬ tæ chøc m¸c-xÝt Nga ®Çu tiªn - nhãm "Gi¶i yÕu tè cña thÕ giíi" mµ còng ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn kh«ng thÓ phãng lao ®éng", ®· ®Êu tranh chèng chñ nghÜa d©n tuý, chèng tr¸nh khái cña c¸i chñ nghÜa Ma-kh¬ ®· ® − îc lét bá hÕt nh÷ng chñ nghÜa xÐt l¹i trong phong trµo c«ng nh©n quèc tÕ. Vµo thêi "bøc mµn" che ®Ëy Êy, tøc lµ ®i ®Õn chñ nghÜa duy t©m chñ quan kú ®Çu nh÷ng n¨m 1900, Plª-kha-nèp ®· cïng víi V. I. Lª-nin thuÇn tuý" (xem tËp nµy, tr. 103). biªn tËp tê b¸o "Tia löa" vµ t¹p chÝ "B×nh minh", ®· tham gia T¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu cña PiÕc-x¬n lµ: "The Grammar of chuÈn bÞ §¹i héi II §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga. T¹i ®¹i Science", 1892 ("Khoa häc nhËp m«n"). – 51 - 52, 103 - 104, 108 - 109, héi nµy Plª-kha-nèp ®¹i diÖn cho nhãm "Gi¶i phãng lao ®éng". 170, 172, 190 - 191, 219 - 221, 222, 251, 259, 273 - 274, 319 - 320, Tõ n¨m 1883 ®Õn n¨m 1903 Plª-kha-nèp ®· viÕt mét sè t¸c 331, 345, 375, 379, 424. phÈm cã mét vai trß to lín trong viÖc b¶o vÖ vµ tuyªn truyÒn thÕ Pla-t«n ( tªn thËt lµ A -ri-xt«n) ( 427 - 347 tr − íc c«ng nguyªn) - nhµ giíi quan duy vËt: "Chñ nghÜa x· héi vµ ®Êu tranh chÝnh trÞ" (1883), triÕt häc cæ Hy-l¹p, ng − êi lËp ra khuynh h − íng duy t©m kh¸ch "Nh÷ng sù bÊt ®ång gi÷a chóng ta" (1885), "Bµn vÒ sù ph¸t triÓn quan trong triÕt häc cæ ®¹i. C¸c t¸c phÈm cña Pla-t«n - ® − îc viÕt cña quan ®iÓm nhÊt nguyªn vÒ lÞch sö" (1895), "Kh¸i luËn vÒ lÞch phÇn lín d − íi d¹ng ®èi tho¹i - ("D¹ tiÖc", "Tª-e-t¬", Phª-®«n" vµ sö cña chñ nghÜa duy vËt" (1896), "Bµn vÒ vai trß cña c¸ nh©n nh÷ng t¸c phÈm kh¸c), ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c mÆt kh¸c nhau cña triÕt trong lÞch sö" (1898) vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. häc cæ ®¹i - siªu h×nh häc, phÐp biÖn chøng, l«-gÝch häc, v.v.. Tuy nhiªn, ngay tõ thêi kú Êy Plª-kha-nèp ®· m¾c ph¶i nh÷ng TriÕt häc cña Pla-t«n, ®Æc biÖt lµ nh÷ng t¸c phÈm ®¹o ®øc häc sai lÇm nghiªm träng, nh÷ng sai lÇm ®ã lµ mÇm mèng cña nh÷ng t«n gi¸o cña «ng vµ häc thuyÕt cña «ng vÒ "nhµ n − íc lý t − ëng", quan ®iÓm men-sª-vÝch cña «ng trong t − ¬ng lai. Sau §¹i héi II ®Òu thÓ hiÖn lîi Ých cña tÇng líp quý téc chñ n« ph¶n ®éng. Pla- §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga, Plª-kha-nèp ®øng trªn lËp t«n chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt vµ kh¼ng ®Þnh r»ng giíi tù nhiªn, tr − êng ®iÒu hßa víi chñ nghÜa c¬ héi, vÒ sau ng¶ theo ph¸i men- "thÕ giíi c¸c vËt cã thÓ c¶m gi¸c ® − îc" kh«ng tån t¹i kh¸ch quan, sª-vÝch. Trong thêi kú c¸ch m¹ng 1905 - 1907, ®· ®øng trªn lËp mµ chØ lµ "c¸i bãng", lµ sù ph¶n ¸nh cña thÕ giíi vÜnh cöu vµ bÊt tr − êng men-sª-vÝch trªn tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n; kh«ng ®¸nh gi¸ biÕn lµ "thÕ giíi nh÷ng thùc thÓ tinh thÇn" - c¸c ý niÖm. NhËn hÕt vai trß c¸ch m¹ng cña n«ng d©n, ® − a ra yªu s¸ch liªn minh
  13. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 590 591 víi giai cÊp t − s ¶n tù do chñ nghÜa; trªn lêi nãi th× thõa nhËn t − "La science et l'hypothÌse", 1902 ("Khoa häc vµ gi¶ thuyÕt"); "La t − ëng ®éc quyÒn l·nh ®¹o cña giai cÊp v« s¶n, nh − ng trªn thùc tÕ l¹i valeur de la science", 1905 ("Gi¸ trÞ cña khoa häc"); "Science et chèng l¹i thùc chÊt cña t− t − ëng nµy. Plª-kha-nèp ®· lªn ¸n cuéc khëi mÐthode", 1909 ("Khoa häc vµ ph − ¬ng ph¸p"), v.v.. –24, 52, 196, nghÜa vò trang th¸ng Ch¹p n¨m 1905. Trong nh÷ng n¨m thÕ lùc ph¶n 219, 311 - 312, 315, 316, 324, 338, 350, 360 - 362, 367, 370, 375, ®éng thèng trÞ vµ cã cao trµo c¸ch m¹ng míi, Plª-kha-nèp ®· chèng l¹i 379, 383, 385, 424, 425, 426. viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c, vµ chèng l¹i chñ Poanh-ca-rª ( PoincarÐ), L uy-xiªng ¡ng-toan ( 1862 - 1920) - nhµ vËt lý nghÜa thñ tiªu, cÇm ®Çu nhãm "men-sª-vÝch ñng hé ®¶ng". Trong thêi häc Ph¸p, gi¸o s − ; nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña «ng ®Òu ®Ò cËp ®Õn kú chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt Plª-kha-nèp ®· ®øng trªn lËp tr − êng lý thuyÕt ®iÖn. Cuèn s¸ch næi tiÕng nhÊt cña «ng lµ cuèn "La x· héi - s«-vanh, ®· b¶o vÖ s¸ch l − îc vÖ quèc cña ph¸i men-sª-vÝch. physique moderne", 1906 ("VËt lý häc hiÖn ®¹i"). – 368 - 369. Sau C¸ch m¹ng d©n chñ - t − s ¶n th¸ng Hai 1917 Plª-kha-nèp trë vÒ P«n-sen ( Paulsen), P hri-®rÝch ( 1846 - 1908) - nhµ triÕt häc §øc theo Nga, cÇm ®Çu nhãm cùc h÷u cña ph¸i men-sª-vÝch vÖ quèc chñ nghÜa, tøc lµ nhãm "Thèng nhÊt", ®· tÝch cùc chèng l¹i ph¸i b«n-sª-vÝch, chñ nghÜa Can-t¬ míi, mét trong nh÷ng nhµ lý luËn b¶o thñ nhÊt chèng l¹i c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa, cho r»ng n − íc Nga ch − a chÝn cña khoa s − p h¹m §øc håi cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX. Tõ muåi cho b − íc qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. Cã th¸i ®é tiªu cùc ®èi n¨m 1878, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp BÐc-lanh. P«n-sen víi C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M − êi, nh − ng kh«ng tham gia chÞu ¶nh h − ëng triÕt häc duy t©m cña A. S«-pen-hau-¬, b¶o vÖ ®Êu tranh chèng ChÝnh quyÒn x«-viÕt. t«n gi¸o. V. I. Lª-nin ®· ®¸nh gi¸ cao c¸c t¸c phÈm triÕt häc cña Plª- Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña P«n-sen gåm cã: "System der kha-nèp vµ vai trß cña «ng trong viÖc phæ biÕn chñ nghÜa M¸c ë Ethik", 1899 ("HÖ thèng ®¹o ®øc"); "Philosophia militans", 1901 Nga; ®ång thêi Lª-nin còng phª ph¸n gay g¾t Plª-kha-nèp vÒ ("TriÕt häc chiÕn ®Êu") vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. VÒ nh÷ng ý kiÕn nh÷ng sai lÇm xa rêi chñ nghÜa M¸c vµ nh÷ng sai lÇm lín trong nhËn xÐt cña V. I. Lª-nin ®èi víi t¸c phÈm cña P«n-sen "Einleitung ho¹t ®éng chÝnh trÞ. –13, 14, 17, 59, 90 - 93, 96, 111 - 112, 113, in die Philosophie", 1892 ("NhËp m«n triÕt häc"), h·y xem cuèn 116, 118, 119, 126, 127 - 128, 142, 166, 171, 178, 179, 180, 181, 238, 293, 306, 309, 441. "Bót ký triÕt häc" cña Lª-nin (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn Poanh-ca-rª ( PoincarÐ), H ¨ng-ri ( 1854 - 1912) - nhµ to¸n häc vµ nhµ thø 5, t.29, tr. 335 - 338). –434. vËt lý häc Ph¸p; tõ n¨m 1886, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Pèt-p¬ ( Popper), G i«-dÐp ( 1838 - 1921) - kü s − n g − êi ¸ o, theo chñ Pa-ri; tõ n¨m 1887, lµ viÖn sÜ ViÖn hµn l©m khoa häc Pa-ri; næi nghÜa thùc chøng; ®¹i biÓu cña chñ nghÜa x· héi "quan liªu" tiÓu tiÕng víi nh÷ng t¸c phÈm vÒ lý thuyÕt c¸c ph − ¬ng tr×nh vi ph©n, t − s ¶n; t¸c gi¶ cuèn "Das Recht zu leben und Pflicht zu sterben", vÒ vËt lý to¸n häc, vÒ c¬ häc kh«ng gian; song song víi A. Anh- 1878 ("QuyÒn ® − îc sèng vµ nghÜa vô ph¶i chÕt") vµ nh÷ng t¸c stanh, Poanh-ca-rª ®· x©y dùng c¬ së cho thuyÕt t − ¬ng ®èi hÑp. phÈm kh¸c. –398. Trong lÜnh vùc triÕt häc Poanh-ca-rª gÇn víi chñ nghÜa Ma- Pu-ri-skª-vÝch, V. M. ( 1870 - 1920) - mét ®¹i ®Þa chñ, mét tªn ph¶n kh¬, ®· phñ nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña vËt chÊt vµ quy luËt ®éng Tr¨m ®en cuång nhiÖt, thuéc ph¸i qu©n chñ. Tõ n¨m 1900, kh¸ch quan cña giíi tù nhiªn V. I. Lª-nin viÕt: ®èi víi Poanh-ca-rª phôc vô trong Bé néi vô, n¨m 1904, lµ viªn quan ®Æc nhiÖm thuéc th× "quy luËt cña giíi tù nhiªn lµ nh÷ng t − îng tr − ng, nh÷ng quy Bé néi vô cña Plª-vª. Lµ mét trong nh÷ng kÎ lËp ra tæ chøc Tr¨m − íc mµ con ng − êi t¹o ra v× " sù tiÖn lîi" c ña m×nh" (xem tËp nµy, ®en "Liªn minh nh©n d©n Nga"; n¨m 1907 y ra khái liªn minh nµy tr. 196). Theo Poanh-ca-rª, gi¸ trÞ cña lý thuyÕt khoa häc ® − îc x¸c vµ lËp ra mét tæ chøc qu©n chñ ph¶n c¸ch m¹ng míi lÊy tªn lµ ®Þnh kh«ng ph¶i ë chç xÐt xem lý thuyÕt Êy ph¶n ¸nh thùc t¹i ®óng ®¾n ®Õn møc nµo, vµ s©u s¾c ®Õn møc nµo, mµ chØ lµ ë chç xÐt "Héi Mi-kha-in ¸c-khan-ghen"; Pu-ri-skª-vÝch lµ ®¹i biÓu cña tØnh BÐt-xa- xem sù ¸p dông lý thuyÕt Êy thuËn tiÖn vµ hîp lý ®Õn møc nµo. ra-bi-a trong c¸c §u-ma nhµ n − íc II, III vµ IV, y rÊt næi tiÕng v× Nh÷ng t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu cña Poanh-ca-rª gåm cã: nh÷ng bµi ph¸t biÓu bµi Do-th¸i sÆc mïi khñng bè trong §u-ma.
  14. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 592 593 Sau C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M − êi, y r¸o riÕt ®Êu Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Ram-x©y lµ: "A System of Che- tranh chèng ChÝnh quyÒn x«-viÕt. –240. mistry", 1891 ("HÖ thèng hãa häc"); "The Gases of the Atmosphere", Puynh-tinh ( Poynting), G i«n Hen-ri ( 1852 - 1914) - nhµ vËt lý häc 1896 ("C¸c chÊt khÝ trong khÝ quyÓn"); "Modern Chemistry", 1901 Anh; tõ n¨m 1880, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Bíc-min- ("Hãa häc ngµy nay"); Essays Biographical and Chemical", 1908 ham, tõ n¨m 1888, lµ uû viªn cña Héi hoµng gia Lu©n-®«n. T¸c ("TiÓu luËn vÒ tiÓu sö vµ hãa häc"), v.v.. –387 - 388. phÈm chÝnh lµ t¸c phÈm "On the Transfer of Energy in the Electro- R¸p-p«-po, S¸c-l¬ ( sinh n¨m 1865) - ®¶ng viªn x· héi chñ nghÜa magnetic Field", 1884 ("VÒ sù di chuyÓn n¨ng l − îng trong tr − êng Ph¸p, ®· xÐt l¹i triÕt häc m¸c-xÝt, v× vËy ®· bÞ P. La-ph¸c-g¬ phª ®iÖn tõ"). –338. ph¸n gay g¾t. R¸p-p«-po lµ t¸c gi¶ mét sè t¸c phÈm vÒ triÕt häc vµ x· héi häc. –245. r Rau ( Rau), A n-brÕch ( 1843 - 1920) - nhµ triÕt häc §øc, m«n ®å cña L. Ph¬-b¸ch. C¸c t¸c phÈm chñ yÕu gåm cã: "Ludwig Feuerbachs R a-khmª-tèp, N. (Bli-um, ¤. V.) ( sinh n¨m 1886) - ®¶ng viªn d©n chñ - Philosophie, die Naturforschung und die philosophische Kritik x· héi thuéc ph¸i men-sª-vÝch, sau nµy lµ mét tªn khiªu khÝch. der Gegenwart", 1882 ("TriÕt häc cña Lót-vÝch Ph¬-b¸ch, khoa häc Ho¹t ®éng trong lÜnh vùc v¨n häc, viÕt vÒ c¸c ®Ò tµi triÕt häc; lµ tù nhiªn hiÖn ®¹i vµ sù phª ph¸n triÕt häc hiÖn ®¹i"); "Empfinden uû viªn tiÓu ban biªn tËp cña §¶ng d©n chñ - x· héi xø L¸t-vi-a, und Denken", 1896 ("C¶m gi¸c vµ t − d uy"); "Das Wesen des men- céng t¸c víi b¸o "TiÕng nãi lao ®éng". Tõ th¸ng B¶y 1909, lµ mËt schlichen Verstandes", 1900 ("Thùc chÊt cña lý trÝ con ng − êi"), vô cña c¬ quan an ninh Ri-ga. N¨m 1917, bÞ v¹ch mÆt, bÞ kÕt ¸n v.v.. VÒ nh÷ng nhËn xÐt cña V. I. Lª-nin ®èi víi t¸c phÈm cña Rau tï, sau ®ã bÞ trôc xuÊt ra n − íc ngoµi. –6, 282. "Fr. Paulsen ü ber E. Haeckel" ("Phr. P«n-sen nãi vÒ E. HÕch-ken"), Rai-l¬ ( Ryle), R Õt-gi-nan-®¬ Gi«n ( 1854 - 1922) - nhµ khoa häc tù h·y xem trong t¸c phÈm cña Lª-nin "Bót ký triÕt häc" (Toµn tËp, nhiªn Anh. Rai-l¬ ®· cho ®¨ng trªn t¹p chÝ "Natural Science" tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 359). –244 - 245, 289, 446. ("Khoa häc tù nhiªn"), sè 6, n¨m 1862, bµi b¸o nhan ®Ò "Professor R©y ( Rey), A -ben ( 1873 - 1940) - nhµ triÕt häc Ph¸p theo chñ nghÜa Lloyd Morgan on the "Grammar of Science"" ("Gi¸o s − L «-Ýt Moãc-gan bµn vÒ "Khoa häc nhËp m«n""), trong ®ã Rai-l¬ ®· b¶o thùc chøng; tõ n¨m 1919, lµ gi¸o s − ë X oãc-bon. Trong c¸c vÊn vÖ nh÷ng quan ®iÓm duy t©m cña PiÕc-x¬n. –221. ®Ò khoa häc tù nhiªn, R©y lµ mét nhµ duy vËt tù ph¸t kh«ng triÖt Ram-x©y ( Ramsay), U y-li-am ( 1852 - 1916) - nhµ hãa häc vµ vËt lý ®Ó; trong lÜnh vùc lý luËn nhËn thøc, ®· ®øng trªn lËp tr − êng chñ häc Anh; tõ n¨m 1880, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp Bri- nghÜa Ma-kh¬. Ngoµi t¸c phÈm cña R©y "La thÐorie de la physique xt«n, tõ n¨m 1887 - Tr − êng ®¹i häc tæng hîp Lu©n-®«n, viÖn sÜ chez les physiciens contemporains", 1907 ("Lý luËn cña c¸c nhµ danh dù cña ViÖn hµn l©m khoa häc Pª-tÐc-bua; næi tiÕng nhê c¸c vËt lý häc hiÖn ®¹i vÒ vËt lý häc") ®· ® − îc V. I. Lª-nin ph©n tÝch t¸c phÈm trong lÜnh vùc hãa häc h÷u c¬ vµ hãa lý; «ng ®· ph¸t trong cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª hiÖn ra c¸c khÝ: ¸c-g«ng (cïng víi Gi. R¬-l©y), hª-li-um; crÝp-t«n, ph¸n", h·y xem nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt vµ c¸c bót tÝch cña Lª-nin xª-n«n vµ nª-«ng (cïng víi M. T¬-ra-vÐc-x¬). C¸c chÊt khÝ nµy trªn c¸c trang cuèn s¸ch cña R©y "La philosophie moderne", 1908 t¹o thµnh mét nhãm gäi lµ nhãm sè kh«ng thuéc b¶ng tuÇn hoµn ("TriÕt häc hiÖn ®¹i"), nh÷ng nhËn xÐt vµ nh÷ng bót tÝch Êy cña §. I. Men-®ª-lª-Ðp. §éc lËp víi Men-®ª-lª-Ðp vµ sau Men-®ª-lª- Lª-nin ® − îc c«ng bè trong cuèn "Bót ký triÕt häc" (Toµn tËp, Ðp rÊt l©u, Ram-x©y ®· ®Ò xuÊt ph − ¬ng ph¸p khÝ hãa than ®¸ ë tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.29, tr. 475 - 525). –312 - 318, 320, d − íi ®Êt víi viÖc sö dông tiÕp theo chÊt khÝ ® − îc t¸ch ra vµo c¸c 325 - 327, 353, 362 - 370, 378 - 381, 382, 385 - 386. môc ®Ých kü thuËt. V. I. Lª-nin ®¸nh gi¸ cao ý kiÕn ®Ò xuÊt cña Rem-kª ( Rehmke), G i«-han-nÐt ( 1848 - 1930) - nhµ triÕt häc duy t©m Ram-x©y, vµ Ng − êi ®· dµnh mét bµi b¸o ®Ó nãi vÒ vÊn ®Ò nµy, nhan ®Ò "Mét trong nh÷ng th¾ng lîi vÜ ®¹i cña kü thuËt" (xem ng − êi §øc, mét trong nh÷ng ®¹i biÓu cña tr − êng ph¸i néi t¹i. Tõ Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.23, tr. 93 - 95). n¨m 1885, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp ë Gr©y-xvan-®¬.
  15. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 594 595 trung ng − êi Ph¸p, ng − êi cÇm ®Çu tr − êng ph¸i phª ph¸n míi Rem-kª ®· chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa trong triÕt häc; vÒ nghÒ nghiÖp, lµ nhµ to¸n häc. Tõ n¨m 1890, ®· duy vËt lÞch sö tù nhiªn; «ng ta b¶o vÖ t«n gi¸o, coi Th − îng ®Õ lµ tÝch cùc tham gia t¹p chÝ "L'AnnÐe Philosophique" ("Niªn gi¸m mét "kh¸i niÖm thùc t¹i". triÕt häc"). NhËn ®Þnh R¬-nu-vi-ª lµ mét nhµ triÕt häc ph¶n ®éng, Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Rem-kª gåm cã: "Lehrbuch der V. I. Lª-nin ®· viÕt nh − s au: "TriÕt häc cña «ng ta, vÒ mÆt lý allgemeinen Psychologie", 1894 ("S¸ch gi¸o khoa vÒ t©m lý häc luËn, lµ sù kÕt hîp thuyÕt hiÖn t − îng cña Hi-um vµ thuyÕt tiªn ®¹i c − ¬ng"), "Philosophie als Grundwissenschaft", 1910 ("TriÕt nghiÖm cña Can-t¬. VËt tù nã bÞ kiªn quyÕt lo¹i trõ. Mèi liªn hÖ häc víi t − c ¸ch lµ m«n khoa häc c¬ b¶n"); "Logik oder Philosophie cña c¸c hiÖn t − îng, trËt tù, quy luËt ®Òu ® − îc coi lµ tiªn nghiÖm. als Wissenlehre", 1918 ("L«-gÝch häc hay lµ triÕt häc víi t − c ¸ch Quy luËt ® − îc viÕt b»ng ch÷ hoa vµ trë thµnh c¬ së cña t«n gi¸o. lµ lý luËn khoa häc") vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c. – 75, 216, 241 - 242, C¸c gi¸o sÜ ®¹o Thiªn chóa rÊt hoan nghªnh triÕt häc nµy" (xem 253, 258 - 259, 260, 279, 343, 377, 432, 434. tËp nµy, tr. 257). Ri-ghi ( Righi), ¤ -gu-xt« ( 1850 - 1921) - nhµ vËt lý häc ng − êi ý , tõ Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña R¬-nu-vi-ª gåm cã: "Manuel de n¨m 1873, lµ gi¸o s − V iÖn kü thuËt ë B«-l«-nh¬; næi tiÕng nhê philosophie moderne", 1842 ("Kh¸i luËn triÕt häc hiÖn ®¹i"); "Manuel nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu trong lÜnh vùc ®iÖn häc vµ tõ häc. de philosophie ancienne", 1844 ("Kh¸i luËn triÕt häc cæ ®¹i"); "Essais C¨n cø vµo c¸c quan ®iÓm triÕt häc cña «ng mµ xÐt th× «ng lµ mét de critique gÐnÐrale", 1854 - 1864 ("TiÓu luËn phª ph¸n chung"); "Le nhµ duy vËt tù ph¸t. personalisme", 1903 ("Chñ nghÜa nh©n c¸ch"), v.v.. – 29 - 30, 251, 256, Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Ri-ghi gåm cã: "La moderna 257, 259, 283. teoria dei fenomeni fisici", 1904 ("Lý luËn cËn ®¹i vÒ nh÷ng hiÖn Rót-nÐp, V. A. – x em B a-da-rèp, V. t − îng vËt lý"); "Le nuove vedute sull'intima struttura della mate- ria", 1907 ("Quan ®iÓm míi vÒ cÊu t¹o vËt chÊt"), v.v.. –318 - 319, s 320 - 321, 324. Ri-l¬ ( Riehl), A -l«i-d¬ ( 1844 - 1924) - nhµ triÕt häc theo thuyÕt Can- S en-linh ( Schelling), P hri-®rÝch Vin-hem Gi«-xÝp ( 1775 - 1854) - ®¹i biÓu t¬ míi ng − êi §øc; tõ n¨m 1873, lµ gi¸o s − ë G r¸t-x¬, Phr©y-buèc, cña triÕt häc duy t©m §øc cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX, gi¸o s − c ¸c tr − êng ®¹i häc tæng hîp ë I-ª-na (tõ 1798), VuyÕc-tx¬-bua (tõ Ki-en, Han-l¬ vµ BÐc-lanh; m − u toan gi¶i thÝch "mét c¸ch hiÖn 1803), Muyn-khen (tõ 1806) vµ BÐc-lanh (tõ 1841). Tho¹t ®Çu lµ thùc" häc thuyÕt cña Can-t¬ cho thÝch hîp víi khoa häc tù nhiªn ng − êi ñng hé triÕt häc cña PhÝch-tª; vÒ sau s¸ng lËp ra "triÕt häc ®ång hiÖn ®¹i. nhÊt" duy t©m kh¸ch quan, ®Ò ra ý niÖm ®ång nhÊt tuyÖt ®èi tån t¹i T¸c phÈm chñ yÕu cña ri-l¬ lµ: "Der philosophische Kriti- vµ t − d uy, vËt chÊt vµ tinh thÇn, kh¸ch thÓ vµ chñ thÓ vµ coi sù ®ång zismus und seine Bedeutung f ü r die positive Wissenschaften", nhÊt ®ã lµ tr¹ng th¸i v« ý thøc cña "tinh thÇn thÕ giíi". Sen-linh 1876 - 1887 ("Chñ nghÜa phª ph¸n triÕt häc vµ ý nghÜa cña nã ®èi miªu t¶ sù ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn nh − l µ mét qu¸ tr×nh biÖn víi c¸c ngµnh khoa häc thùc nghiÖm"). –174 - 175, 250, 256. chøng cña sù tù ph¸t triÓn cña "tinh thÇn thÕ giíi". RÝch-c¬ ( R ü cker), ¸ c-tua Uy-li-am ( 1848 - 1915) - nhµ vËt lý häc Sen-linh lµ ®¹i biÓu cã tiÕng t¨m nhÊt cña triÕt häc tù nhiªn; ng − êi Anh; tõ n¨m 1901 ®Õn n¨m 1908, lµ hiÖu tr − ëng Tr − êng mÆc dï mang tÝnh chÊt duy t©m, triÕt häc nµy cã gi¸ trÞ nhÊt ®¹i häc tæng hîp Lu©n-®«n; ho¹t ®éng chñ yÕu lµ trong lÜnh vùc trong hÖ thèng triÕt häc cña Sen-linh. Cuèi thêi kú ho¹t ®éng cña ®Þa vËt lý, lý luËn vÒ ®iÖn vµ tõ tÝnh; vÒ mÆt triÕt häc, «ng lµ mét m×nh, Sen-linh trë thµnh nhµ t − t − ëng chÝnh thøc cña n − íc Phæ nhµ duy vËt tù ph¸t. –338, 339 - 342, 343. qu©n chñ, tuyªn truyÒn "triÕt häc thiªn kh¶i" cã tÝnh chÊt t«n R«-®i-ª ( Rodier), G ioãc-gi¬ ( 1848 - 1910) - gi¸o s − l Þch sö triÕt häc cæ gi¸o - thÇn bÝ; Ph. ¡ng-ghen ®· lªn tiÕng chèng l¹i thø triÕt häc ®¹i ë Pa-ri. –274. nµy (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TrÝch c¸c t¸c phÈm lóc thiÕu R¬-nu-vi-ª ( Renouvier), S ¸c-l¬ ( 1 8 1 5 - 1 9 0 3 ) - nhµ tr i Õ t hä c c hi Õ t thêi, tiÕng Nga, 1956, tr. 386 - 465).
  16. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 596 597 Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Sen-linh lµ: "Erster Entwurf t¸c phÈm chÝnh cña «ng: Die Welt als Wille und Vorstellung, eines Systems der Naturphilosophie", 1799 ("S¬ th¶o ®Çu tiªn vÒ 1819 ("thÕ giíi lµ ý chÝ vµ biÓu t − îng"). hÖ thèng triÕt häc tù nhiªn"); "System des transzendentalen Ide- ThuyÕt ý chÝ vµ thuyÕt phi lý trong triÕt häc cña S«-pen-hau-¬ alismus", 1800 ("HÖ thèng chñ nghÜa duy t©m tiªn nghiÖm"), v.v.. ® − îc c¸c nhµ triÕt häc t − s ¶n ph¶n ®éng (Ph. NÝt-x¬, H. BÐc-x«ng, –417. U. Giªm-x¬, B. Crèt-s¬, v.v.) sö dông réng r·i trong thêi ®¹i chñ Si-skin, N. I. ( 1840 - 1906) - nhµ to¸n häc vµ vËt lý häc, héi viªn Héi nghÜa ®Õ quèc, lµ mét trong nh÷ng nguån gèc t − t − ëng cña chñ t©m lý häc M¸t-xc¬-va, céng t¸c víi t¹p chÝ "VÊn ®Ò triÕt häc vµ nghÜa ph¸t-xÝt §øc. –232, 279. t©m lý häc". Trong c¸c bµi "Nh÷ng hiÖn t − îng t©m lý - vËt lý St¸c-kª ( Starcke), C ¸c-l¬ Ni-c«-lai ( 1858 - 1926) - nhµ triÕt häc vµ x· theo quan ®iÓm c¬ giíi luËn", "VÒ thuyÕt quyÕt ®Þnh trong mèi héi häc §an-m¹ch, gi¸o s− ë C«-pen-ha-g¬ (tõ n¨m 1916); t¸c gi¶ cuèn liªn hÖ víi t©m lý häc to¸n häc" vµ "Kh«ng gian cña L«-ba-sÐp- "Ludwig Feuerbach", 1885 ("Lót-vÝch Ph¬-b¸ch"), lµ cuèn s¸ch ®· ® − îc xki", «ng ®· b¶o vÖ t − t − ëng cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph©n tÝch phª ph¸n trong t¸c phÈm cña Ph. ¡ng-ghen "Lót-vÝch ph¸n trong khoa häc tù nhiªn. –371 - 374. Ph¬-b¸ch vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc". –249 - 250. SmÝt ( Schmidt), H en-rÝch ( 1874 - 1935) - nhµ sinh vËt häc §øc, häc Su-bÐc - D«n-®¬n ( Schubert-Soldern), R i-sa ( 1852 - 1935) - gi¸o s − trß vµ ng − êi kÕ tôc Eng-xt¬ HÕch-ken, qu¶n lý phßng l − u tr÷ cña t riÕt häc ë Lai-pxÝch, ®¹i biÓu cña c¸i gäi lµ triÕt häc néi t¹i; ®· Eng-xt¬ HÕch-ken ë I-ª-na; tÝch cùc tham gia cuéc ®Êu tranh cña tham gia viÖc xuÊt b¶n tê t¹p chÝ ph¶n ®éng §øc "Zeitschrift f ü r E. HÕch-ken chèng chñ nghÜa duy t©m vµ thuyÕt t¨ng l÷; b¶o vÖ immanente Philosophie" ("T¹p chÝ triÕt häc néi t¹i"). E. HÕch-ken chèng l¹i sù c«ng kÝch cña c¸c nhµ triÕt häc vµ c¸c Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Su-bÐc - D«n-®¬n lµ: " Ü ber nhµ thÇn häc ph¶n ®éng vµ ®· viÕt mét lo¹t t¸c phÈm nh»m môc Transcendenz des Objects und Subjects", 1882 ("Bµn vÒ tÝnh siªu ®Ých ®ã: "Der Kampf um die "Weltr ä tsel" und die Kritik", 1900 nghiÖm cña kh¸ch thÓ vµ chñ thÓ"); "Grundlagen einer Erken- ("Cuéc tranh luËn vÒ quyÒn "BÝ mËt cña vò trô" vµ sù phª ph¸n"); ntnistheorie", 1884 ("Nh÷ng c¬ së cña lý luËn nhËn thøc"); "Das "Haeckels biogenetisches Grundgesetz und seine Gegner", 1902 menschliche Gl ü ck und die soziale Frage", 1896 ("H¹nh phóc ("Quy luËt c¬ b¶n vÒ ph¸t sinh sinh vËt cña HÕch-ken vµ kÎ thï nh©n lo¹i vµ vÊn ®Ò x· héi"), v.v.. –75, 83, 216, 253 - 256, 259 - cña «ng"); "Monismus und Christentum", 1906 ("ThuyÕt nhÊt 260, 263 - 264, 283, 305 - 306, 401 - 402, 403, 428, 432. nguyªn vµ ®¹o C¬-®èc"), v.v.. –434. Sun-txª ( Schulze), G èt-lÝp Eng-xt¬ ( 1761 - 1833) - nhµ triÕt häc duy S«-pen-hau-¬ ( Schopenhauer), ¸ c-tuya ( 1788 - 1860) - nhµ triÕt häc, t©m §øc, m«n ®å cña §a-vÝt Hi-um, gi¸o s − ë H em-stÕt, sau ®ã ë nhµ duy t©m chñ quan §øc, ph¶n ¸nh t©m tr¹ng c¸c tÇng líp ph¶n Gít-tinh-ghen. Sun-txª kiªn quyÕt b¸c bá luËn ®iÓm cña Can-t¬ ®éng trong giai cÊp t − s ¶n §øc. Theo lêi cña Ph. ¡ng-ghen th× vÒ vËt tù nã, coi ®ã lµ sù nh − îng bé chñ nghÜa duy vËt, phñ triÕt häc cña S«-pen-hau-¬ gåm nh÷ng cÆn b· cña c¸c hÖ thèng triÕt nhËn kh¶ n¨ng cña tri thøc kh¸ch quan, giíi h¹n nhËn thøc ë häc cæ ® − îc lµm cho thÝch nghi víi tr×nh ®é tinh thÇn cña bän kinh nghiÖm ® − îc ®em l¹i trong c¶m gi¸c, m − u toan phôc håi vµ phi-li-xtanh (xem "Chèng §uy-rinh", tiÕng Nga, 1957, tr. 313). hiÖn ®¹i hãa chñ nghÜa hoµi nghi cæ ®¹i. Theo tªn cña nhµ triÕt S«-pen-hau-¬ cho r»ng thÕ giíi bªn ngoµi lµ thÕ giíi cña c¸c biÓu häc hoµi nghi cæ Hy-l¹p E-ne-di-®ª-mu-x¬ mµ Sun-txª ®· nªu ra t − îng, lµ hiÖn t − îng cña ý thøc ® − îc n¶y sinh do b¶n chÊt bªn trong t¸c phÈm triÕt häc cña m×nh, trong lÞch sö triÕt häc ng − êi trong cña chñ thÓ; thÕ giíi ®ã kh«ng thÓ nhËn thøc ® − îc. S«-pen- ta gäi «ng ta lµ Sun-txª - E-ne-®i-®ª-mu-x¬. hau-¬ phñ nhËn t − t − ëng tiÕn bé x· héi, chèng l¹i quyÒn cña quÇn Ngoµi cuèn s¸ch mµ V. I. Lª-nin ®· nh¾c ®Õn, Sun-txª cßn chóng nh©n d©n ®Êu tranh ®ßi c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sinh ho¹t. ¤ng viÕt: "Grundri ß d er philosophischen Wissenschaften", 1788 - 1790 ®· nªu nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña triÕt häc cña «ng trong luËn ¸n ("L − îc kh¶o c¸c khoa häc triÕt häc"); "Kritik der theoretischen tiÕn sÜ n¨m 1813, sau ®ã «ng ®· tr×nh bµy nh÷ng luËn ®iÓm ®ã trong
  17. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 598 599 Chemistry", 1923 ("§iÖn tö trong hãa häc"), v.v.. –321. Philosophie", 1801 "Phª ph¸n triÕt häc lý luËn"), v.v.. –165 - 166, T«m-x¬n ( Thomson), U y-li-am, h u©n t − íc Ken-vin (1824 - 1907) – 223, 236 - 237, 238, 240. n hµ vËt lý häc Anh; tõ 1846 ®Õn 1899, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc Sóp-pª ( Schuppe), V in-hem ( 1836 - 1913) - nhµ triÕt häc, nhµ duy tæng hîp ë Gl¸t-g«, thµnh viªn cña Héi hoµng gia Lu©n-®«n, tõ t©m chñ quan §øc, ®øng ®Çu c¸i gäi lµ tr − êng ph¸i néi t¹i, gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp ë Gr©y-xvan-®¬ (tõ 1873). Theo Sóp- 1890 ®Õn 1895, lµ chñ tÞch Héi; lµ viÖn sÜ danh dù cña ViÖn hµn pª th× tån t¹i ®ång nhÊt víi ý thøc mµ biÓu hiÖn lµ nh÷ng c¸i T «i l©m khoa häc Pª-tÐc-bua. Ho¹t ®éng khoa häc cña T«m-x¬n rÊt r iªng lÎ. Quan ®iÓm ®ã cña Sóp-pª kh«ng tr¸nh khái ® − a ®Õn chñ nhiÒu mÆt: «ng chó ý rÊt nhiÒu ®Õn c¸c vÊn ®Ò vËt lý to¸n häc, nghÜa duy ng·. Céng t¸c víi tê t¹p chÝ ph¶n ®éng §øc "Zeitschrift ®Õn viÖc gi¶ng d¹y m«n nµy vµ ®Õn nh÷ng sù ¸p dông kü thuËt; f ü r immanente Philosophie" ("T¹p chÝ triÕt häc néi t¹i"). c¸c t¸c phÈm cña «ng vÒ lÜnh vùc nhiÖt ®éng lùc häc, ®iÖn häc vµ Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Sóp-pª lµ: "Erkenntnistheore- tõ tÝnh häc, v.v. cã mét ý nghÜa quan träng. T«m-x¬n ®· cã nhiÒu tische Logik", 1878 ("L«-gÝch nhËn thøc luËn"); "Die immanente ph¸t minh vµ c¶i tiÕn nh÷ng khÝ cô vËt lý (®Þa bµn, ®iÖn kÕ, v.v.). Philosophie", 1897 ("TriÕt häc néi t¹i"); "Der Solipsismus", 1898 XÐt vÒ quan ®iÓm triÕt häc, «ng lµ mét nhµ duy vËt m¸y mãc. ("Duy ng· luËn"), v.v. –6, 75, 78 - 79, 80, 85, 129, 216, 253 - 254, 255 - 256, Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña T«m-x¬n ® − îc xuÊt b¶n trong 259 - 262, 263, 266, 272, 273, 279, 282, 298, 401, 428, 441 - 442. c¸c tËp: "Reprint of Papers on Electricity and Magnetism", 1872 SvÕch-l¬ ( Schwegler), A n-bÐc ( 1819 - 1857) - nhµ thÇn häc, nhµ triÕt häc, ("T¸i b¶n c¸c t¸c phÈm vÒ ®iÖn vµ tõ tÝnh"); "Mathematical and nhµ nghiªn cøu ng«n ng÷ vµ v¨n häc, nhµ sö häc ng − êi §øc; t¸c Physical Papers", 1882 - 1911 ("C¸c t¸c phÈm to¸n vµ vËt lý"); gi¶ cuèn "Geschichte der Philosophie im Umri ß ", 1847 ("§¹i c − ¬ng "Popular Lectures and Addresses", 1889 - 1894 ("C¸c bµi gi¶ng vµ vÒ lÞch sö triÕt häc"); ®· dÞch sang tiÕng §øc cuèn "PhÐp siªu bµi nãi phæ cËp"). –316 - 317, 325. h×nh" cña A-ri-xtèt, biªn tËp t¹p chÝ "Jahrb ü cher der Gegen-wart" TsÐc-nèp, V. M. ( 1876 - 1952) - mét trong nh÷ng thñ lÜnh vµ nhµ lý ("Niªn gi¸m hiÖn ®¹i") xuÊt b¶n tõ 1843 ®Õn 1848 ë Stót-ga vµ luËn cña §¶ng x· héi chñ nghÜa - c¸ch m¹ng. Trong nh÷ng n¨m Ti-u-bin-ghen. –152 - 153. 1902 - 1905, lµ biªn tËp viªn cña tê b¸o "N − íc Nga c¸ch m¹ng", c¬ quan ng«n luËn trung − ¬ng cña §¶ng x· héi chñ nghÜa - c¸ch t m¹ng. §· viÕt nh÷ng bµi cã xu h − íng chèng l¹i chñ nghÜa M¸c, m − u toan chøng minh r»ng kh«ng thÓ ¸p dông häc thuyÕt M¸c T «m-x¬n ( Thomson), G i«-dÐp Gi«n ( 1856 - 1940) - nhµ vËt lý häc vµo n«ng nghiÖp ® − îc. Trong c¸c t¸c phÈm lý luËn cña TsÐc-nèp, Anh; tõ n¨m 1884, lµ gi¸o s − T r − êng T¬-ri-ni-ti vµ gi¸m ®èc chñ nghÜa duy t©m chñ quan vµ chñ nghÜa chiÕt trung ® − îc kÕt phßng thÝ nghiÖm Ca-oen-®i-s¬ thuéc Tr − êng ®¹i häc tæng hîp hîp víi chñ nghÜa xÐt l¹i vµ víi c¸c t − t − ëng kh«ng t − ëng cña Cam-brÝt-gi¬; thµnh viªn cña Héi hoµng gia Lu©n-®«n, tõ 1915 ph¸i d©n tuý; TsÐc-nèp m − u toan ®em "chñ nghÜa x· héi x©y ®Õn 1920, lµ chñ tÞch Héi. Næi tiÕng do nh÷ng t¸c phÈm cña «ng dùng" kiÓu t − s ¶n c¶i l − ¬ng ®èi lËp l¹i chñ nghÜa x· héi khoa vÒ lý thuyÕt xo¸y cuén, ¸p dông nh÷ng nguyªn t¾c chung vÒ c¬ häc. Sau C¸ch m¹ng d©n chñ - t − s ¶n th¸ng Hai 1917, lµ bé häc vµo c¸c hiÖn t − îng vËt lý vµ lý hãa, vµ ®Æc biÖt lµ do nh÷ng tr − ëng Bé n«ng nghiÖp trong ChÝnh phñ l©m thêi t − s ¶n, tæ chøc c«ng tr×nh nghiªn cøu trong lÜnh vùc ®iÖn vµ tõ tÝnh; «ng ®· c¸c cuéc ®µn ¸p khèc liÖt nh÷ng n«ng d©n chiÕm ruéng ®Êt cña kh¸m ph¸ ra ®iÖn tö (1897), ®· ®Ò ra mét trong nh÷ng m« h×nh ®Þa chñ. Sau C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M − êi, lµ mét ®Çu tiªn cña nguyªn tö (1903). XÐt vÒ quan ®iÓm triÕt häc th× «ng trong nh÷ng kÎ tæ chøc nh÷ng cuéc næi lo¹n chèng ChÝnh quyÒn lµ mét nhµ duy vËt tù ph¸t. x«-viÕt. N¨m 1920, y ch¹y ra n − íc ngoµi vµ ë ®Êy tiÕp tôc ho¹t Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña T«m-x¬n lµ: "Electricity and ®éng chèng ChÝnh quyÒn x«-viÕt. – 13, 111, 112, 113 - 116, 118 - 119, Matter", 1903 ("§iÖn vµ vËt chÊt"); "The Corpuscular Theory of 128, 134, 150, 156, 160, 224, 231, 248, 258, 262, 389. Matter", 1907, ("ThuyÕt h¹t nhá cña vËt chÊt"); "The Electron in TsÐc-n − -sÐp-xki, N. G. ( 1828 - 1889) - nhµ d©n chñ c¸ch m¹ng Nga
  18. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 600 601 vÜ ®¹i, nhµ b¸c häc, nhµ v¨n, nhµ phª b×nh v¨n häc; lµ mét trong thÈm mü häc. Nh÷ng t¸c phÈm phª b×nh v¨n häc cña «ng ®· cã nh÷ng bËc tiÒn bèi lçi l¹c cña phong trµo d©n chñ - x· héi Nga. ¶nh h − ëng lín ®Õn sù ph¸t triÓn v¨n häc vµ nghÖ thuËt Nga. TiÓu TsÐc-n − -sÐp-xki lµ ng − êi cæ vò t − t − ëng vµ l·nh tô cña phong thuyÕt "Lµm g×?" cña TsÐc-n − -sÐp-xki (1863) ®· cã t¸c dông gi¸o dôc nhiÒu thÕ hÖ c¸ch m¹ng ë Nga vµ ë n − íc ngoµi. –446 - 449. trµo d©n chñ - c¸ch m¹ng ë Nga trong nh÷ng n¨m 60 thÕ kû XIX. Lµ mét nhµ x· héi chñ nghÜa kh«ng t − ëng, «ng cho r»ng cã thÓ Txi-ghen ( Zeihen), T ª-«-®o ( 1862 - 1950) - nhµ triÕt häc duy t©m chuyÓn lªn chñ nghÜa x· héi th«ng qua c«ng x· n«ng d©n, nh − ng §øc, nhµ sinh lý häc kiªm thÇy thuèc ch÷a bÖnh t©m thÇn; tõ ®ång thêi, víi t − c ¸ch lµ nhµ d©n chñ c¸ch m¹ng, «ng "®· biÕt t¸c n¨m 1892, lµ gi¸o s − b Önh häc t©m thÇn ë I-ª-na, sau ®ã ë U-t¬- ®éng, theo tinh thÇn c¸ch m¹ng, vµo tÊt c¶ nh÷ng sù biÕn chÝnh trÞ rÕch-kht¬ vµ ë Han-l¬, tõ n¨m 1904 ë BÐc-lanh, tõ n¨m 1917 lµ cña thêi «ng b»ng c¸ch - v − ît qua nh÷ng khã kh¨n vµ trë lùc cña gi¸o s − t riÕt häc ë Han-l¬; lµ ng − êi ñng hé chñ nghÜa kinh kiÓm duyÖt - tuyªn truyÒn t − t − ëng c¸ch m¹ng n«ng d©n, t − t − ëng nghiÖm phª ph¸n vµ triÕt häc néi t¹i. ®Êu tranh cña quÇn chóng nh»m lËt ®æ tÊt c¶ nh÷ng quyÒn lùc cò" Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Txi-ghen lµ: "Psychophysio- (V. I. Lª-nin. Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.20, tr. 175). logische Erkenntnistheorie", 1898 ("Lý luËn t©m sinh lý häc vÒ TsÐc-n − -sÐp-xki ®· c«ng phÉn v¹ch trÇn tÝnh chÊt n«ng n« cña nhËn thøc"); "Die Grundlagen der Psychologie", 1915 ("Nh÷ng c¬ cuéc "c¶i c¸ch n«ng d©n" n¨m 1861, «ng ®· kªu gäi n«ng d©n ®øng së cña t©m lý häc"); "Vorlesungen ü ber Ä sthetik", 1923 - 1925 lªn khëi nghÜa. N¨m 1862 «ng bÞ chÝnh phñ Nga hoµng b¾t giam ë ("Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ mü häc"), v.v.. –272 - 273, 283. ph¸o ®µi Pª-t¬-r«-pa-vlèp-xcai-a gÇn hai n¨m, vÒ sau bÞ kÕt ¸n b¶y n¨m khæ sai vµ bÞ ®µy chung th©n ë Xi-bi-ri. M·i ®Õn khi ®· vÒ u giµ TsÐc-n − -sÐp-xki míi ® − îc tr¶ l¹i tù do. Cho ®Õn cuèi ®êi, «ng vÉn lµ mét chiÕn sÜ h¨ng h¸i chèng mäi bÊt c«ng x· héi vµ U -li-a-nèp, V. I. – x em L ª-nin, V. I. chèng mäi biÓu hiÖn cña sù ¸p bøc vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ. TsÐc-n − -sÐp-xki cã c«ng lín trong lÜnh vùc ph¸t triÓn triÕt häc duy v vËt ë Nga. Quan ®iÓm triÕt häc cña «ng lµ ®Ønh cao cña toµn bé triÕt häc duy vËt tr − íc M¸c. Chñ nghÜa duy vËt cña TsÐc-n − -sÐp-xki mang Va-len-ti-nèp, N. (V«n-xki, N. V.) (1879 - 1964) - mét phÇn tö men-sª-vÝch, tÝnh chÊt c¸ch m¹ng thùc sù. TsÐc-n − -sÐp-xki kÞch liÖt phª ph¸n c¸c nhµ b¸o, nhµ triÕt häc theo chñ nghÜa Ma-kh¬. Sau §¹i héi II §¶ng häc thuyÕt duy t©m kh¸c nhau vµ cè g¾ng söa l¹i phÐp biÖn chøng cña c«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga, ®· gia nhËp ph¸i b«n-sª-vÝch, Hª-ghen theo tinh thÇn duy vËt. Trong lÜnh vùc kinh tÕ chÝnh trÞ häc, nh − ng ®Õn cuèi n¨m 1904, l¹i chuyÓn sang lËp tr − êng men-sª-vÝch; thÈm mü häc, phª b×nh nghÖ thuËt, sö häc, TsÐc-n − -sÐp-xki ®· cho ®· chñ biªn tê "B¸o M¸t-xc¬-va" cña bän men-sª-vÝch, céng t¸c viÕt thÊy nh÷ng kiÓu mÉu vÒ ph − ¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tÕ mét c¸ch mét sè xuÊt b¶n phÈm men-sª-vÝch vµ t − s ¶n kh¸c. Trong nh÷ng biÖn chøng. Sau khi nghiªn cøu c¸c t¸c phÈm cña TsÐc-n − -sÐp-xki, n¨m thÕ lùc ph¶n ®éng thèng trÞ, Va-len-ti-nèp theo chñ nghÜa thñ C. M¸c ®¸nh gi¸ rÊt cao c¸c t¸c phÈm ®ã vµ gäi «ng lµ mét nhµ b¸c häc tiªu; sau khi hoµn toµn ®o¹n tuyÖt víi chñ nghÜa M¸c, Va-len-ti-nèp Nga vÜ ®¹i. Lª-nin ®· viÕt vÒ TsÐc-n − -sÐp-xki r»ng TsÐc-n − -sÐp-xki ®· xÐt l¹i triÕt häc m¸c-xÝt mµ y cè g¾ng "bæ sung" b»ng nh÷ng "qu¶ thùc lµ mét nhµ ®¹i v¨n hµo Nga duy nhÊt... tõ nh÷ng n¨m 50 quan ®iÓm duy t©m chñ quan cña Ma-kh¬ vµ cña A-vª-na-ri-ót. cña thÕ kû XIX cho ®Õn n¨m 1888, «ng vÉn ngang tÇm chñ nghÜa duy V. I. Lª-nin ®· phª ph¸n gay g¾t nh÷ng quan ®iÓm duy t©m m¬ hå vËt triÕt häc hoµn chØnh. Nh − ng do t×nh tr¹ng l¹c hËu trong ®êi sèng cña Va-len-ti-nèp. Sau C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M − êi, cña n − íc Nga, TsÐc-n − -sÐp-xki ®· kh«ng biÕt v − ¬n lªn, hay nãi cho Va-len-ti-nèp lµ phã tæng biªn tËp "B¸o c«ng th − ¬ng", vÒ sau c«ng ®óng h¬n, ®· kh«ng thÓ v − ¬n lªn tíi chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng t¸c trong c¬ quan ®¹i diÖn th − ¬ng m¹i cña Liªn-x« ë Pa-ri. Tõ n¨m cña M¸c vµ ¡ng-ghen" (xem tËp nµy, tr. 449). 1930 y trë thµnh mét tªn b¹ch vÖ l − u vong, chèng l¹i chñ nghÜa M¸c TsÐc-n − -sÐp-xki ®· viÕt hµng lo¹t t¸c phÈm xuÊt s¾c trong - Lª-nin, chèng l¹i Nhµ n − íc x«-viÕt. lÜnh vùc triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc, sö häc, ®¹o ®øc häc vµ
  19. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 602 603 Nh÷ng t¸c phÈm chÝnh cña Va-len-ti-nèp lµ: "Nh÷ng c¬ cÊu Tr − êng cao ®¼ng kü thuËt ë §¸c-m¬-st¸t; V. I. Lª-nin cã ý muèn triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c" (1908), "Ma-kh¬ vµ chñ nghÜa M¸c" nãi ®Õn cuèn s¸ch cña V«-ben nhan ®Ò "Lehrbuch der theoretischen (1908), v.v.. –6, 9 - 11, 13, 34 - 35, 95 - 96, 111 - 112, 176, 180 - Chemie", 1903 ("S¸ch gi¸o khoa vÒ hãa häc lý thuyÕt". –358. 181, 224, 238, 258, 262, 282, 293, 303, 304, 318 - 319, 323, 324, V«n-xki, N. V. – x em V a-len-ti-nèp, N. 375, 441. V un-t¬ ( Wundt), V in-hem M¸c-x¬ ( 1832 - 1920) - nhµ triÕt häc vµ Van C«-vª-l¸c ( Van Cauwelaert), I -an Phran-x¬ ( sinh n¨m 1880) - t©m lý häc t − s ¶n §øc, mét trong nh÷ng ng − êi s¸ng lËp m«n t©m mét luËt gia vµ nhµ ho¹t ®éng nhµ n − íc cña BØ. Trong nh÷ng lý häc thùc nghiÖm, tõ n¨m 1864 lµ gi¸o s − s inh lý häc t¹i n¨m 1905 - 1907, ®· cho ®¨ng trªn t¹p chÝ "Revue NÐo-Scolastique" Tr − êng ®¹i häc tæng hîp ë H©y-®en-bÐc, tõ n¨m 1874 lµ gi¸o s − ("T¹p chÝ kinh viÖn míi") mét sè bµi triÕt häc mang tinh thÇn t riÕt häc ë Xuy-rÝch, tõ n¨m 1875 lµ gi¸o s − t riÕt häc ë Lai-pxÝch. duy t©m; tõ n¨m 1907, lµ gi¸o s − n go¹i ng¹ch cña Tr − êng ®¹i häc Theo nhËn ®Þnh cña Lª-nin th× Vun-t¬ lµ mét "nhµ duy t©m vµ tæng hîp Phr©y-buèc; tõ n¨m 1910, lµ ®¹i biÓu cña An-t¬-vÐc- theo chñ nghÜa tÝn ng − ìng", chÞu ¶nh h − ëng cña Can-t¬ vµ Lai- panh trong nghÞ viÖn. Sau nµy, ®· gi÷ mét sè c − ¬ng vÞ ngo¹i bni-tx¬, còng nh − c hÞu ¶nh h − ëng ph¸i Can-t¬ míi vµ ph¸i thùc giao, lµm bé tr − ëng trong chÝnh phñ BØ. –47, 62, 175. chøng. Vun-t¬ coi t©m lý häc lµ m«n khoa häc chÝnh trong triÕt Vin-®en-b¨ng ( Windelband), V in-hem ( 1848 - 1915) - nhµ triÕt häc häc. Trong t©m lý häc, ngoµi ph − ¬ng ph¸p thùc nghiÖm, Vun-t¬ duy t©m §øc, nhµ nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc; ng − êi s¸ng lËp cßn b¶o vÖ thuyÕt nhÞ nguyªn cña chñ nghÜa t©m lý vËt lý song tr − êng ph¸i Ba-®en (Phr©y-buèc) cña chñ nghÜa Can-t¬ míi; lµ song. Vun-t¬ t×m c¸ch gi¶i thÝch trªn lËp tr − êng t©m lý häc x· gi¸o s − c ¸c tr − êng ®¹i häc tæng hîp ë Xuy-rÝch (tõ n¨m 1876), ë héi vÒ ho¹t ®éng cña c¸ nh©n, coi nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn lÞch Phr©y-buèc (tõ n¨m 1877), Xt¬-ra-xbua (tõ n¨m 1882) vµ ë H©y- sö lµ kh«ng thÓ nhËn thøc ® − îc. ®en-bÐc (tõ n¨m 1903). Vin-®en-b¨ng ®· ph¸t triÓn chñ nghÜa Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Vun-t¬ gåm cã: "Grundz ü ge der Can-t¬ theo tinh thÇn thuyÕt phi lý, coi triÕt häc lµ khoa häc vÒ physiologischen Psychologie", 1873 - 1874 ("Nh÷ng c¬ së cña t©m "nh÷ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi"; ®em khoa häc x· héi ®èi lËp víi khoa lý häc sinh lý"); "System der Philosophie", 1889 ("HÖ thèng triÕt häc tù nhiªn, phñ nhËn kh¶ n¨ng dïng khoa häc gi¶i thÝch häc"); Grundri ß d er Psychologie", 1896 ("Kh¸i luËn t©m lý häc"), nh÷ng qu¸ tr×nh x· héi. v.v.. –63 - 64, 65 - 66, 69, 70, 75 - 76, 82 - 83, 102, 103, 105, 175, Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña Vin-®en-b¨ng lµ: Geschichte der neueren Philosophie...", 1878 - 1880 ("LÞch sö triÕt häc míi..."); 178, 179, 180, 188, 205, 232, 250, 261 - 262. "Pr ä ludien", 1884 ("Nh÷ng bµi d¹o ®Çu"); "Geschichte und Natur- wissenschaft", 1894 ("LÞch sö vµ khoa häc tù nhiªn"); "Vom x System der Kategorien", 1900 ("VÒ hÖ thèng c¸c ph¹m trï"), v.v.. –250. X ª-ni-o ( Senior), N ¸t-xau Uy-li-am ( 1790 - 1864) - mét nhµ kinh tÕ Vin-ly ( Willy) R u-®«n-ph¬ ( 1855 - 1920) - nhµ triÕt häc §øc theo häc tÇm th − êng ng − êi Anh, b¶o vÖ lîi Ých cña chñ x − ëng vµ tÝch ph¸i Ma-kh¬, m«n ®å cña R. A-vª-na-ri-ót. Ngoµi nh÷ng t¸c cùc tham gia viÖc cæ ®éng cña chñ x − ëng chèng l¹i viÖc rót ng¾n phÈm mµ V. I. Lª-nin xÐt ®Õn, Vin-ly cßn viÕt nh÷ng cuèn: "Die ngµy lµm viÖc ë Anh (nh÷ng n¨m 30 thÕ kû XIX). Bµi v¨n c«ng Gesamterfahrung vom Gesichtspunkt des Prim ä rmonismus", kÝch cña Xª-ni-o ("Letters on the Factory Act, as It Affects the Cotton 1908 ("Kinh nghiÖm tæng qu¸t xÐt theo quan ®iÓm thuyÕt nhÊt Manufacture", 1837 ("Nh÷ng bøc th − n ãi vÒ t¸c dông cña luËt nguyªn ban ®Çu"); "Ideal und Leben...", 1909 ("Lý t − ëng vµ cuéc c«ng x − ëng ®èi víi c«ng nghiÖp b«ng v¶i sîi") ®· bÞ C. M¸c phª ph¸n sèng..."), v.v.. –47, 63, 80 - 81, 82, 87, 88 - 90, 94, 105, 195, 251, kÞch liÖt trong tËp I bé "T − b ¶n" (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. 254 - 255, 257, 431, 438 - 439, 440 - 441. Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 2, t.23, tr. 235 - 240). –162. V«-ben ( Vaubel), G i«-han Vin-hem ( sinh n¨m 1864) - nhµ hãa häc XÕch-tót Em-pi-ri-quýt ( thÕ kû II) - nhµ triÕt häc cæ Hy-l¹p vµ thÇy h÷u c¬ ng − êi §øc, tõ n¨m 1898 lµ phã gi¸o s − , sau ®ã lµ gi¸o s −
  20. B¶n chØ dÉn tªn ng−êi B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 604 605 X«-ren ( Sorel), G ioãc-gi¬ ( 1847 - 1922) - nhµ x· héi häc vµ triÕt häc thuèc, ®¹i biÓu næi tiÕng cña chñ nghÜa hoµi nghi cæ ®¹i, phñ nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc ch©n chÝnh, chèng l¹i tÊt c¶ mäi sù Ph¸p, nhµ lý luËn cña chñ nghÜa c«ng ®oµn - v« chÝnh phñ; trong ph¸n ®o¸n "gi¸o ®iÒu" vµ mäi nguyªn t¾c ®¹o ®øc, kh¼ng ®Þnh triÕt häc «ng lµ mét ng−êi chiÕt trung. ChÞu ¶nh h−ëng cña r»ng con ng − êi kh«ng nªn cã bÊt kú mét tÝn niÖm nµo, v× - theo ý P . Gi. Pru-®«ng, Ph. NÝt-x¬, H. BÐc-x«ng, «ng cè g¾ng kÕt hîp kiÕn cña «ng ta - tÝn niÖm lµ sù trë ng¹i chÝnh trªn con ® − êng ®i chñ nghÜa M¸c víi chñ nghÜa Pru-®«ng, b¶o vÖ phi lý luËn vµ ý chÝ luËn. –362. tíi h¹nh phóc ("a-ta-r¸c-xi-a"). Nh÷ng t¸c phÈm cña XÕch-tót Xpen-x¬ ( Spencer), H Ðc-bíc ( 1820 - 1903) - nhµ triÕt häc Anh, nhµ Em-pi-ri-quýt cßn l¹i tíi ngµy nay nh − " Nh÷ng nguyªn lý cña Pi- t©m lý häc vµ x· héi häc, mét ®¹i biÓu næi tiÕng cña chñ nghÜa r«ng" vµ "Chèng l¹i c¸c nhµ to¸n häc" lµ mét tµi liÖu phong phó thùc chøng, mét trong nh÷ng ng − êi s¸ng lËp c¸i gäi lµ thuyÕt vÒ triÕt häc - lÞch sö. –165. h÷u c¬ vÒ x· héi. Cè g¾ng biÖn hé cho t×nh tr¹ng kh«ng b×nh XmÝt ( Smith), N oãc-man Kem-p¬ ( 1872 - 1958) - nhµ triÕt häc duy ®¼ng trong x· héi, «ng coi x· héi loµi ng − êi gièng nh − m ét c¬ t©m ng − êi Anh, gÇn gòi víi "chñ nghÜa thùc t¹i míi"; trong thÓ sinh vËt vµ ®em häc thuyÕt sinh vËt vÒ ®Êu tranh sinh tån ¸p nh÷ng n¨m tõ 1919 ®Õn 1945, lµ gi¸o s − T r − êng ®¹i häc tæng hîp dông vµo lÞch sö loµi ng − êi. Nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc vµ x· £-®in-buèc. héi häc ph¶n ®éng cña Xpen-x¬ khiÕn «ng ta trë thµnh mét trong Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña XmÝt lµ: "Prolegomena to an nh÷ng nhµ t − t − ëng næi tiÕng nhÊt cña giai cÊp t − s ¶n Anh. T¸c Idealistic Theory of Knowledge", 1924 ("Tæng luËn vÒ thuyÕt duy phÈm chñ yÕu cña «ng lµ cuèn "System of Synthetic Philosophy", t©m vÒ nhËn thøc"); "The Philosophy of David Hume", 1941 1862 - 1896 ("HÖ thèng triÕt häc tæng hîp"). –249, 405. ("TriÕt häc cña §a-vÝt Hi-um"), v.v.. –76 - 79, 103, 175. Xtan-l« ( Stallo), G i«n BÐc-na ( 1823 - 1900) - nhµ triÕt häc vµ vËt lý Xnai-®¬ ( Snyder), C ¸c-l¬ ( sinh n¨m 1869) - nhµ kinh tÕ häc vµ nhµ häc Mü; khi míi b¾t ®Çu ho¹t ®éng, «ng theo chñ nghÜa duy t©m v¨n Mü; t¸c gi¶ cña c¸c t¸c phÈm næi tiÕng vÒ khoa häc tù nhiªn: H ª-ghen, vÒ sa u « ng ñng hé chñ nghÜ a ki nh nghi Ö m phª ph¸ n. "New Conceptions in Science", 1903 ("Nh÷ng kh¸i niÖm míi –384 - 385. trong khoa häc") vµ "The World Machine", 1907 ("C¸i m¸y thÕ giíi"). –439 - 440. Xt«-l − -pin, P. A. ( 1862 - 1911) - mét nhµ ho¹t ®éng nhµ n − íc cña X«-l«-vi-Ðp, V. X. ( 1853 - 1900) - nhµ triÕt häc ph¶n ®éng, theo thuyÕt n − íc Nga Nga hoµng, ®¹i ®Þa chñ. Trong nh÷ng n¨m 1906 ®Õn phi lý vµ thuyÕt thÇn bÝ. Trong triÕt häc duy t©m kh¸ch quan cña 1911, lµ chñ tÞch Héi ®ång bé tr − ëng vµ bé tr − ëng Bé néi vô m×nh, «ng ®· phôc håi t − t − ëng cña ph¸i Pla-t«n míi, ®Æt "b¶n Nga. G¾n liÒn víi tªn tuæi cña y lµ thêi kú ph¶n ®éng chÝnh trÞ nguyªn tinh thÇn" - tøc lµ Th − îng ®Õ mµ «ng coi lµ nguån gèc hÕt søc tµn b¹o, trong ®ã ¸n tö h×nh ® − îc ¸p dông réng r·i nh»m "sù thèng nhÊt hoµn toµn" cña thÕ giíi - lªn trªn hÕt th¶y mäi ®µn ¸p phong trµo c¸ch m¹ng ("thêi kú ph¶n ®éng Xt«-l − -pin" thø tån t¹i. Chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt, «ng ®Ò ra nhiÖm vô 1907 - 1910). Xt«-l − -pin tiÕn hµnh c¶i c¸ch ruéng ®Êt nh»m t¹o ra dïng triÕt häc luËn chøng cho ®¹o C¬-®èc, tuyªn truyÒn chñ tÇng líp cu-l¾c lµm chç dùa cho chÕ ®é chuyªn chÕ Nga hoµng ë tr − ¬ng gi¸o héi thÕ giíi, "c¸ch t©n" con ng − êi vÒ mÆt t«n gi¸o. n«ng th«n. Song y ®· bÞ thÊt b¹i trong ý ®å ®Þnh cñng cè chÕ ®é TriÕt häc cña X«-l«-vi-Ðp cã ¶nh h − ëng lín ®èi víi c¸c nhµ triÕt chuyªn chÕ b»ng c¸ch thi hµnh mét sè c¶i c¸ch tõ trªn xuèng v× häc t − s ¶n Nga håi cuèi thÕ kû XIX - nöa ®Çu thÕ kû XX, còng lîi Ých cña giai cÊp t − s ¶n vµ ®Þa chñ. N¨m 1911 Xt«-l − -pin bÞ ®¶ng viªn x· héi chñ nghÜa - c¸ch m¹ng B«-grèp giÕt ë Ki-Ðp. –269. nh − ® èi víi c¸c nhµ triÕt häc duy t©m ë nhiÒu n − íc t − b ¶n. Xt¬-ru-vª, P. B. ( 1870 - 1944) - nhµ kinh tÕ häc vµ nhµ chÝnh luËn t − Nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu cña X«-l«-vi-Ðp lµ: "Khñng ho¶ng cña triÕt häc ph − ¬ng T©y" (1874), "Nh÷ng c¬ së triÕt häc cña tri thøc s ¶n, mét trong nh÷ng l·nh tô cña §¶ng d©n chñ - lËp hiÕn. Vµo hoµn chØnh" (1877), "Phª ph¸n c¸c c¬ së trõu t − îng" (1877 - 1880), nh÷ng n¨m 90 thÕ kû XIX, lµ ®¹i biÓu næi tiÕng nhÊt cña "chñ nghÜa v.v.. –371. M¸c hîp ph¸p", céng t¸c viªn vµ biªn tËp viªn cña c¸c t¹p chÝ "Lêi
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học