1. Trang Chủ
  2. Triết học
  3. [Triết Học] Học Thuyết Chủ Nghĩa Karl Marx - Marx Engels tập 14 phần 14

[Triết Học] Học Thuyết Chủ Nghĩa Karl Marx - Marx Engels tập 14 phần 14

Với Marx, khả năng rằng một người có thể ngừng việc sở hữu sức lao động của chính mình—khả năng của một người trong việc cải tạo thế giới—là ngang với việc bị chuyển nhượng khỏi bản tính tự nhiên của chính mình; đó là một sự mất mát về tinh thần. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2114 2115 chó thÝch chó thÝch ë Bå §µo Nha (1828-1834) x¶y ra gi÷a ph¸i chuyªn chÕ (®¶ng gi¸o quyÒn phong 164. kiÕn) ®øng ®Çu lµ §«n Mi-ghen, kÎ ®· c­íp ®­

Thể loại Tài liệu miễn phí Triết học

Số trang 49

Ngày tạo 8/29/2018 8:26:46 PM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước

Tên tệp

Tải [Triết Học] Học Thuyết Chủ Nghĩa Karl Marx -... (.pdf)

Xem mẫu

  1. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2114 2115 chó thÝch chó thÝch ë Bå §µo Nha (1828-1834) x¶y ra gi÷a ph¸i chuyªn chÕ (®¶ng gi¸o quyÒn phong 164. kiÕn) ®øng ®Çu lµ §«n Mi-ghen, kÎ ®· c­íp ®­îc ng«i vua Bå §µo Nha vµo 124 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuéc phßng thñ §an-txÝch (G¬-®an-xc¬) do qu©n ®éi cña n¨m 1828, vµ ph¸i lËp hiÕn (®¶ng tù do t­ s¶n) tËp hîp xung quanh n÷ v­¬ng Na-p«-lª-«ng ®ãng gi÷, thµnh phè nµy bÞ qu©n Nga vµ Phæ v©y ®¸nh n¨m 1813. Ma-ri-a-®a Gl«-ri-a vµ cha cña §«n Pª-®ru.-166. Thµnh phè bÞ bao v©y 11 th¸ng r­ìi, trong thêi gian ®ã qu©n phßng thñ (trong 129 Q u©n cËn vÖ c¬ ®éng Viªn do Bem thµnh lËp trong nh÷ng ngµy khëi nghÜa ®ã cã qu©n Ba Lan) chÞu ®ùng ®­îc ba lÇn v©y ®¸nh chÝnh qui, nh­ng rót côc th¸ng M­êi 1848 ë Viªn (xem chó thÝch 112). §éi qu©n nµy tá ra lµ bé phËn cã ®· buéc ph¶i ®Çu hµng.-164. kû luËt nhÊt, cã søc chiÕn ®Êu vµ dòng c¶m nhÊt trong lùc l­îng vò trang cña 125 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuèn: J. Bem "Erfahrungen über die Congrevschen nh÷ng ng­êi khëi nghÜa, nã chñ yÕu gåm c«ng nh©n vµ thî thñ c«ng Viªn. - Brand-Ranketen, bis zum Jahre 1819 in der Königl, poln Artillerie 166. gesammelt". Weimar, 1820 (G. Bem. "Kinh nghiÖm sö dông tªn löa ®èt ch¸y C«ng-gri-v¬ thu thËp ®­îc trong ph¸o binh cña V­¬ng quèc Ba Lan tr­íc n¨m 130 H«n-vÕch (tiÕng Hung-ga-ri "honvÐd" nghÜa lµ "ng­êi b¶o vÖ tæ quèc") lµ tªn 1819". V©y-ma, 1820).-164. gäi bé binh Hung-ga-ri thêi Trung cæ. Trong thêi kú c¸ch m¹ng t­ s¶n vµ chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc 1848-1849 ë Hung-ga-ri, ng­êi ta còng gäi binh sÜ 126 §©y lµ nãi vÒ cuéc khëi nghÜa cña nh÷ng ng­êi th¸ng Ch¹p ë Pª-tÐc-bua ngµy qu©n ®éi d©n téc Hung-ga-ri do ChÝnh phñ Hung-ga-ri thµnh lËp mïa hÌ 1848 14 th¸ng Ch¹p 1825.-165. lµ H«n-vÕch.-167. 127 ë gÇn ¤-xt¬-r«-len-ca ngµy 26 (14) th¸ng N¨m 1831 qu©n ®éi cña Nga hoµng 131 X ª-cle-r­ lµ nh÷ng ng­êi Hung-ga-ri c­ tró ë vïng nói miÒn §«ng T¬-ran- do §i-bÝch chØ huy ®· ®¸nh b¹i qu©n khëi nghÜa Ba Lan. xin-va-ni.-167. Cuéc khëi nghÜa Ba Lan 1830-1831 næ ra lµ do ¸ch ¸p bøc d©n téc vµ 132 Cuéc tiÕn qu©n cña qu©n ®éi cña Bem vµo Ba-n¸t, mét khu vùc ë V«-e-v«-®i-na ¸ch ¸p bøc cña c¶nh s¸t cña chÕ ®é Nga hoµng. B¾t ®Çu ngµy 29 (17) th¸ng thuéc XÐc-bi, bÊy giê n»m trong l·nh thæ Hung-ga-ri, ®­îc tiÕn hµnh vµo n¨m M­êi mét 1830 ë V¸c-sa-va víi tÝnh c¸ch cuéc chÝnh biÕn qu©n sù, cuéc khëi 1849. Khi c¸ch m¹ng n¨m 1848 b¾t ®Çu, ë V«-e-v«-®i-na, ®· dÊy lªn phong trµo nghÜa nµy mang tÝnh chÊt cuéc khëi nghÜa nh©n d©n vµ tiÕn tíi ®¸nh ®uæi d©n téc cña ng­êi XÐc-bi, cïng sù næi dËy chèng phong kiÕn cña c¸c tÇng líp qu©n ®éi cña Nga hoµng. Nh­ng nh÷ng nhµ l·nh ®¹o tiÓu quÝ téc trong chÝnh d©n chñ thµnh thÞ vµ n«ng th«n. Nh­ng do sù yÕu ®uèi vµ ph¶n béi cña c¸c phñ vµ qu©n ®éi Ba Lan thi hµnh chÝnh s¸ch ®Çu hµng vµ c¶n trë thu hót phÇn tö t­ s¶n tù do ®Þa ph­¬ng, phong trµo d©n téc ®· nhanh chãng bÞ ¶nh ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n vµo phong trµo gi¶i phãng d©n téc, ®ång thêi h­ëng cña c¸c ®¹i biÓu quÝ téc vµ t¨ng l÷ ph¶n ®éng liªn minh víi lùc l­îng lé ra d· t©m x©m l­îc ®èi víi ®Êt ®ai U-cra-i-na vµ Bª-l«-ru-xi-a. §¹i biÓu ph¶n c¸ch m¹ng ¸o. Phong trµo ®ßi tù trÞ cña ng­êi XÐc-bi ®· bÞ v­¬ng triÒu cña ph¸i d©n chñ t­ s¶n kh«ng ®¹t ®­îc viÖc thñ tiªu quan hÖ phô thuéc H¸p-xbuèc lîi dông cho cuéc ®Êu tranh chèng l¹i c¸ch m¹ng Hung-ga-ri. Mïa n«ng n« nªn cuéc khëi nghÜa kh«ng ®­îc sù ñng hé cÇn thiÕt cña n«ng d©n. hÌ 1848 b¾t ®Çu hµnh ®éng qu©n sù gi÷a ng­êi XÐc-bi ë V«-e-v«-®i-na vµ ng­êi Ho¹t ®éng qu©n sù b¾t ®Çu th¸ng Hai 1831 rót côc ®i tíi sù ®Çu hµng cña Hung-ga-ri, hµnh ®éng nµy cµng trë nªn phøc t¹p khi nh÷ng cuéc ®ông ®é gi÷a ChÝnh phñ Ba Lan ngµy 8 th¸ng ChÝn (26 th¸ng T¸m) 1831 vµ sù giao nép c­ d©n XÐc-bi vµ c­ d©n kh«ng ph¶i ng­êi XÐc-bi x¶y ra ë Ba-n¸t, n¬i mµ ngoµi V¸c-sa-va cho qu©n ®éi Nga hoµng. Tuy bÞ thÊt b¹i, cuéc khëi nghÜa Ba Lan ng­êi XÐc-bi cßn cã mét sè l­îng lín ng­êi Hung-ga-ri, ng­êi §øc, ng­êi Ru- vÉn cã t¸c dông lín trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng cña nh©n d©n Ba Lan vµ ma-ni sinh sèng. Mïa xu©n 1849 t¹i Ba-n¸t, qu©n ®éi cña Bem vµ cña t­íng Hung-ga-ri PÐc-txen ®· gi¸ng cho ng­êi ¸o vµ ng­êi XÐc-bi ë V«-e-v«-®i-na cã ý nghÜa quèc tÕ quan träng.-165. mét lo¹t thÊt b¹i, nh­ng nh÷ng th¾ng lîi Êy kh«ng thÓ ¶nh h­ëng ®Õn tiÕn 128 §©y lµ nãi vÒ ý ®Þnh kh«ng thùc hiÖn ®­îc cña Bem lµ tham gia cuéc néi chiÕn
  2. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2116 2117 chó thÝch chó thÝch tr×nh chung cña chiÕn tranh c¸ch m¹ng cña ng­êi Hung-ga-ri ®ang theo chiÒu Ph¸o ®µi Xi-ri X anh-Gi¨ng d' A-cr¬ (¸c-ca) thuéc Thæ NhÜ Kú ®· bÞ qu©n h­íng sau nµy bÊt lîi cho hä. Cuéc ®Êu tranh víi c¸c lùc l­îng ph¶n c¸ch B«-na-p¸c-t¬ v©y ®¸nh kh«ng thµnh c«ng vµo th¸ng Ba - th¸ng N¨m 1799, m¹ng ë V«-e-v«-®i-na thuéc XÐc-bi còng nh­ ë T¬-ran-xin-va-ni vµ ë nhiÒu trong thêi kú B«-na-p¸c-t¬ viÔn chinh x©m chiÕm Ai CËp vµ Xi-ri trong nh÷ng vïng d©n téc bÊy giê thuéc Hung-ga-ri ®· gÆp khã kh¨n do lËp tr­êng sai lÇm n¨m 1798-1799. trªn vÊn ®Ò d©n téc cña c¸c nhµ c¸ch m¹ng quÝ téc-t­ s¶n Hung-ga-ri ®· hiÓu Trong trËn A-bu-kia ngµy 25 th¸ng B¶y 1799, còng trong thêi gian x¶y ra qu¸ muén sù cÇn thiÕt hîp t¸c víi c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, vµ m·i ®Õn ngµy 28 cuéc viÔn chinh nµy, qu©n Ph¸p ®· tiªu diÖt qu©n ®æ bé Thæ NhÜ Kú do h¹m th¸ng B¶y 1849 míi ban hµnh ®¹o luËt vÒ quyÒn b×nh ®¼ng cña hä.-168. ®éi Anh-Thæ NhÜ Kú chë tíi bê biÓn Ai CËp. 133 Trong trËn Tª-mª-sva-ra (Ti-mi-s«-a-ra) ngµy 9 th¸ng T¸m 1849 trong thêi kú chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc cña Hung-ga-ri, qu©n ¸o do Hay-nau chØ huy Trong trËn I-ª-na (Tuy-rinh-ghen) ngµy 14 th¸ng M­êi 1806 qu©n Ph¸p ®· ®¸nh b¹i TËp ®oµn qu©n ph­¬ng Nam cña Hung-ga-ri cè gi÷ trËn ®Þa cña do Na-p«-lª-«ng chØ huy ®· ®¸nh tan mét bé phËn qu©n ®éi Phæ. Cïng ngµy, m×nh cho tíi khi héi qu©n víi TËp ®oµn qu©n ph­¬ng B¾c do tæng t­ lÖnh qu©n cña §a-vu, nguyªn so¸i cña Na-p«-lª-«ng, ®· ®¸nh b¹i qu©n chñ lùc cña Hung-ga-ri GuÕc-g©y chØ huy. Bèn ngµy sau thÊt b¹i nµy TËp ®oµn qu©n qu©n Phæ ë A u-Ðc-stÕt. ThÊt b¹i cña qu©n ®éi Phæ trong hai trËn Êy th­êng ph­¬ng B¾c ®· ®Çu hµng qu©n ®éi Nga hoµng. C¸ch m¹ng t­ s¶n Hung-ga-ri bÞ ®­îc gäi b»ng c¸i tªn chung lµ trËn I-ª-na, ®· ®­a tíi viÖc qu©n Ph¸p chiÕm ®Ì bÑp.-168. phÇn lín l·nh thæ Phæ vµ tíi sù ®Çu hµng cña Phæ - n­íc tham gia liªn minh 134 Mïa xu©n 1850 ë thµnh phè A-lÐp-p« (Kha-lÐp) ®· x¶y ra cuéc næi dËy cña c­ chèng Ph¸p lÇn thø t­ - tr­íc n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng. d©n A RËp chèng l¹i tÝn ®å C¬ ®èc gi¸o ®Þa ph­¬ng vµ chÝnh quyÒn Thæ NhÜ VÒ trËn Ri-v«-li, xem chó thÝch 81, trËn Ma-ren-g« xem chó thÝch 85, trËn Kú, sau biÕn thµnh cuéc khëi nghÜa chèng l¹i sù thèng trÞ cña Thæ NhÜ Kú. ¤-xtÐc-lÝt xem chó thÝch 112, trËn ¢y-lau xem chó thÝch 70. TrËn Phrit-lan-®¬ Cuéc khëi nghÜa bÞ qu©n ®éi Thæ NhÜ Kú ®µn ¸p tµn khèc.-169. ®­îc m« t¶ trong phÇn néi dung cña tËp nµy, xem tr.141.-170. 135 "Qu©n cËn vÖ lËp hiÕn" lµ nh÷ng ®¬n vÞ ®Æc biÖt, theo hiÕn ph¸p n¨m 1791, th«ng 138 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuéc viÔn chinh cña h¹m ®éi Anh vµo cöa s«ng Sen-®¬ tiÕn qua trong thêi kú c¸ch m¹ng t­ s¶n Ph¸p, ph¶i ®¶m nhiÖm b¶o vÖ nhµ vua vµ hµnh vµo th¸ng B¶y 1809 trong thêi gian næ ra chiÕn tranh cña liªn minh lÇn hoµng cung sau khi gi¶i t¸n qu©n cËn vÖ hoµng gia. Th¸ng N¨m 1792 do søc Ðp thø cña phong trµo d©n chñ, Quèc héi lËp ph¸p ®· th«ng qua s¾c lÖnh vÒ gi¶i t¸n n¨m chèng n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng, vµo lóc mµ lùc l­îng chñ yÕu cña Na-p«-lª- "qu©n cËn vÖ lËp hiÕn".-170. «ng 136 Ghi-®¬ lµ ®éi qu©n ®Æc biÖt cã trong nhiÒu qu©n ®éi ch©u ¢u ®­îc sö dông lµm bÞ thu hót vµo cuéc chiÕn víi ¸ o. Sau khi chiÕm ®­îc ®¶o Van-khe-ren, qu©n ng­êi dÉn ®­êng; trong qu©n ®éi Ph¸p, thêi kú chiÕn tranh cña Na-p«-lª-«ng, Anh kh«ng thÓ lîi dông nã lµm c¨n cø ®Ó triÓn khai c¸c ho¹t ®éng qu©n sù ghi-®¬ lµm nhiÖm vô canh g¸c bé t­ lÖnh cña Na-p«-lª-«ng vµ lµ ®éi vÖ binh chèng ¨ ng-ve vµ nh÷ng cø ®iÓm kh¸c cña qu©n Ph¸p ë BØ vµ Hµ Lan vµ, v× riªng cña «ng ta.-170. trong sè 4 v¹n qu©n ®æ bé ®· bÞ thiÖt h¹i do ®ãi vµ bÖnh tËt kho¶ng 1 v¹n, nªn qu©n Anh buéc ph¶i rót bá ®¶o nµy vµo th¸ng Ch¹p 1809.-170. 137 ë ®©y ®· liÖt kª mét lo¹t trËn ®¸nh trong thêi kú chiÕn tranh cña n­íc Ph¸p 139 TrËn Luy-t¬-xen (D¾c-den) gi÷a qu©n ®éi cña Na-p«-lª-«ng I vµ qu©n ®éi Nga- chèng l¹i liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø nhÊt, thø hai, thø ba vµ thø t­. Phæ x¶y ra ngµy 2 th¸ng N¨m (20 th¸ng T­) 1813. Trong trËn nµy, víi c¸i gi¸ ë R«-ve-re-t« (B¾c I-ta-li-a) trong thêi gian tiÕn qu©n vµo I-ta-li-a cña ph¶i tr¶ lµ thiÖt h¹i nÆng nÒ, Na-p«-lª-«ng ®· buéc qu©n ®éi Nga- Phæ ph¶i rót qu©n ®éi Ph¸p do t­íng B«-na-p¸c-t¬ chØ huy, ngµy 4 th¸ng ChÝn 1796 qu©n lui, mét cuéc rót lui tiÕn hµnh hoµn toµn trËt tù.-171. Ph¸p ®· ®¸nh b¹i qu©n ¸o.
  3. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2118 2119 chó thÝch chó thÝch (ph¸i £-be) cña khèi Gia-c«-banh. Cïng víi sù ph¸t triÓn ngµy thªm s©u s¾c 140 PhÇn thø nhÊt cña môc nµy do M¸c viÕt nh­ cã thÓ thÊy ®­îc qua nh÷ng tµi cña phong trµo c¸ch m¹ng, c¸c phÇn tö t¶ chiÕm ®­îc ­u thÕ trong c©u l¹c bé. liÖu chuÈn bÞ hiÖn cßn l­u gi÷. PhÇn nãi vÒ sù tham gia cña B«-xkª vµo cuéc Trong thêi kú chuyªn chÝnh d©n chñ c¸ch m¹ng cña ph¸i Gia-c«-banh (thiÕt ChiÕn tranh Cr­m 1853-1856 lµ do ¡ng-ghen viÕt (xem th­ «ng göi M¸c ngµy lËp ngµy 2 th¸ng S¸u 1793), c©u l¹c bé lµ thµnh tr× cña ph¸i £-be vµ tiÕp tôc 22 th¸ng ChÝn 1857).-172. tån t¹i cho tíi khi ph¸i nµy thÊt b¹i vµo th¸ng Ba 1794. 141 Ngµy 25 (13) th¸ng M­êi 1854 ë gÇn Ba-la-cla-va ®· diÔn ra trËn ®¸nh gi÷a qu©n Tõ Coãc-®ª-li-ª trong thêi kú c¸ch m¹ng vµ trong nh÷ng n¨m tiÕp sau ®­îc Nga vµ liªn qu©n Anh-Thæ NhÜ Kú- Ph¸p; trong trËn nµy qu©n Anh mÆc dï cã vÞ dïng ®Ó gäi nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng thuéc hoÆc gÇn gòi víi c¸nh t¶ Gia-c«-banh.- thÕ thuËn lîi h¬n vÉn bÞ thiÖt h¹i nÆng do sai lÇm cña chØ huy lµm cho phÇn lín 174. kþ binh nhÑ cña Anh bÞ tiªu diÖt. Chi tiÕt h¬n vÒ trËn ®¸nh nµy ®­îc miªu t¶ 145 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuéc biÓu t×nh chèng chÕ ®é qu©n chñ cña nh÷ng ng­êi trong bµi viÕt cña ¡ng-ghen "TrËn ®¸nh gÇn Ba-la-cla-va" (Xem C. M¸c vµ Ph. thñ c«ng vµ c«ng nh©n Pa-ri t¹i qu¶ng tr­êng M¸c-x¬ ngµy 17 th¸ng B¶y 1791 ¡ng-ghen, Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, t. trong thêi kú næ ra cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n. Cuéc næi dËy nµy do c¸c thñ lÜnh 10, tr.603-611.).-173. cña c©u l¹c bé Coãc-®ª-li-ª l·nh ®¹o, hä ®· th¶o ra ®¬n thØnh nguyÖn göi Quèc 142 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuéc c­êng tËp vµo c«ng sù Xª-va-xt«-p«n do qu©n Ph¸p vµ héi lËp hiÕn ®ßi nhµ vua tho¸i vÞ. Qu©n ®éi vµ c¸c ®éi cËn vÖ quèc gia b¶o vÖ Anh tiÕn hµnh ngµy 8 th¸ng ChÝn (27 th¸ng T¸m) 1855 vµ kÕt qu¶ lµ qu©n Ph¸p c¸c khu t­ s¶n ë Pa-ri do La-phay-Ðt chØ huy ®· næ sóng vµo cuéc biÓu t×nh. Sù chiÕm ®­îc ®åi Ma-la-khèp sau nh÷ng thiÖt h¹i lín. Sau 11 th¸ng phßng thñ anh kiÖn ngµy 17 th¸ng B¶y 1791 béc lé sù chia rÏ s©u s¾c gi÷a mét bªn lµ quÇn dòng Xª-va-xt«-p«n, qu©n phßng thñ Nga ®· bá thµnh phè theo lÖnh cña bé chØ chóng nh©n d©n vµ giai cÊp t­ s¶n c¸ch m¹ng víi mét bªn lµ tËp ®oµn qu©n huy cho r»ng tiÕp tôc b¶o vÖ thµnh phè nµy lµ kh«ng cã ý nghÜa. Cuéc c­êng tËp chñ lËp hiÕn cña giai cÊp ®¹i t­ s¶n ®· ch¹y sang phÝa ph¶n c¸ch m¹ng.-174. ngµy 8 th¸ng ChÝn ®­îc m« t¶ trong c¸c bµi cña ¡ng-ghen "VÒ viÖc chiÕm lÜnh Xª-va-xt«-p«n" vµ "Sù kiÖn quyÕt ®Þnh cña chiÕn tranh" (xem C. M¸c vµ Ph. 146 Ngµy 2-5 th¸ng ChÝn 1792 ë Pa-ri ®· dÊy lªn phong trµo ph¶n ®èi cña nh©n d©n ¡ng-ghen, Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, tËp 11, do cuéc tiÕn c«ng cña bän can thiÖp n­íc ngoµi vµ do sù quÊy ph¸ m¹nh cña c¸c tr. 667-681, 706-716).-173. lùc l­îng ph¶n c¸ch m¹ng trong n­íc. QuÇn chóng Pa-ri chiÕm c¸c nhµ tï ®· thiÕt lËp toµ ¸n nh©n d©n l©m thêi ®Ó xÐt xö bän ph¶n c¸ch m¹ng. NhiÒu tªn ph¶n 143 "Journal gÐneral de la Cour et de la Ville" ("B¸o phæ th«ng triÒu ®×nh vµ thµnh c¸ch m¹ng nhÊt ®· bÞ xö tö. Cuéc khñng bè ®á ®ã lµ hµnh ®éng tù vÖ cña nh©n phè) lµ tê b¸o ra h»ng ngµy cña giíi quÝ téc Ph¸p, xuÊt b¶n ë Pa-ri tõ ngµy 15 d©n c¸ch m¹ng.-174. th¸ng ChÝn 1789 ®Õn 10 th¸ng T¸m 1792, Bruyn lµ biªn tËp viªn b¸o nµy tr­íc ngµy 30 th¸ng M­êi 1789.-174. 147 Trong trËn H«ng-xcèt-t¬ (Phlan-®r¬) ngµy 6-8 th¸ng ChÝn 1793 trong thêi kú x¶y ra nh÷ng trËn chiÕn ¸c liÖt cña n­íc Ph¸p c¸ch m¹ng chèng l¹i qu©n ®éi 144 C©u l¹c bé Coãc-®ª-li-ª lµ mét trong nh÷ng c©u l¹c bé nh©n d©n thµnh lËp ë Pa- ri 1790 trong thêi kú c¸ch m¹ng t­ s¶n Ph¸p. Tªn gäi cña c©u l¹c bé chÝnh thøc cña khèi liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø nhÊt cña c¸c n­íc ch©u ¢u, qu©n ®éi mang tªn lµ "Héi nh÷ng ng­êi b¹n cña nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn" lµ lÊy tªn Ph¸p ®· ®¸nh b¹i liªn qu©n Anh - Han-n«-v¬ - Hµ Lan - ¸o.-175. cña tu viÖn cò cña gi¸o ph¸i Phr¨ng-xi-xcanh - Coãc-®ª-li-ª, n¬i mµ c©u l¹c bé 148 Cuéc phiÕn lo¹n ph¶n c¸ch m¹ng ë tØnh Gi-r«n-®¬ còng nh­ c¸c cuéc phiÕn héi häp. Cïng víi c©u l¹c bé Gia-c«-banh, c©u l¹c bé nµy cã t¸c dông quan lo¹n ®· nh¾c tíi ë trªn ë tØnh Can-va-®«-x¬ vµ nhiÒu tØnh kh¸c ë miÒn T©y, T©y träng trong ®êi sèng chÝnh trÞ ë Ph¸p. C©u l¹c bé Coãc-®ª-li-ª ban ®Çu lµ tËp - Nam hîp c¸c ®¹i biÓu cña giai cÊp t­ s¶n c¸ch m¹ng vµ c¸c ph¸i kh¸c nhau cña giai vµ §«ng - Nam n­íc Ph¸p lµ do ph¸i Gi-r«ng-®anh - ®¶ng cña giai cÊp ®¹i t­ cÊp tiÓu t­ s¶n vÒ sau h×nh thµnh c¸nh h÷u (ph¸i §¨ng-t«ng) còng nh­ c¸nh t¶ s¶n c«ng th­¬ng nghiÖp - liªn hiÖp víi c¸c phÇn tö b¶o hoµng ph¶n c¸ch m¹ng
  4. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2120 2121 chó thÝch chó thÝch ph¸t ®éng mïa hÌ 1793. Ph¸i Gi-r«ng-®anh m­în chiªu bµi b¶o vÖ quyÒn tù trÞ lîi Ých cña giai cÊp t­ vµ quyÒn lËp liªn bang cña c¸c tØnh chèng l¹i chÝnh phñ Gia-c«-banh vµ quÇn s¶n.-175. chóng c¸ch m¹ng ñng hé chÝnh phñ nµy. Mïa thu 1793 phong trµo "liªn bang" 152 H oµ ­íc Cam-p«-ph«-mi-« ngµy 17 th¸ng M­êi 1797 ®· kÕt thóc cuéc chiÕn ph¶n c¸ch m¹ng cña ph¸i Gi-r«ng-®anh bÞ qu©n ®éi cña n­íc Céng hoµ Ph¸p tranh cña Ph¸p chèng ¸o lµ n­íc tham gia liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø nhÊt ®Ì bÑp. cña c¸c n­íc Ch©u ¢u. Theo hoµ ­íc nµy, Ph¸p ®­îc BØ, quÇn ®¶o I-«-niªng vµ Uû ban cøu nguy x· héi (ComitÐ du salut public) lµ c¬ quan trung ­¬ng mét phÇn An-ba-ni. ¸o cam kÕt t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chuyÓn giao cho Ph¸p t¶ ng¹n cña ChÝnh phñ Ph¸p thµnh lËp th¸ng T­ 1793. Trong thêi kú chuyªn chÝnh s«ng Ranh vµ tõ bá l·nh ®Þa cña m×nh ë B¾c I-ta-li-a, vïng l·nh thæ nµy sÏ s¸p Gia-c«-banh (ngµy 2 th¸ng S¸u 1793 - 27 th¸ng B¶y 1794) Uû ban ®ãng vai trß nhËp vµo n­íc céng hoµ Xi-dan-pin thµnh lËp d­íi sù b¶o hé cña Ph¸p. §ång ®Æc biÖt quan träng trong cuéc ®Êu tranh víi thÕ lùc ph¶n c¸ch m¹ng trong vµ thêi phÇn lín l·nh thæ n­íc Céng hoµ Vª-nª-xu-ª-la còng nh­ mét phÇn I-xt¬- ngoµi n­íc, trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô cña c¸ch m¹ng b»ng con ®­êng ri-a vµ §an-ma-xi thuéc n­íc Céng hoµ nµy ®­îc giao cho ¸o.-175. b×nh d©n, sau cuéc chÝnh biÕn ph¶n c¸ch m¹ng ngµy 9 th¸ng Nãng, Uû ban ®· mÊt t¸c dông l·nh ®¹o vµ bÞ gi¶i t¸n vµo th¸ng M­êi n¨m 1795.-175. 153 ë ®©y muèn nãi ®Õn ho¹t ®éng t¸c chiÕn th¾ng lîi vµo th¸ng T¸m-th¸ng M­êi 1799 cña qu©n Ph¸p vµ qu©n Hµ Lan do t­íng Bruyn chØ huy chèng l¹i qu©n 149 Tham gia tÝch cùc vµo cuéc chÝnh biÕn ngµy 9 th¸ng Nãng 1794 (xem chó thÝch 80), ngoµi c¸c phÇn tö ph¶n c¸ch m¹ng kh¸c, cã nhãm §¨ng-t«ng cßn sèng sãt ®éi Anh-Nga ®æ bé vµo Hµ Lan trong thêi kú chiÕn tranh cña Ph¸p chèng l¹i sau khi §¨ng-t«ng vµ b¹n chiÕn ®Êu cña «ng bÞ xö tö, nhãm nµy ®¹i biÓu cho liªn minh lÇn thø hai cña c¸c n­íc ch©u ¢u. Môc ®Ých cña cuéc viÔn chinh lîi Ých cña c¸i gäi lµ giai cÊp t­ s¶n míi tr­ëng thµnh trong nh÷ng n¨m c¸ch Anh-Nga lµ ®¸nh ®uæi qu©n Ph¸p khái Hµ Lan (n­íc bÞ Ph¸p chiÕm ®ãng vµ m¹ng.-175. tuyªn bè thµnh lËp n­íc Céng hoµ Ba-ta-vi-a bï nh×n lµ quèc gia thuéc Ph¸p, kh«i phôc ë n­íc nµy chÕ ®é qu©n chñ tr­íc c¸ch m¹ng vµ chiÕm lÊy h¹m ®éi 150 §©y lµ nãi vÒ cuéc næi dËy cña bän b¶o hoµng ë Pa-ri ngµy 12-13 th¸ng H¸i nho (4-5 th¸ng M­êi) 1795 bÞ qu©n ®éi chÝnh phñ do t­íng B«-na-p¸c-t¬ chØ huy dÑp tan.- Hµ Lan. BÞ thÊt b¹i tr­íc qu©n cña Bruyn, tæng t­ lÖnh liªn qu©n, c«ng t­íc I- 175. oãc, buéc ph¶i ký v¨n kiÖn ®Çu hµng An-cma ngµy 18 th¸ng M­êi 1799, theo v¨n kiÖn nµy, ph¶i trao tr¶ 8.000 tï binh Ph¸p vµ Hµ Lan vµ rót qu©n khái Hµ 151 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuéc næi dËy mïa thu 1796 cña nhãm Ba-bíp - nh÷ng ng­êi Lan.-175. ñng hé nhµ céng s¶n kh«ng t­ëng lçi l¹c Ba-bíp cè søc dïng c¸ch m¹ng ®Ó lËt ®æ chÕ ®é hiÖn t¹i, xo¸ bá chÕ ®é t­ h÷u vµ thiÕt lËp chÕ ®é c«ng h÷u - ë tr¹i lÝnh 154 Tr¹i lÝnh Bu-l«ng lµ c¨n cø qu©n sù do Na-p«-lª-«ng I lËp ra n¨m 1803 - 1805 Grª-nen ë Pa-ri. Sau khi Ba-bíp vµ nh÷ng b¹n chiÕn ®Êu gÇn gòi cña «ng bÞ b¾t ®Ó x©m nhËp n­íc Anh qua La-M¨ng-s¬. Trong tr¹i lÝnh nµy tËp trung ®¹o vµo th¸ng N¨m 1796, ®· cã mét ©m m­u gi¶i tho¸t nh÷ng ng­êi bÞ b¾t khái nhµ qu©n ®æ bé gåm 12 v¹n ng­êi. ThÊt b¹i cña h¹m ®éi Ph¸p trong chiÕn tranh tï vµ ph¸t ®éng ë tr¹i lÝnh Grª-nen n¬i binh sÜ ®­îc nhãm Ba-bíp tuyªn truyÒn víi Anh vµ sù thµnh lËp liªn minh chèng Ph¸p míi, liªn minh lÇn thø ba cã Nga c¸ch m¹ng, mét cuéc khëi nghÜa d­íi khÈu hiÖu lËt ®æ Héi ®ång chÊp chÝnh vµ vµ ¸o tham gia buéc Na-p«-lª-«ng ph¶i tõ bá kÕ ho¹ch x©m nhËp cña m×nh.- kh«i phôc hiÕn ph¸p Gia-c«-banh 1793. Cuéc næi dËy cña nhãm Ba-bíp bÞ qu©n 176. ®éi ®µn ¸p tµn khèc.-175. 155 ë ®©y muèn nãi ®Õn ph¸p lÖnh phÕ truÊt Na-p«-lª-«ng vµ kh«i phôc v­¬ng Héi ®ång chÊp chÝnh (gåm n¨m viªn chÊp chÝnh, cø mçi n¨m cö l¹i mét ng­êi) lµ c¬ quan l·nh ®¹o ngµnh hµnh ph¸p ë Ph¸p thiÕt lËp theo hiÕn ph¸p triÒu Buèc-b«ng ë Ph¸p do th­îng nghÞ viÖn Ph¸p th«ng qua sau khi qu©n ®éi 1795 th«ng qua sau khi nÒn chuyªn chÝnh c¸ch m¹ng Gia-c«-banh bÞ ®æ 1794. cña liªn minh lÇn thø s¸u tiÕn vµo Pa-ri ngµy 31 th¸ng Ba 1814.-177. Tr­íc cuéc chÝnh biÕn n¨m 1799 cña B«-na-p¸c-t¬, Héi ®ång chÊp chÝnh lµ Héi 156 "Tr¨m ngµy" lµ thêi kú ng¾n ngñi phôc håi nÒn ®Õ chÕ cña Na-p«-lª-«ng kÓ tõ ®ång ë Ph¸p ñng hé chÕ ®é khñng bè ®èi víi c¸c lùc l­îng d©n chñ vµ b¶o vÖ
  5. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2122 2123 chó thÝch chó thÝch khi «ng ta tõ ®¶o En-b¬ trë vÒ Pa-ri ngµy 20 th¸ng Ba 1815 cho ®Õn khi «ng ta 188. tho¸i vÞ lÇn thø hai ngµy 22 th¸ng S¸u cïng n¨m sau thÊt b¹i ë Oa-tÐc-l«.-177. 164 N¨m 55 tr­íc c«ng nguyªn, trong thêi kú Xª-da chinh phôc xø G«-l¬ (58-51 tr­íc 157 Mïa xu©n 1832, h¹m ®éi Anh-Ph¸p phong to¶ c¸c c¶ng Hµ Lan, cßn qu©n c«ng nguyªn), qu©n ®éi La M· truy kÝch qu©n §øc b¹i trËn ®· v­ît s«ng Ranh ë Ph¸p v©y ®¸nh thµnh ¨ng-ve nh»m môc ®Ých buéc Hµ Lan thi hµnh c¸c ®iÒu khu vùc trung l­u s«ng nµy vµ dõng 18 ngµy bªn h÷u ng¹n. Cuéc v­ît s«ng Ranh kiÖn cña nh»m môc ®Ých biÓu d­¬ng søc m¹nh qu©n sù cña La M· vµ do¹ dÉm c¸c bé l¹c HiÖp ­íc Lu©n §«n n¨m 1831 vÒ viÖc thõa nhËn nÒn ®éc lËp cña BØ t¸ch khái §øc ®· ®­îc ghi chÐp trong quyÓn thø t­ bót ký cña Xª-da viÕt vÒ cuéc chiÕn V­¬ng quèc Hµ Lan nhê cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n 1830 vµ viÖc chuyÓn giao ¨ ng- tranh xø G«-l¬.-188. ve cho ng­êi BØ. Tuy bªn bÞ v©y chèng cù ngoan c­êng, cø ®iÓm ®· ph¶i ®Çu 165 "AbregÐ des commentaires de M. de Folard sur I'Histoire de Polybe". Vol. 3, hµng vµo cuèi th¸ng Ch¹p 1832.-178. Paris, 1754, p. 82 ("B×nh luËn ng¾n cña Ph«-la-r¬ vÒ "LÞch sö" P«-li-bi-ót. TËp 158 Thuèc næ Va-lan-xi-en lµ vËt hçn hîp ®èt ch¸y gåm diªm tiªu, l­u huúnh vµ 3, Pa-ri, 1754, tr.82).-189. thuèc sóng, ®­îc sö dông lÇn ®Çu tiªn n¨m 1793 khi qu©n Anh-¸o bao v©y 166 ChiÕn tranh cña Hîp chóng quèc Mü chèng l¹i Mª-hi-c« 1846 - 1848 næ ra do thµnh phè Va-lan-xi-en do qu©n Ph¸p gi÷ trong thêi kú chiÕn tranh cña n­íc d· t©m x©m l­îc ®Êt ®ai Mª-hi-c« cña bän chñ ®ån ®iÒn-chñ n« vµ giai cÊp ®¹i Céng hoµ Ph¸p chèng l¹i liªn minh lÇn thø nhÊt cña c¸c n­íc ch©u ¢u.-178. t­ s¶n Mü. Sau cuéc chiÕn tranh nµy, Hîp chóng quèc Mü ®· chiÕm hÇu nh­ mét nöa l·nh thæ Mª-hi-c« trong ®ã cã toµn bé TÕch-d¸t, B¾c Ca-li-phoãc-ni-a, 159 ChØ cuéc bao v©y Xª-va-xt«-p«n trong thêi kú ChiÕn tranh Cr­m 1853-1856 do Mª-hi-c« Míi vµ nh÷ng vïng kh¸c.-191. liªn qu©n Ph¸p, Anh, Thæ NhÜ Kú vµ X¸c-®i-ni tiÕn hµnh, kÐo dµi tõ ngµy 13 (1) th¸ng ChÝn 1854 ®Õn ngµy 9 th¸ng ChÝn (28 th¸ng T¸m) 1855.-183. 167 ¡ng-ghen ®· gióp ®ì rÊt nhiÒu cho M¸c trong viÖc viÕt môc BÐc-na-®èt-t¬, trong th­ ngµy 21 vµ 22 th¸ng ChÝn 1857 «ng ®· cung cÊp cho M¸c nhiÒu nh÷ng th«ng 160 ChØ cuéc ph¸o kÝch kh«ng kÕt qu¶ mµ h¹m ®éi Anh - Ph¸p tiÕn hµnh 9-11 tin x¸c thùc vÒ ho¹t ®éng qu©n sù cña BÐc-na-®èt-t¬ trong ®ã cã sù tham gia cña th¸ng T¸m (28-30 th¸ng B¶y) 1855 vµo ph¸o ®µi X vª-a-boãc-g¬ (Xu-«-men-lin- «ng ta vµo chiÕn dÞch cña Na-p«-lª-«ng chèng Phæ n¨m 1806 vµ chèng ¸o n¨m na) thuéc n­íc Nga n»m trªn lèi vµo vÞnh PhÇn Lan trong thêi kú ChiÕn tranh 1809. NhËn xÐt cña ¡ng-ghen vÒ vai trß cña BÐc-na-®èt-t¬ trong nh÷ng chiÕn Cr­m 1853 - 1856. VÒ cuéc ph¸o kÝch nµy, xem bµi cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng- dÞch Êy ®· ®­îc M¸c lÊy l¹i hÇu nh­ trän vÑn trong môc viÕt cña m×nh. V× muèn ghen "ChiÕn tranh cña Anh-Ph¸p chèng Nga" (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, kh¾c ho¹ BÐc-na-®èt-t¬ mét c¸ch toµn diÖn, tr­íc hÕt trªn ph­¬ng diÖn lµ nhµ Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, t. 11, tr. ho¹t ®éng chÝnh trÞ vµ nhµ ngo¹i giao, M¸c ®· thu thËp rÊt nhiÒu tµi liÖu tiÓu sö, 640-643).-183. nh÷ng ®o¹n trÝch cña M¸c trong c¸c s¸ch tham kh¶o vµ s¸ch lÞch sö hiÖn cßn gi÷ l¹i ®· chøng minh ®iÒu ®ã.-194. 161 Nh­ cã thÓ thÊy qua th­ göi ¡ng-ghen ngµy 18 th¸ng ChÝn 1857, khi tham gia lùa chän tµi liÖu cho môc nµy, M¸c ®· trÝch lôc nhiÒu trong c¸c s¸ch tham kh¶o 168 Trong trËn Ph¬-l¬-ruýt (BØ) ngµy 26 th¸ng S¸u 1794 qu©n Ph¸p do t­íng vÒ cÇu qu©n sù mµ «ng göi cho ¡ng-ghen.-188. Giuèc-®an chØ huy ®· ®¸nh tan qu©n ®éi ¸o cña c«ng t­íc C«-buèc-g¬. Th¾ng lîi nµy gi¸ng cho liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø nhÊt mét ®ßn ®au, qu©n ®éi 162 Hª-r«-®èt. "LÞch sö gåm 9 quyÓn", quyÓn IV, ch­¬ng 83; quyÓn VII, ch­¬ng 36.- c¸ch m¹ng Ph¸p ®· cã lîi thÕ ®Ó chiÕm BØ vµ tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng tÊn 188. c«ng tÝch cùc ®èi víi Hµ Lan vµ bê t©y s«ng Ranh. §Çu th¸ng M­êi 1794, qu©n 163 A-ri-a-nèt. "Nh÷ng cuéc viÔn chinh cña A-lÕch-xan-®r¬", quyÓn VII, ch­¬ng III.- Ph¸p v­ît s«ng Rua vµ chiÕm cø ®iÓm Giuy-lÝch; ngµy 4 th¸ng M­êi mét cïng
  6. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2124 2125 chó thÝch chó thÝch n¨m hä ®· buéc cø ®iÓm Ma-a-xt¬-rÝch ®Çu hµng.-194. c«ng quèc V¸c-sa-va lµ c¨n cø qu©n sù cña Ph¸p ë biªn giíi Nga vµ tham gia cuéc phong to¶ n­íc Anh (c¸i gäi lµ cuéc phong to¶ lôc ®Þa). 169 Cuéc x©m nhËp cña qu©n Ph¸p vµo I-xt¬-ri-a (mét tØnh cña n­íc céng hoµ V¬- ni-d¬) n¨m 1797 ®­îc tiÕn hµnh theo s¸ng kiÕn cña t­íng B«-na-p¸c-t¬ trong Liªn minh qu©n sù cña Ph¸p víi §an M¹ch nh»m chèng l¹i Thuþ §iÓn thêi gian diÔn ra chiÕn dÞch chèng ng­êi ¸o ë B¾c I-ta-li-a 1796- 1797. Theo ®­îc ký kÕt ngµy 31 th¸ng M­êi 1807 ë Ph«ng-ten-n¬-bl«.-198. Hoµ ­íc C¨m-p«-ph«-mi-« ký víi ¸o, B«-na-p¸c-t¬ ®· nh­îng phÇn cuèi cïng 174 Xem chó thÝch 138.-200. cña l·nh thæ V¬-ni-d¬ trong ®ã cã I-xt¬-ri-a.-195. 175 Suyªn-brun lµ mét cung ®iÖn ë Viªn, n¬i ë vµo mïa hÌ cña hoµng ®Õ; mïa thu 170 Ngµy 18 th¸ng Qu¶ (Ngµy 4 th¸ng ChÝn 1797) theo lÖnh cña uû viªn Héi ®ång 1809, t¹i cung nµy Na-p«-lª-«ng I ®· ¸p ®Æt cho ¸o nh÷ng ®iÒu kiÖn cña hoµ chÊp chÝnh ®­îc t­íng B«-na-p¸c-t¬ ñng hé, qu©n ®éi chÝnh phñ ®· chiÕm dinh ­íc sau khi qu©n ®éi ¸ o bÞ ®¸nh b¹i trong chiÕn dÞch 1809.-200. cña §oµn lËp ph¸p vµ b¾t c¸c nghÞ sÜ b¶o hoµng cã quan hÖ víi nh÷ng ng­êi quý téc l­u vong vµ chuÈn bÞ cuéc ®¶o chÝnh nÒn qu©n chñ. Thµnh phÇn cña 176 Hoµ ­íc Phri-®rÝch-xham-xem chó thÝch 71.- 201. b¶n th©n Héi ®ång chÊp chÝnh còng ®æi míi, nh÷ng biÖn ph¸p ®µn ¸p ®· ®­îc 177 Hoµ ­íc Bu-ca-rÐt kÕt thóc cuéc chiÕn tranh Nga - Thæ NhÜ Kú 1806-1812 ®­îc thi hµnh chèng c¸c phÇn tö b¶o hoµng. Sù kiÖn ngµy 18 th¸ng Qu¶ mang tÝnh ký kÕt ngµy 28 (16) th¸ng N¨m 1812. Hoµ ­íc qui ®Þnh trao cho Nga BÐc-xa-ra- chÊt mét cuéc chÝnh biÕn ph¶n ¸nh tÝnh chÊt kh«ng v÷ng vµng cña chÕ ®é t­ bi-a vµ nhiÒu tØnh ë Nam C¸p-ca-d¬; Thæ NhÜ Kú ph¶i trao cho XÐc-bi quyÒn s¶n cña Héi ®ång chÊp chÝnh vµ sù nghiªng ng¶ cña nã khi th× sang t¶ tr­íc sù tù trÞ trong viÖc qu¶n lý c«ng viÖc néi bé vµ x¸c nhËn hiÖp nghÞ tr­íc kia cña uy hiÕp cña bän b¶o hoµng, khi th× sang h÷u do sî h·i phong trµo d©n chñ.-195. m×nh víi Nga vÒ viÖc thõa nhËn mét sè quyÒn tù trÞ cho M«n-®a-vi-a vµ Va-la- 171 ë ®©y muèn nãi ®Õn c¸i gäi lµ cuéc chÝnh biÕn ngµy 30 th¸ng Ch¨n nu«i (18 khi. ViÖc ký hoµ ­íc víi Thæ NhÜ Kú, nhê th¾ng lîi cña qu©n ®éi Nga vµ tµi th¸ng S¸u 1799), trong thêi gian ®ã, d­íi søc Ðp bëi sù bÊt b×nh ngµy cµng t¨ng ngo¹i giao cña viªn t­ lÖnh cña nã M. I. Cu-tu-dèp, cho phÐp Nga rót ra ®­îc cña c«ng chóng tr­íc nh÷ng thÊt b¹i qu©n sù cña qu©n Ph¸p ë §øc vµ I-ta-li-a nh÷ng lùc l­îng qu©n sù lín ®Ó cho cuéc ®Êu tranh chèng n­íc Ph¸p Na-p«-lª- còng nh­ tr­íc t×nh h×nh kinh tÕ vµ tµi chÝnh cña n­íc céng hoµ ngµy mét xÊu «ng.-203. ®i. §oµn lËp ph¸p ®· thay ®æi thµnh phÇn cña Héi ®ång chÊp chÝnh, lo¹i khái 178 ChØ hiÖp ­íc hoµ b×nh vµ liªn minh gi÷a Nga vµ Anh vµ gi÷a Anh vµ Thuþ §iÓn Héi ®ång nµy ba phÇn tö ph¶n ®éng lé liÔu.-196. nh»m chèng l¹i n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng.-203. 172 TrËn A u-Ðc-stÕt- xem chó thÝch 137.-198. 179 §©y lµ nãi vÒ c«ng ­íc do Nga vµ Thuþ §iÓn ký ngµy 30 (18) th¸ng T¸m 1812 ë 173 Hoµ ­íc Tin-®Ýt lµ hoµ ­íc ký ngµy 7 vµ 9 th¸ng B¶y 1807 gi÷a n­íc Ph¸p Na- A-b« (Tuèc-cu) vµ trªn thùc tÕ c«ng ­íc nµy ®· hîp thøc ho¸ liªn minh qu©n sù p«-lª-«ng vµ c¸c n­íc tham gia liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø t­, Nga vµ Phæ, gi÷a hai n­íc nµy chèng l¹i n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng. C«ng ­íc còng bao gåm bÞ b¹i trËn. §iÒu kiÖn cña hoµ ­íc cùc kú nÆng nÒ cho Phæ, n­íc bÞ mÊt mét c¶ nghÜa vô cña Nga gióp ®ì qu©n sù cho Thuþ §iÓn chèng l¹i §an M¹ch trong phÇn lín l·nh thæ cña m×nh (trong ®ã cã toµn bé l·nh ®Þa ë phÝa t©y s«ng En- tr­êng hîp §an M¹ch cù tuyÖt nh­êng Na Uy cho vua Thuþ §iÓn. VÒ phÝa b¬). Nga kh«ng mÊt ®Êt ®ai g×, thËm chÝ cßn ®­îc vïng Bª-l«-xt«c c¾t cña Phæ m×nh Thuþ §iÓn cã nghÜa vô ñng hé tham väng vÒ ®Êt ®ai cña chÝnh phñ Nga cho Nga. Nh­ng A-lÕch-xan-®r¬ I ph¶i thõa nhËn cuéc x©m l­îc §øc cña Ph¸p hoµng trong ®ã cã l·nh thæ cña §¹i c«ng quèc V¸c-sa-va do Na-p«-lª-«ng thèng vµ sù thay ®æi l·nh thæ mµ Na-p«-lª-«ng thùc hiÖn ë ®ã, còng nh­ quyÒn thèng trÞ.-203. trÞ cña Na-p«-lª-«ng ®èi víi quÇn ®¶o I-«-niªng, ph¶i ®ång ý thµnh lËp §¹i 180 Ngµy 3 th¸ng Ba n¨m 1813 ë Xtèc-kh«n ®· ký hiÖp ®Þnh khèi ®ång minh qu©n
  7. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2126 2127 chó thÝch chó thÝch 186 "Certaine Advertisements out of Ireland, concerning the losses and distresses sù gi÷a Anh vµ Thuþ §iÓn qui ®Þnh göi qu©n ®éi Thuþ §iÓn sang lôc ®Þa ch©u happened to the Spanish Navie, upon the West coastes of Ireland, in their ¢u ®Ó tham gia ho¹t ®éng qu©n sù chèng qu©n ®éi cña Na-p«-lª-«ng vµ viÖc voyage intended from the Northerne Isles beyond Scotland, towards Spaine". Anh trî cÊp cho Thuþ §iÓn ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých ®ã. §iÒu 2 cña hiÖp ­íc qui London, 1588. ("Th«ng b¸o x¸c thùc tõ Ai-r¬-len vÒ thiÖt h¹i vµ th¶m ho¹ cña ®Þnh nghÜa vô cña Anh ñng hé tham väng cña Thuþ §iÓn chiÕm Na Uy.-204. h¹m ®éi T©y Ban Nha trªn bê biÓn phÝa t©y Ai-r¬-len trong cuéc hµnh tr×nh tõ 181 ë ®©y muèn nãi ®Õn hiÖp ®Þnh ®×nh chiÕn ký kÕt ngµy 4 th¸ng S¸u 1813 gi÷a c¸c ®¶o phÝa b¾c däc theo bê biÓn Xcèt-len ®i vÒ T©y Ban Nha". Lu©n §«n, Nga vµ Phæ víi Na-p«-lª-«ng I. Thêi h¹n ®×nh chiÕn ban ®Çu lµ ®Õn ngµy 20 1588).-211. th¸ng B¶y, vÒ sau kÐo dµi tíi ngµy 10 th¸ng T¸m. Trong thêi gian ®×nh chiÕn, 187 Trong môc "Ai-i-a-cu-s«", phÇn m« t¶ chÝnh trËn ®¸nh lµ do ¡ng-ghen viÕt cã t¹i cuéc gÆp gì víi A-lÕch-xan-®r¬ I, Phri-®rÝch-Vin-hem III vµ BÐc-na-®èt-t¬ sö dông nh÷ng tµi liÖu do M¸c s­u tÇm vµ göi ®Õn Man-se-xt¬ cho ¡ng-ghen t¹i l©u ®µi Tra-khen-bÐc (Xi-lª-di), ngµy 12 th¸ng B¶y 1813, c¸c n­íc ®ång cïng víi th­ göi ¡ng-ghen ngµy 21 th¸ng ChÝn 1857. PhÇn cuèi cña môc nµy do minh ®· tho¶ thuËn vÒ kÕ ho¹ch ho¹t ®éng qu©n sù sau nµy. Sau khi c¸c cuéc M¸c viÕt. NhËn xÐt vÒ £-xp¸c-te-r« vµ nh÷ng ng­êi ñng hé «ng ta cã trong ®µm ph¸n hoµ b×nh tiÕn hµnh trong thêi gian ®×nh chiÕn kh«ng thµnh, ¸ o phÇn nµy lµ phï hîp víi nhËn xÐt mµ M¸c ®­a ra trong bµi cña «ng "£-xp¸c- chÝnh thøc tham gia liªn minh chèng Na-p«-lª-«ng. Th¸ng T¸m 1813 l¹i tiÕp te-r«" viÕt n¨m 1854 cho tê "New-York Daily Tribune" (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, tôc c¸c ho¹t ®éng qu©n sù.-204. t. 10, tr. 409-416).-213. 182 B¶n s¬ th¶o môc "¸c-ma-®a" do ¡ng-ghen viÕt phÇn lín dùa trªn nh÷ng tµi 188 Trong trËn Khu nin (Pª-ru) ngµy 6 th¸ng T¸m 1824, qu©n ®éi C«-l«m-bi-a, liÖu do M¸c thu thËp vµ göi cho ¡ng-ghen d­íi h×nh thøc nh÷ng ®o¹n trÝch cã Chi-lª vµ Pª-ru do B«-li-va-r¬ chØ huy dòng c¶m v­ît qua d·y nói An-®¬ ®¸nh b×nh luËn ë c¸c tµi liÖu kh¸c nhau. Mét sè chç trong nh÷ng tµi liÖu do M¸c b¹i qu©n ®éi T©y Ban Nha. TrËn ®¸nh nµy x¶y ra trong giai ®o¹n kÕt thóc cña chuÈn bÞ ¡ng-ghen ®· lÊy nguyªn v¨n vµo môc viÕt. NhËn ®­îc b¶n th¶o do cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng cña c¸c n­íc ch©u Mü La-tinh chèng l¹i nÒn thèng ¡ng-ghen viÕt, M¸c ®· x¸c ®Þnh nhiÒu tµi liÖu thùc tÕ vµ göi b¶n th¶o hoµn trÞ thùc d©n cña T©y Ban Nha. Trong giai ®o¹n ®Çu cña cuéc ®Êu tranh (1810- thµnh ®i Niu Oãc.-208. 1815), phong trµo gi¶i phãng ®· ®­a tíi sù thµnh lËp nhiÒu n­íc céng hoµ ®éc lËp (Vª-nª-xu-ª-la v.v.), nh­ng do tÝnh chÊt ph©n t¸n cña chóng, còng nh­ do 183 Cuèn s¸ch gäi theo nguyªn v¨n lµ "Expeditio Hispanica in Angliam. Vera sù xa rêi cña tÇng líp quÝ téc th­îng l­u Discriptio", A. D. 1588.-208. Crª-«-l« ®èi víi nh©n d©n, nªn T©y Ban Nha ®· kh«i phôc l¹i sù thèng trÞ ë hÇu 184 P. Paz Salas. "La felicissima armada que et rey don Felipe ñuestro Señior kh¾p c¸c n¬i. Tõ 1816 b¾t ®Çu giai ®o¹n míi cña cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp. mando juntar en el Puerto de Lisboa. Relaciãn sumaria de los nauios". Lisboa, T¹i 1588 (P. La-Pla-t©y, xø b¶o hé tr­íc ®©y, ®· tuyªn bè thµnh lËp mét n­íc céng hoµ ®éc Pa-x¬ Xa-la-x¬ "¸ c-ma-®a thËt may m¾n ®­îc ®Êng tèi cao cña chóng ta, vua lËp. Cuéc chiÕn tranh giµnh ®éc lËp cho Vª-nª-xu-ª-la, T©n Gra-na-®a (C«- §«n Phi-lÝp ®· ra lÖnh tËp kÕt ë c¶ng Li-xbon. B¸o c¸o tæng hîp vÒ tµu biÓn". l«m-bi-a), Ki-t« (£-cu-a-®o) do Xi-m«n B«-li-va-r¬ kh«i phôc ®­a tíi sù thµnh lËp vµo 1819-1822 ë c¸c xø nµy n­íc céng hoµ §¹i C«-l«m-bi-a. N¨m Li-xbon, 1588).-208. 1821 cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng kh«i phôc l¹i t¹i Mª-hi-c«. N¨m 1817 ®­îc 185 B¶n th¶o gäi theo nguyªn v¨n lµ "Details of the English Force assembled to sù chi viÖn cña qu©n ®éi n­íc céng hoµ La-Pla-t©y ( ¸c-hen-ti-na), Chi-lª oppose the Spanish Armada".-209. tuyªn bè ®éc lËp vµ 1821 ®Õn l­ît Pª-ru. Cuéc tiÕn qu©n cña qu©n ®éi C«-
  8. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2128 2129 chó thÝch chó thÝch l«m-bi-a cña B«-li-va-r¬ n¨m 1824 ®Ó chi viÖn cho nh÷ng ng­êi céng hoµ Pª- quyÒn cña viªn toµn quyÒn Vin-hem V O-r¨ng-gi¬. Viªn toµn quyÒn nµy bÞ ®uæi ru ®· gi¸ng ®ßn kÕt liÔu sù thèng trÞ cña khái ®Êt n­íc n¨m 1784 do phong trµo c¸ch m¹ng chèng khèi liªn minh quÝ téc T©y Ban Nha ë ch©u Mü La-tinh. N¨m 1826 tµn qu©n T©y Ban Nha bÞ ®uæi vµ tËp ®oµn nhµ bu«n vµ d­íi sù l·nh ®¹o cña chÝnh ®¶ng t­ s¶n "nh÷ng nhµ khái bê biÓn Pª-ru. Nhê cuéc chiÕn tranh giµnh ®éc lËp, ë c¸c n¬i tr­íc ®©y lµ yªu n­íc" chñ tr­¬ng ®Èy m¹nh cuéc ®Êu tranh chèng kÎ thï thùc d©n lµ Anh. l·nh ®Þa cña T©y Ban Nha ®· thµnh lËp c¸c n­íc céng hoµ ®éc lËp: Mª-hi-c«, Lùc l­îng vò trang cña Hîp chóng quèc Trung Mü (sau chia thµnh 5 n­íc céng hoµ), §¹i C«-l«m-bi-a giai cÊp t­ s¶n Hµ Lan kh«ng sao chèng cù mét c¸ch nghiªm tóc víi qu©n ®éi (sau chia ra thµnh Vª-nª-xu-ª-la, C«m-l«m-bi-a vµ £-cu-a-®o), B«-li-vi-a, ¸c- Phæ, kÎ thùc hiÖn kh«i phôc quyÒn lùc cña viªn toµn quyÒn vµ chÕ ®é tËp ®oµn hen-ti-na, Pa-ra-goay, Pª-ru vµ Chi-lª.-213. thèng trÞ.-217. 189 ChØ c¸c cuèn s¸ch: J. S. Florez. "Espartero, Historia de Su vida Militar y 192 G. L.Bl ücher. "Kampagne-Journal der Jahre 1793 und 1794". Berlin, 1796 (G. Politica y de los grandes Sucesos Contempor¸neos" (H. X. Phl«-rª-x¬. "£-xp¸c- L. Bluy-kh¬. "NhËt ký chiÕn dÞch n¨m 1793 vµ 1794", BÐc-lin, 1796). r«, LÞch sö ho¹t ®éng qu©n sù vµ chÝnh trÞ cña «ng vµ nh÷ng thµnh tùu lín ®¹t Trong chiÕn dÞch 1794, qu©n ®éi Phæ tham gia ho¹t ®éng cña qu©n ®éi liªn ®­îc hiÖn nay"). B¶n in lÇn thø nhÊt cña t¸c phÈm gåm 4 tËp nµy xuÊt b¶n ë minh lÇn thø nhÊt chèng n­íc Céng hoµ Ph¸p ®· thu ®­îc nh÷ng th¾ng lîi Ma-®rit 1843, M¸c sö dông b¶n in lÇn thø hai mµ tËp 1 vµ 2 cña lÇn xuÊt b¶n nhÊt ®Þnh vÒ chiÕn thuËt ë khu vùc phÝa nam s«ng M«-den trªn t¶ ng¹n s«ng nµy xuÊt b¶n vµo n¨m 1844, tËp 3 vµ 4 xuÊt b¶n vµo n¨m 1845. Ranh (Pphan-x¬). Nh­ng thÊt b¹i cña liªn qu©n ¸o vµ Anh ë BØ còng nh­ thÊt M. A. Principe, R. Giron, R. Statores, A. Ribot. "Espartero: su pasado, su b¹i cña ng­êi ¸o ë T©y §øc buéc bé chØ huy Phæ ph¶i rót qu©n ®éi cña m×nh presente, su porvenir". Madrid, 1848 (M. A. Prin-xip-p¬, R. Gi-r«n, R. Xa-t«- vÒ h÷u ng¹n s«ng Ranh vµo mïa thu 1794.-217. re-tx¬, A. Ri-bãt. "£-xp¸c-te-r«: qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ t­¬ng lai cña «ng". Ma- 193 ChØ Hoµ ­íc Ba-l¬ mµ Phæ ký kÕt riªng rÏ víi n­íc Céng hoµ Ph¸p ngµy 5 ®rÝt, 1848. th¸ng T­ 1795. ViÖc ký kÕt hoµ ­íc nµy lµ kÕt qu¶ cña th¾ng lîi cña qu©n ®éi 190 Tµi liÖu tiÓu sö chñ yÕu dïng ®Ó viÕt môc nµy lµ do M¸c thu thËp. ¤ng còng Ph¸p còng nh­ nÒn ngo¹i giao Ph¸p biÕt lîi dông m©u thuÉn gi÷a c¸c n­íc tham gia liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø nhÊt, tr­íc hÕt lµ gi÷a Phæ vµ ¸o. Hoµ hiÖu ®Ýnh lÇn cuèi vµ söa ch÷a môc nµy vÒ v¨n phong. Trong c¸c phÇn t­¬ng ­íc víi Phæ më ®Çu sù tan r· cña liªn minh; ngµy 22 th¸ng B¶y 1795 T©y Ban øng cña môc nµy, M¸c ®· ®­a vµo nh÷ng ®o¹n lÊy trong th­ ¡ng-ghen göi Nha còng ký hoµ ­íc riªng rÏ víi n­íc Céng hoµ Ph¸p ë Ba-l¬.-217. ngµy 22 th¸ng ChÝn 1857, trong ®ã cã nªu nhËn xÐt chung vÒ Bluy-kh¬ víi t­ c¸ch lµ nhµ ho¹t ®éng qu©n sù vµ ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng cña Bluy-kh¬ trong c¸c 194 "Tu-ghen-bun" ("Héi ®¹o ®øc") lµ mét trong nh÷ng héi yªu n­íc ë Phæ thµnh chiÕn dÞch chÝnh mµ «ng ta tham gia. NhËn xÐt nµy ®­îc M¸c bæ sung thªm lËp sau khi Phæ bÞ n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng ®¸nh b¹i n¨m 1806; héi nµy ®· liªn nh÷ng tµi liÖu thùc tÕ vµ ph©n tÝch thªm cho tØ mØ h¬n ho¹t ®éng cña Bluy-kh¬ kÕt c¸c ®¹i biÓu cña quý téc tù do vµ giíi trÝ thøc t­ s¶n. Môc ®Ých cña héi lµ víi t­ c¸ch nhµ chØ huy qu©n sù, lµ néi dung c¬ b¶n trong môc viÕt. Sù tham tuyªn truyÒn t­ t­ëng vÒ chiÕn tranh gi¶i phãng chèng Na-p«-lª-«ng vµ ñng hé gia cña ¡ng-ghen vµo viÖc viÕt môc nµy còng ®­îc chøng minh b»ng nh÷ng nh÷ng c¶i c¸ch tù do «n hoµ ë Phæ. Theo yªu cÇu cña Na-p«-lª-«ng, n¨m 1809 ®o¹n trÝch dÉn cña «ng trong cuèn s¸ch cña Muy-ph¬-linh vÒ chiÕn dÞch 1813 Tu-ghen-bun ®· bÞ vua Phæ cÊm ®o¸n, ho¹t ®éng cña héi còng lµm nhµ vua rÊt vµ 1814, cuèn s¸ch nµy còng lµ tµi liÖu tham kh¶o chÝnh cña M¸c.-216. lo sî. Nh­ng héi vÉn tiÕp tôc tån t¹i bÝ mËt cho ®Õn khi kÕt thóc chiÕn tranh cña Na-p«-lª-«ng.-219. 191 §©y lµ nãi vÒ cuéc can thiÖp vò trang cña Phæ vµo Hµ Lan 1787 ®­îc sù ñng hé vµ trî cÊp cña ChÝnh phñ Anh. Môc ®Ých cña sù can thiÖp lµ kh«i phôc chÝnh 195 Ngµy 26 (14) th¸ng N¨m 1813 ë gÇn G ©y-nau ( Xi-lª-di), qu©n ®éi Nga - Phæ do
  9. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2130 2131 chó thÝch chó thÝch Bluy-kh¬ chØ huy ®· tæ chøc mai phôc b»ng kþ binh vµ ®¸nh b¹i qu©n tiÒn vÖ ®· x©m chiÕm vµ kh«i phôc biªn giíi Ph¸p n¨m 1792 lµm ®iÒu kiÖn chÝnh ®Ó ký cña Na-p«-lª-«ng.-219. kÕt hoµ ­íc. Cuéc ®µm ph¸n ®· tan vì do Na-p«-lª-«ng døt kho¸t b¸c bá ®iÒu kiÖn Êy.-227. 196 Xem chó thÝch 181.-219. 201 §éi cËn vÖ trÎ lµ tªn gäi tõ n¨m 1807 cña nh÷ng bé phËn qu©n míi thµnh lËp 197 Müffling. "Passages from my Life, together with Memoirs of the Campaign of cña qu©n cËn vÖ hoµng gia cña Na-p«-lª-«ng, ®Ó ph©n biÖt nã víi nh÷ng qu©n 1813 and 1814". London, 1853, p. 225 (Muy-ph¬-linh. "Nh÷ng sù kiÖn trong ®éi thµnh lËp tr­íc ®ã gäi lµ qu©n cËn vÖ cò. Ng­êi ta ®Ò ra nh÷ng yªu cÇu ®êi t«i còng nh­ håi ký vÒ chiÕn dÞch 1813 vµ 1814". Lu©n §«n, 1853, tr. 225). thÊp h¬n vÒ viÖc ®­a binh sÜ vµ sÜ quan vµo qu©n cËn vÖ míi; mÆt kh¸c nã lµ Nh­ cã thÓ thÊy qua c¸c ®o¹n trÝch dÉn cña hai «ng, M¸c vµ ¡ng-ghen ®· sö ®éi hËu bÞ cè ®Þnh ®Ó bæ sung qu©n cËn vÖ cò.-228. dông b¶n dÞch tiÕng Anh nãi trªn cuèn s¸ch cña Muy-ph¬-linh mµ b¶n in lÇn thø nhÊt b»ng tiÕng §øc cña nã ®­îc xuÊt b¶n ë BÐc-lin n¨m 1851. §o¹n trÝch 202 ë ®©y muèn nãi ®Õn Hoµ ­íc Pa-ri ký ngµy 30 th¸ng N¨m 1814 gi÷a c¸c n­íc dÉn phÝa d­íi (tr.187) còng lÊy trong cuèn s¸ch cña Muy-ph¬-linh (b¶n tiÕng tham gia chÝnh vµo liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø s¸u (Nga, ¸ o, Anh vµ Phæ) Anh, tr.327).-220. víi Ph¸p sau khi liªn minh ®¸nh th¾ng Na-p«-lª-«ng. Theo hoµ ­íc nµy, Ph¸p bÞ mÊt toµn bé ®Êt ®ai mµ nã chiÕm ®­îc tõ 1792 trõ mét sè cø ®iÓm däc biªn 198 Trong trËn ®¸nh ë gÇn §rÐt-x®en ngµy 26 - 27 (14 - 15) th¸ng T¸m 1813, qu©n giíi vµ T©y-Xa-voa - nh÷ng ®Êt ®ai nµy n­íc Ph¸p còng bÞ t­íc mÊt theo Hoµ ®éi cña Na-p«-lª-«ng ®· ®¸nh b¹i qu©n ®ång minh ¸o - Phæ - Nga (qu©n ®oµn ­íc Pa-ri thø hai ký ngµy 20 th¸ng M­êi mét n¨m 1815 còng gi÷a nh÷ng B«-hªm hoÆc qu©n ®oµn chñ lùc) do nguyªn so¸i ¸o Sv¸c-xen-bÐc chØ huy. n­íc chiÕn th¾ng Êy víi n­íc Ph¸p sau sù kh«i phôc quyÒn lùc ng¾n ngñi vµ Qu©n ®ång minh bÞ thÊt b¹i phÇn lín lµ do Sv¸c-xen-bÐc tõ chèi kÕ ho¹ch mµ bÞ h¹ bÖ lÇn thø hai cña Na-p«-lª-«ng. Hoµ ­íc Pa-ri thø hai ®­a l·nh thæ cña B¸c-clai-®¬ - T«-li ®Ò nghÞ lµ ph¶n kÝch vµo s­ên qu©n ®éi cña Na-p«-lª-«ng. Ph¸p trë l¹i biªn giíi cña nã ngµy 1 th¸ng Giªng 1790.-236. Cuéc rót lui cña qu©n ®oµn B«-hªm tiÕn hµnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khã kh¨n 203 Cã lÏ ë ®©y muèn nãi ®Õn t¸c phÈm sau: Paravey. "MÐmoire sur la dÐcouverte ®· ®­îc yÓm hé thµnh c«ng cña hËu vÖ cña qu©n Nga.-221. trÌs ancienne en Asie et dans I'Indo-Perse de la poudre µ canon et des armes µ 199 Liªn minh vïng Ranh lµ liªn minh cña c¸c quèc gia ë Nam vµ T©y §øc thµnh feu". Paris. 1850 (Pa-ra-v©y. "Bót ký vÒ sù ph¸t minh ra thuèc sóng thêi xa lËp th¸ng B¶y 1806 d­íi sù b¶o hé cña Na-p«-lª-«ng I. Na-p«-lª-«ng ®· thµnh x­a vµ háa khÝ ë ch©u ¸ vµ Ê n §é - Ba T­". Pa-ri. 1850).-238. lËp ®­îc thµnh tr× qu©n sù - chÝnh trÞ ®ã ë §øc lµ do ®¸nh b¹i ¸ o n¨m 1805. 204 ë ®©y muèn nãi ®Õn thêi kú ng­êi A RËp chinh phôc vµo thÕ kû VII Mª-x«-p«- Tham gia liªn minh ban ®Çu cã 16 quèc gia (Ba-vi-e, VuyÕch-tem-bÐc, Ba-®en ta-mi, I-ran, Xi-ri, Pa-le-xtin, Ai CËp vµ nh÷ng n­íc kh¸c vµ thµnh lËp V­¬ng v.v.) råi sau ®ã thªm 5 quèc gia n÷a (D¾c-den, Ve-xt¬-pha-li v.v.), nh÷ng n­íc quèc Håi gi¸o A RËp.-239. trªn thùc tÕ lµ ch­ hÇu cña n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng. Qu©n ®éi cña c¸c quèc gia nµy ®· tham gia c¸c cuéc hµnh qu©n x©m l­îc cña Na-p«-lª-«ng, trong ®ã cã 205 ¡ng-ghen chØ t¸c phÈm cña nhµ luyÖn kim ®en Bi-d¨ng-x¬ M¸c-c« GrÕch cuéc hµnh qu©n n¨m 1812 vµo Nga. Liªn minh tan r· n¨m 1813 do thÊt b¹i cña "Cuèn s¸ch viÕt vÒ löa dïng ®Ó tiªu diÖt ®Þch".-240. qu©n ®éi Na-p«-lª-«ng.-225. 206 ë ®©y muèn nãi ®Õn: "Epistola Fratris Rogerii Baconis de secretis operibus 200 Tõ ngµy 4 th¸ng Hai ®Õn 19 th¸ng Ba 1814 ë thµnh phè Sa-ti-«ng (trªn s«ng artis et natureae, et de nullitate magiae" ("Th­ cña tu sÜ R«-gi¬ Bª-c¬n bµn vÒ bÝ mËt trong nghÖ thuËt vµ tù nhiªn còng nh­ vÒ sù hoang ®­êng cña ¶o Xen) ®· diÔn ra cuéc ®µm ph¸n hoµ b×nh gi÷a ®¹i biÓu cña c¸c n­íc ®ång minh thuËt"). Thêi gian viÕt trong t¸c phÈm nµy còng nh­ n¨m sinh cña t¸c gi¶ cho tham gia liªn minh chèng Ph¸p lÇn thø s¸u víi ®¹i diÖn toµn quyÒn cña Na-p«- tíi nay ch­a x¸c minh ®­îc. Trong s¸ch thÕ kû XIX viÕt vÒ lÞch sö nghÖ thuËt lª-«ng I. C¸c n­íc ®ång minh ®­a ra viÖc Na-p«-lª-«ng tõ bá mäi ®Êt ®ai Ph¸p
  10. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2132 2133 chó thÝch chó thÝch qu©n sù, t¸c phÈm nµy th­êng ®­îc ghi lµ viÕt vµo n¨m 1216. T¸c phÈm cña c«ng quèc Nga. N¨m 1237 ®oµn nµy hîp nhÊt víi mét ®oµn hiÖp sÜ §øc kh¸c lµ ¡ng-ghen còng nãi lµ vµo n¨m ®ã. Nh­ng theo nh÷ng nghiªn cøu sau nµy th× ®oµn Li-v«-ni-a còng thµnh lËp ë bê biÓn Ban-tÝch. Sau nh÷ng thÊt b¹i trªn Hå t¸c phÈm nµy viÕt vµo nh÷ng n¨m 40 thÕ kû XIII. Cuèn s¸ch nµy ph¸t hµnh lÇn Su-®¬ 1242 (trËn kÞch chiÕn trªn b¨ng) vµ trong trËn Grun-van-®¬ 1410, ®oµn ®Çu tiªn ë Pa-ri vµo n¨m 1542.-240. hiÖp sÜ trë nªn suy yÕu vµ vÒ sau chØ gi÷ ®­îc mét phÇn nhá l·nh ®Þa cña m×nh.- 240. 207 J. A. Conde. "Historia de la dominaciãn de los ¸rabes en Espana, sacada de varios manuscritos y memorias ar¸bigas". TËp 1-3, Madrid, 1820-1821 (H.A. 209 Trong trËn Phoãc-n«-v« (B¾c I-ta-li-a) ngµy 6 th¸ng B¶y 1495 qu©n ®éi cña c¸c C«n-®¬. "LÞch sö thèng trÞ cña ng­êi A RËp ë T©y Ban Nha, viÕt theo c¸c b¶n n­íc phong kiÕn B¾c I-ta-li-a ®· tÊn c«ng qu©n ®éi cña vua Ph¸p S¸c-l¬ VIII, th¶o vµ håi ký cña ng­êi A RËp". TËp 1-3, Ma-®rÝt, 1820-1821). ®¹o qu©n nµy v­ît qua d·y nói A-pen-nanh trë vÒ Ph¸p sau cuéc tiÕn qu©n ¨n N¨m 1118, qu©n ®éi cña vua A-ra-g«ng An-ph«ng-x« I bao v©y thµnh Xa-ra- c­íp ë gèt (A-ra-g«ng) n»m trong tay ng­êi Håi gi¸o tõ 712 vµ chiÕm ®­îc thµnh nµy. I-ta-li-a. TrËn nµy mµ kÕt qu¶ lµ qu©n Ph¸p cã ph¸o binh m¹nh ®· th¾ng n»m ViÖc chiÕm Xa-ra-gèt lµ mét trong nh÷ng giai ®o¹n cña rª-c«ng-ki-xta thu trong thêi kú ®Çu cña cuéc chiÕn tranh I-ta-li-a 1494-1559 (xem chó thÝch 37).- phôc l·nh thæ trªn b¸n ®¶o I-bª-ri-ca bÞ ng­êi A RËp vµ ng­êi B¸c-ba-ri ch©u 243. Phi ("ng­êi M«-r¬") x©m chiÕm trong thêi kú x©m nhËp cña ng­êi A RËp ®Çu 210 Xem chó thÝch 36.-243. thÕ kû VIII. C¸c quèc gia Ca-xti-li-a vµ A-ra-g«ng ë T©y Ban Nha còng nh­ Bå §µo Nha ®ãng vai trß chÝnh trong rª-c«ng-ki-xta b¾t ®Çu ngay tõ thÕ kû VIII- 211 Trong trËn Ran-ti (Phlan-®r¬) ngµy 13 th¸ng T¸m 1554 trong thêi kú chiÕn IX. Trong nöa sau thÕ kû XII, tranh cña vua Ph¸p H¨ng-ri II liªn minh víi c¸c c«ng quèc theo ®¹o Tin lµnh ë rª-c«ng-ki-xta bÞ t¹m thêi dõng l¹i do sù x©m nhËp b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ cña §øc chèng l¹i vua T©y Ban Nha vµ hoµng ®Õ §øc C¸c-l¬ V, qu©n ®éi T©y Ban v­¬ng triÒu An-m«-h¸t - gi¸o ph¸i Håi gi¸o tËp hîp xung quanh m×nh c¸c bé Nha ®· buéc qu©n Ph¸p ph¶i bá cuéc bao v©y thµnh Ran-ti vµ rót vÒ biªn giíi l¹c B¸c-be-ri ë miÒn nói vµ d­íi thêi I-man - Kha-lip thø nhÊt Ap-®¬-en Mu- Ph¸p.-243. min ®· thèng trÞ An-giª-ri, Tuy-ni-di, Ma-rèc vµ vïng Håi gi¸o Nam T©y Ban Nha. §Çu thÕ kû 212 Cuéc chiÕn tranh cña T©y Ban Nha chèng Hµ Lan - xem chó thÝch 39.-245. XIII, Ca-xti-li-a vµ A-ra-g«ng ®­îc sù chi viÖn cña thËp tù qu©n c¸c n­íc kh¸c 213 §©y lµ nh¾c tíi nh÷ng trËn ®¸nh gi÷a qu©n ®éi cña vua Thuþ §iÓn Gu-xt¸p ®· ®¸nh b¹i v­¬ng triÒu An-m«-h¸t vµ phôc håi rª-c«ng-ki-xta. N¨m 1236 II-A-®«n-ph¬ vµ qu©n ®éi cña hoµng ®Õ §øc trong thêi kú Thuþ §iÓn cña Cuéc ng­êi Ca-xti-li-a chiÕm ®­îc Coãc-®«-va, thñ ®« cña V­¬ng quèc Håi gi¸o chiÕn tranh ba m­¬i n¨m ë §øc (xem chó thÝch 40). Th¸ng Ch¹p 1830 qu©n ®éi Coãc-®«-va cò (bÞ tan r· 1031) cßn ®Õn cuèi thÕ kû XIII l·nh ®Þa cña Håi gi¸o cña Gu-xt¸p - A-®«n-ph¬ tiÕp cËn cø ®iÓm G r©y-phen-ha-ghen t rªn s«ng ¤-®e thu hÑp trong l·nh thæ cña quèc gia Gra-na-®a ë phÝa nam. Ng­êi T©y Ban vµ sau hai trËn c­êng tËp ng¾n ®· buéc qu©n ®éi phßng thñ bá cø ®iÓm. Th¸ng Nha tiÕp tôc ®Êu tranh víi quèc gia nµy vµ kÕt thóc n¨m 1492 b»ng viÖc chiÕm T­ 1631, qu©n ®éi cña Gu-xt¸p - A-®«n-ph¬ tËp kÝch chiÕm Phran-phuèc trªn lÜnh nã. ë phÝa d­íi, ¡ng-ghen nh¾c ®Õn nhiÒu sù kiÖn trong lÞch sö rª-c«ng-ki- s«ng ¤-®e. T rong hai trËn nµy ph¸o binh Thuþ §iÓn cã t¸c dông lín.-247. xta.-240. 214 Trong trËn Man-pl¾c-c¬ (BØ) ngµy 11 th¸ng ChÝn 1709 - mét trong nh÷ng trËn 208 HiÖp sÜ §øc ë Phæ lµ hiÖp sÜ thuéc ®oµn hiÖp sÜ T¬-t«ng thµnh lËp 1190 trong lín nhÊt cña cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn thõa kÕ ng«i vua T©y Ban Nha thêi kú viÔn chinh thËp tù qu©n. ThÕ kû XIII b»ng con ®­êng chinh phôc vµ 1701-1714 (xem chó thÝch 68) - qu©n ®éi cña ®ång minh Anh-¸o-Hµ Lan do tµn s¸t c­ d©n ng­êi Lit-va ë §«ng Phæ, ®oµn hiÖp sÜ ®· chiÕm ®­îc §«ng Phæ, hoµng th©n ¥-gien Xa-voa vµ c«ng t­íc Man-b«-r« chØ huy ®· ®¸nh b¹i qu©n n¬i trë thµnh thµnh tr× x©m l­îc cña ®oµn hiÖp sÜ ®èi víi Ba Lan, Lit-va vµ c¸c
  11. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2134 2135 chó thÝch chó thÝch Tricolor ®éi Ph¸p cña nguyªn so¸i Vi-la-r¬.-248. on the Atlas; or Algeria and the French Conquest". London - New York, 215 ChØ bé s¸ch gåm 2 tËp do Xanh-Rª-mi biªn so¹n: "MÐmoires d'Artillerie". Paris, 1854 (M. Va-gne-r¬: "Cê tam tµi trªn ¸t-l¸t hay lµ An-giª-ri vµ cuéc chinh 1697 ("Bót ký vÒ ph¸o binh". Pa-ri, 1697); bé s¸ch nµy gåm nhiÒu t¸c phÈm cña phôc cña Ph¸p". Lu©n §«n - Niu Oãc, 1854); D. Stern "Histoire de la c¸c sÜ quan ph¸o binh Ph¸p ®­îc ng­êi biªn so¹n chØnh lý vµ hiÖu ®Ýnh cã hÖ RÐvolution de 1848". Vol. I. Paris, 1850 (§. XtÐc-n¬. "LÞch sö c¸ch m¹ng thèng.-248. 1848". T. I. Pa-ri, 1850). Cã thÓ lµ M¸c còng sö dông nh÷ng tµi liÖu viÕt vÒ ho¹t ®éng cña Buy-gi« ë An-giª-ri ®­îc dÉn ra trong b¶n th¶o môc "An-giª-ri" cña 216 C. A. Struensee. "Anfangsgründe der Artillerie". Liegnitz, 1760 (C. A. Xt¬-ru- ¡ng-ghen vµ bÞ bé biªn tËp b¸ch khoa toµn th­ l­îc bá khi Ên hµnh (xem chó en-d¬, "Nguyªn lý ph¸o binh". Li-gnÝch-x¬, 1760); G. F Tempelhoff. "Le thÝch 91). Qua th­ ¡ng-ghen göi M¸c ngµy 17 vµ 22 th¸ng ChÝn 1857 còng thÊy Bombardier prussien ou du mouvement des projectiles en supposant la r»ng ¡ng-ghen ®· tham gia viÖc thu thËp tµi liÖu cho môc nµy.-271. rÐsistance de I'air proportionelle au quarrÐ des vitesses". Berlin, 1781 (G. Ph. 221 TrËn Oãc-®an ( Ca-ta-l«-ni) còng nh­ trËn v©y ®¸nh nãi trªn x¶y ra trong thêi Tem-pen-hèp. "Ph¸o thñ Phæ hoÆc vÒ sù bay cña ®¹n ph¸o gi¶ ®Þnh r»ng søc kú chiÕn tranh trªn b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ 1808-1814 (xem chó thÝch 48).-271. c¶n cña kh«ng khÝ tû lÖ thuËn víi b×nh ph­¬ng cña tèc ®é". BÐc-lin, 1781).-251. 222 Hoa huÖ lµ huy hiÖu cña v­¬ng triÒu Buèc-b«ng.-271. 217 ë ®©y muèn nãi ®Õn t¸c phÈm cña S¸c-n¬-hoãc-xt¬: "Handbuch der 223 Tr¨m ngµy - xem chó thÝch 156.-271. Artillerie". Bd. 1-3, Hannover, 1804 - 1814 ("S¸ch chØ dÉn vÒ ph¸o binh". T. 1- 3. Han-n«-v¬, 1804-1814) vµ "Handbuch für Officiere, in den anwendbaren 224 ChØ sù can thiÖp cña qu©n ®éi Ph¸p vµo T©y Ban Nha nh»m môc ®Ých ®µn ¸p Theilen der Krieges-Wissenschaften. Ester Theil von der Artillerie". cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n lÇn thø hai ë T©y Ban Nha nh÷ng n¨m 1820-1823. Sau Hannover, 1787 ("S¸ch chØ dÉn cho sÜ quan vÒ phÇn thùc nghiÖm cña khoa häc khi m­u ®å chiÕm Ma-®rÝt c¸ch m¹ng ngµy 7 th¸ng B¶y 1822 bÞ thÊt b¹i, PhÐc- qu©n sù. PhÇn thø nhÊt: ph¸o binh". Han-n«-v¬, 1787).-251. ®i-n¨ng VII bÝ mËt yªu cÇu Liªn minh thÇn th¸nh (liªn minh ph¶n ®éng cña c¸c n­íc qu©n chñ ch©u ¢u do n­íc Nga sa hoµng, ¸o vµ Phæ thµnh lËp 1815) 218 G. Vega. "Praktische Anweisung zum Bombenwerfen miteltelst dazu eingerichteter gióp ®ì ®Ó ®µn ¸p c¸ch m¹ng. Theo quyÕt ®Þnh cña Héi nghÞ Vª-r«-na cña Liªn Hilfstafeln". Wien 1787 (G. Vª-ga. "Gi¸o ph¹m vÒ b¾n cã sö dông b¶ng b¾n". minh thÇn th¸nh, Ph¸p ph¶i viÖn trî cho PhÐc-®i-n¨ng. Qu©n Ph¸p do c«ng Viªn, 1787); T. Morla. "Tratado de artilleria". Segovia, 1787 (T. Moãc-la. "LuËn t­íc ¨ng-gu-lªm chØ huy tiÕn vµo T©y Ban Nha n¨m 1823, kh«i phôc chÕ ®é v¨n vÒ ph¸o binh", Xª-g«-vi-a, 1784); J. G. Hoyer. "Allgemeines WÖrterbuch der chuyªn chÕ ë n­íc nµy vµ ë l¹i T©y Ban Nha cho ®Õn n¨m 1828.-271. Artillerie". Tubingen, 1804 - 1812 (I. G. Hoi-Ðc. "Tõ ®iÓn phæ th«ng vÒ ph¸o binh". Tuy-bin-ghen, 1804 - 1812); F.G. Rouvroy. "Vorlesungen über die Artillerie". Th. 225 ChØ cuéc khëi nghÜa x¶y ra ë Pa-ri nh»m thiÕt lËp chÕ ®é céng hoµ do c«ng nh©n 1-3, Dresden 1811-1814 (Ph. G. Róp-roa. "Bµi gi¶ng vÒ ph¸o binh". Ph. 1-3, §re- vµ tÇng líp tiÓu t­ s¶n ®øng vÒ phÝa c«ng nh©n tiÕn hµnh ngµy 13-14 th¸ng T­ x®en, 1811-1814).-251. 1834 chèng l¹i chÕ ®é qu©n chñ th¸ng B¶y t­ s¶n. Sù kiÖn Pa-ri lµ sù h­ëng øng 219 Trong trËn PiÕc-ma-den (T©y §øc) ngµy 14 th¸ng ChÝn 1793 trong cuéc chiÕn cuéc khëi nghÜa v« s¶n lín m¹nh næ ra vµo thêi ®iÓm ®ã ë Ly-«ng - cuéc khëi tranh cña liªn minh ch©u ¢u lÇn thø nhÊt chèng n­íc Céng hoµ Ph¸p, qu©n nghÜa ®· kh¬i dËy nh÷ng cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng ë nhiÒu thµnh phè kh¸c cña ®éi Phæ ®· ®¸nh b¹i qu©n ®oµn M«-den cña Ph¸p. Trong trËn nµy qu©n Phæ ®· n­íc Ph¸p. Còng nh­ ë Ly-«ng, cuéc khëi nghÜa ë Pa-ri lµ do mét héi bÝ mËt theo sö dông thµnh c«ng ph¸o binh cã sè l­îng lín cña m×nh.-254. khuynh h­íng céng hoµ - d©n chñ - Héi nh©n quyÒn l·nh ®¹o. QuÇn chóng chñ yÕu cña nh÷ng ng­êi khëi nghÜa lµ c«ng nh©n Pa-ri ®· chiÕn ®Êu ¸c liÖt trªn 220 Nh­ cã thÓ thÊy qua nh÷ng ®o¹n trÝch cßn gi÷ l¹i ®­îc cña M¸c: Trong sè tµi chiÕn luü hai ngµy trêi víi qu©n ®éi cña chÝnh phñ. §i cïng víi sù ®µn ¸p cuéc liÖu chñ yÕu «ng dïng ®Ó viÕt môc nµy cã mÊy cuèn s¸ch: M. Wagner. "The
  12. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2136 2137 chó thÝch chó thÝch r»ng ho¹t ®éng cña Buy-gi« sÏ t¨ng thªm m©u thuÉn Anh-Ph¸p bÊy giê ®ang khëi nghÜa nµy lµ hµnh ®éng tµn b¹o v« ®é cña bän qu©n nh©n vµ sù ®µn ¸p cña rÊt gay g¾t.-273. chÝnh phñ ®èi víi nh÷ng ng­êi d©n chñ.-272. 229 ë ®©y muèn nãi ®Õn chÝnh phñ l©m thêi cña n­íc Céng hoµ Ph¸p thµnh lËp 226 HiÖp ­íc Ta-phna gi÷a Buy-gi« vµ Ap-®¬-en - Ca-®e ®­îc ký ngµy 30 th¸ng N¨m ngµy 24 th¸ng Hai 1848 khi lËt ®æ chÕ ®é Qu©n chñ th¸ng BÈy. C¸c phÇn tö 1837 ë khu vùc s«ng Ta-phna. N¨m 1835, thùc d©n Ph¸p ph¸ ho¹i hoµ ­íc ®· ký céng hoµ t­ s¶n «n hoµ chiÕm ­u thÕ trong chÝnh phñ nµy.-274. víi Ap-®¬-en - Ca-®e vµo n¨m 1834 l¹i më ®Çu c¸c ho¹t ®éng qu©n sù chèng l¹i «ng nh»m môc ®Ých chinh phôc miÒn t©y An-giª-ri do «ng ®· gi¶i phãng. Kh«ng thu 230 M¸c chØ c¸c t¸c phÈm cña Buy-gi« xuÊt b¶n ë c¸c thêi kú kh¸c nhau m« t¶ c¸c ®­îc mÊy kÕt qu¶ vµ l¹i cÇn ph¶i cã lùc l­îng qu©n sù ®Ó ®µn ¸p vïng cã khëi cuéc chiÕn tranh mµ bän thùc d©n Ph¸p tiÕn hµnh ë An-giª-ri còng nh­ kÕ ho¹ch x©m l­îc vµ thùc d©n ho¸ n­íc nµy.-274. nghÜa bïng næ ë §«ng An-giª-ri. ChÝnh phñ Ph¸p buéc ph¶i phª chuÈn hoµ ­íc míi do Buy-gi« ký. Theo hiÖp ­íc 231 Môc "B«-li-va-r¬-i-P«n-te" do M¸c viÕt vµo thêi kú mµ lÞch sö c¸c cuéc chiÕn Ta-phna, Ph¸p buéc ph¶i vÉn thõa nhËn nÒn ®éc lËp quèc gia cña Ap-®¬-en-Ca-®e, tranh giµnh ®éc lËp cña c¸c n­íc ch©u Mü La-tinh (1810-1826) cßn ch­a ®­îc n»m trªn l·nh thæ T©y An-giª-ri trõ mÊy thµnh phè ven biÓn (An-giª, ¤-ren, ¸c- nghiªn cøu s©u s¾c. §­îc l­u hµnh kh¸ réng r·i lµ nh÷ng cuèn s¸ch vµ håi ký dÐp v.v.) n»m trong tay ng­êi Ph¸p. N¨m 1839 hoµ ­íc l¹i bÞ bän x©m l­îc béi tÝn do mét sè nh÷ng nhµ phiªu l­u ch©u ¢u tham gia cuéc chiÕn tranh Êy xuÊt b¶n ph¸ ho¹i. Cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng cña ng­êi An-giª-ri do Ap-®¬-en-Ca-®e l·nh v× ®éng c¬ vô lîi. NhiÒu ng­êi trong hä do kh«ng ®¹t ®­îc môc ®Ých cña m×nh ë ®¹o chèng l¹i bän x©m l­îc Ph¸p l¹i b¾t ®Çu (vÒ cuéc chiÕn tranh nµy xem chó ch©u Mü La-tinh ®· xuyªn t¹c cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp Êy. ThÓ hiÖn lµ tËp thÝch 97).-272. håi ký cña §uy-cu-®r¬ H«n-stai-n¬ ng­êi Ph¸p, ®· cã mét thêi lµm tham m­u tr­ëng cho B«-li-va-r¬ vµ lµ kÎ cã t­ thï víi B«-li-va-r¬. Cuèn s¸ch cña Hip-pi- 227 Cho ®Õn n¨m 1844 Buy-gi« vµ nh÷ng viªn t­íng Ph¸p kh¸c b»ng c¸ch mua xli, ng­êi Anh, ®· ®¶o ngò khái qu©n ®éi cña B«-li-va-r¬, còng nh­ "Håi ký chuéc bän phong kiÕn ®Þa ph­¬ng vµ dïng c¸c thñ ®o¹n khñng bè c¸c bé l¹c cña t­íng Mi-l¬", lµ bót ký cña Uy-li-am Mi-l¬, ng­êi tham gia chiÕn tranh An-giª-ri ®· chinh phôc ®­îc T©y An-giª-ri. M­în cí vua Ma-rèc tõ chèi nép giµnh ®éc lËp cña Pª-ru bÞ em lµ Gi«n-x¬ söa ch÷a víi dông ý xÊu. Nh÷ng cuèn Ap-®¬-en - Ca-®e ®· chuyÓn sang Ma-rèc, Buy-gi« ®em qu©n x©m nhËp l·nh s¸ch ®ã ®· nhËn ®Þnh phiÕn diÖn phong trµo cña nh©n d©n ch©u Mü La-tinh vµ thæ Ma-rèc. Th¸ng T¸m 1844, b»ng c¸ch béi ­íc tÊn c«ng, Buy-gi« ®· ®¸nh b¹i nhiÒu nhµ l·nh ®¹o cña hä. Ch¼ng h¹n nh­ trong nh÷ng cuèn s¸ch ®ã, ng­êi ta lùc l­îng qu©n sù cña ng­êi Ma-rèc khu vùc s«ng I-xli. §ång thêi h¹m ®éi ®· g¸n cho B«-li-va-r¬ nh÷ng thãi xÊu bÞa ®Æt (gian tr¸, kiªu c¨ng, hÌn nh¸t) vµ Ph¸p ph¸ huû thµnh phè Tan-giÐc vµ M«-ga-®«-r¬. Nh­ng sù ®e do¹ can thiÖp thæi phång qu¸ ®¸ng nh÷ng khuyÕt ®iÓm cã thËt cña «ng (­a ph« tr­¬ng h×nh cña Anh v× lo sî tr­íc triÓn väng më réng l·nh ®Þa cña Ph¸p ë B¾c Phi ®· lµm thøc, tham quyÒn cè vÞ, biÓu hiÖn ®Æc biÖt râ rÖt trong nh÷ng n¨m cuèi ®êi khi cho bän thùc d©n Ph¸p t¹m thêi tõ bá ý ®å x©m chiÕm Ma-rèc. Theo HiÖp ­íc «ng dùa vµo giíi quÝ téc vµ t¨ng l÷ b¶o thñ). Cuéc ®Êu tranh cña B«-li-va-r¬ Tan-giÐc ngµy 10 th¸ng ChÝn 1844, sau khi ®¹t ®­îc viÖc nhµ vua trôc xuÊt ¸ p- chèng l¹i nh÷ng phÇn tö liªn bang - ph©n lËp v× sù thèng nhÊt cña c¸c n­íc ®¬-en - Ca-®e vµ gi¶i t¸n lÝnh biªn phßng Ma-rèc, Buy-gi« ®· rót qu©n khái céng hoµ Mü La-tinh bÞ m« t¶ nh­ biÓu hiÖn cña ý ®å ®éc tµi, thËm chÝ c«ng l·nh thæ Ma-rèc.-273. nhiªn xuyªn t¹c sù thËt nh­ §uy-cu-®r¬ H«n-stai-n¬ dùng ®øng lªn r»ng n¨m 228 Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n cña sù bÊt ®ång gi÷a Ghi-d« vµ Buy-gi« lµ ý ®å 1810 B«-li-va-r¬ tõ chèi tham gia cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cña Vª-nª-xu-ª- cña Buy-gi« lîi dông viÖc ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa An-giª-ri 1845-1847 ®Ó tiÕp la v.v.. tôc x©m chiÕm B¾c Phi (cuéc viÔn chinh Ca-bi-li-a mµ «ng ta tiÕn hµnh vµo Trªn thùc tÕ, nh­ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸ch quan sau nµy th¸ng N¨m 1847 ®· phôc vô cho môc ®Ých ®ã) vµ l¹i x©m nhËp Ma-rèc. Th­êng chøng thùc, Xi-m«n B«-li-va-r¬ ®· ®ãng vai trß xuÊt s¾c trong cuéc ®Êu tranh xuyªn theo ®uæi chÝnh s¸ch x©m l­îc thuéc ®Þa, chÝnh phñ Ghi-d« lóc nµy sî giµnh ®éc lËp cña ch©u Mü La-tinh, trong mét thêi gian cña cuéc ®Êu tranh Êy
  13. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2138 2139 chó thÝch chó thÝch ®· ®oµn kÕt ®­îc c¸c phÇn tö yªu n­íc trong giíi ®Þa chñ Crª-«-l« (ng­êi Mü xu-ª-la, chÝnh quyÒn cña ng­êi T©y Ban Nha bÞ lËt ®æ ë thñ ®« B«-g«-ta vµ ë La-tinh gèc T©y Ban Nha) giai cÊp t­ s¶n vµ quÇn chóng nh©n d©n kÓ c¶ ng­êi thµnh phè c¶ng C¸c-ta-hª-na, ë tØnh Ki-t« (hiÖn nay lµ £-cu-a-®o), chÝnh quyÒn In-®i-an vµ ng­êi da ®en. Ho¹t ®éng cña B«-li-va-r¬ mÆc dï cã chøa nhiÒu m©u T©y Ban Nha bÞ lËt ®æ ë thñ phñ cïng tªn, n¬i ®©y ch¼ng bao l©u sau ®ã nã l¹i thuÉn, ®· thóc ®Èy phong trµo gi¶i phãng cña nhiÒu n­íc Mü La-tinh khái ¸ch ®­îc phôc håi. C¸c-ta-hª-na trë thµnh mét trong nh÷ng thµnh tr× cña cuéc ®Êu ¸p bøc T©y Ban Nha, thiÕt lËp ë ®ã chÝnh thÓ céng hoµ vµ thi hµnh mét sè c¶i tranh kh«i phôc n­íc Céng hoµ Vª-nª-xu-ª-la sau khi nã bÞ sôp ®æ vµo th¸ng c¸ch t­ s¶n tiÕn bé. B¶y 1812. Cuéc ®Êu tranh sau nµy, - sù kiÖn næi bËt lµ viÖc thµnh lËp n­íc Céng hoµ Vª-nª-xu-ª-la thø hai (th¸ng T¸m 1813 - th¸ng B¶y 1814) dÉn tíi sù M¸c kh«ng cã nh÷ng nguån tµi liÖu kh¸c, ngoµi cuèn s¸ch kÓ trªn mµ sù ®¸nh gi¸ kh«ng c«ng b»ng cña c¸c t¸c gi¶ viÕt nh÷ng cuèn s¸ch ®ã håi bÊy giê kh«i phôc t¹m thêi chÝnh quyÒn cña ng­êi T©y Ban Nha t¹i phÇn lín c¸c thuéc chØ cã Ýt ng­êi biÕt ®­îc. Do ®ã «ng kh«ng tr¸nh khái cã quan niÖm phiÕn diÖn ®Þa trõ La-Pla-ta. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh dÉn tíi thÊt b¹i cña lùc vÒ c¸ nh©n B«-li-va-r¬, ®iÒu nµy ®­îc ph¶n ¸nh trong môc viÕt cña «ng. Th¸i l­îng gi¶i phãng d©n téc trong giai ®o¹n nµy lµ chÝnh s¸ch giai cÊp hÑp hßi cña ®é cña M¸c ®èi víi B«-li-va-r¬ chÞu ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh cña sù ®¸nh gi¸ ®· bÞ ®Þa chñ - Crª-«-l« l·nh ®¹o phong trµo kh«ng tho¶ m·n yªu cÇu cña n«ng d©n thæi phång trong nh÷ng t¸c phÈm nãi trªn lµ B«-li-va-r¬ h¸m quyÒn lùc c¸ vµ duy tr× chÕ ®é n« lÖ ®èi víi ng­êi da ®en vµ sù bÊt b×nh ®¼ng ®èi víi ng­êi nh©n. Trong chÝnh s¸ch In-®i-an.-275. cña B«-li-va-r¬ béc lé râ nh÷ng ®Æc tÝnh cña chñ nghÜa B«-na-p¸c-t¬ mµ bÊy giê 234 Tuyªn bè cña M«n-te-vÐc-®¬, M¸c dÉn ë cuèn: "Memoirs of General Miller". M¸c vµ ¡ng-ghen ®· chèng l¹i mét c¸c kh«ng nh©n nh­îng. Tuy nhiªn M¸c kh«ng Vol, II, London, 1829 p. 277, 278 ("Håi ký cña t­íng Mi-l¬". TËp II, Lu©n §«n, bá qua mÆt tiÕn bé trong ho¹t ®éng cña B«-li-va-r¬ nh­ B«-li-va-r¬ ®· gi¶i phãng 1829, ng­êi n« lÖ - da ®en, vµ nh×n chung «ng ®· ®¸nh gi¸ cao phong trµo chèng thùc d©n tr. 277, 278). Trong cuèn s¸ch nµy (vÒ cuèn s¸ch nµy xem chó thÝch 231), ®éng cña nh©n d©n ch©u Mü La-tinh vµ coi phong trµo Êy lµ phong trµo gi¶i phãng vµ c¬ B«-li-va-r¬ tham gia b¾t Mi-ran-®a bÞ tr×nh bµy phiÕn diÖn. Theo c©u tr¶ lêi c¸ch m¹ng.-275. cña 232 ë ®©y muèn nãi ®Õn lÔ x­ng v­¬ng V­¬ng quèc I-ta-li-a cña hoµng ®Õ Na-p«-lª- B«-li-va-r¬ víi M«n-te-vec-®¬, «ng thùc bông tin vµo sù ph¶n béi ®­îc dù ®o¸n «ng, v­¬ng quèc nµy thµnh lËp n¨m 1805 ë B¾c I-ta-li-a thay thÕ n­íc céng hoµ cña Mi-ran-®a.-277. I-ta-li-a Xi-dan-pin cò bÞ thñ tiªu. ¥-gien B«-h¸c-ne, con trai chång cò cña vî 235 ë ®©y lµ trÝch dÉn theo cuèn: H. L. V. Ducoudray Holstein. "Memoirs of Na-p«-lª-«ng ®­îc cö lµm phã v­¬ng.-275. Simon Bolivar". Vol. L. London, 1830, p. 170 - 171 (§uy-cu-®r¬-H«n-xtai-n¬. 233 Ngµy 19 th¸ng T­ 1810 t¹i thµnh phè Ca-ra-c¸t chÕ ®é thùc d©n ®· bÞ lËt ®æ vµ "Håi ký vÒ Xi-m«n B«-li-va-r¬. TËp I, Lu©n §«n, 1830, tr. 170 - 171). S¸ch chÝnh phñ gåm ®¹i biÓu cña ®Þa chñ Crª-«-l¬, th­¬ng nh©n vµ trÝ thøc ®· ®­îc nµy viÕt n¨m 1829 ë Niu Oãc ®· xuÊt b¶n víi tªn gäi kh¸c nhau ë Ph¸p vµ thµnh lËp. D­íi ¶nh h­ëng cña Héi yªu n­íc cÊp tiÕn do Mi-ran-®a vµ B«-li- Anh. Nh­ cã thÓ thÊy qua c¸c ®o¹n trÝch cña «ng, M¸c ®· sö dông b¶n xuÊt va-r¬ l·nh ®¹o, ngµy 5 th¸ng B¶y 1811 t¹i Ca-ra-c¸t ®· häp héi nghÞ tuyªn bè b¶n b»ng tiÕng Anh nãi trªn.-279. thµnh lËp n­íc Céng hoµ Vª-nª-xu-ª-la ®éc lËp. Sù kiÖn ë Ca-ra-c¸t lµ tÝn hiÖu 236 N­íc Céng hoµ liªn bang T©n Gra-na-®a thµnh lËp n¨m 1813 sau cuéc khëi cho sù næi dËy chèng chÝnh quyÒn thùc d©n T©y Ban Nha ë c¸c n­íc kh¸c nghÜa chèng nÒn thèng trÞ cña T©y Ban Nha ë c¸c thµnh phè vµ c¸c tØnh ë T©n thuéc ch©u Mü La-tinh. Kh¾p mäi n¬i tõ Mª-hi-c« ®Õn Chi-lª ®Òu næ ra réng Gra-na-®a. N­íc céng hoµ nµy thèng nhÊt c¸c vïng n»m trong tay nh÷ng kh¾p cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng ng­êi khëi nghÜa Mü La-tinh víi bän thùc ng­êi khëi nghÜa; chóng liªn hîp víi nhau b»ng hiÖp ­íc liªn bang vµ thõa d©n T©y Ban Nha. ë T©n Gra-na-®a (C«-l«m-bi-a hiÖn nay), gi¸p tiÕp Vª-nª- nhËn quyÒn lùc tèi cao cña quèc héi T©n Gra-na-®a. N­íc céng hoµ nµy sôp ®æ
  14. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2140 2141 chó thÝch chó thÝch Lª-«ng më ®Çu cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n lÇn thø hai ë T©y Ban Nha (1820-1823) 1816 do ng­êi T©y Ban Nha nhËn ®­îc chi viÖn lín tõ chÝnh quèc nªn tréi h¬n ®· bÞ thÕ lùc ph¶n ®éng trong n­íc vµ qu©n ®éi can thiÖp Ph¸p ®Ì bÑp (xem vÒ lùc l­îng còng nh­ do xÝch mÝch néi bé gi÷a c¸c chÝnh phñ tù trÞ cña c¸c chó thÝch 224). Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thÊt b¹i cña c¸ch m¹ng lµ nã xa khu vùc.-280. rêi quÇn chóng n«ng d©n, khèi quÇn chóng ®· kh«ng ®­îc giai cÊp t­ s¶n, sau 237 ë ®©y muèn nãi ®Õn n­íc Céng hoµ Ha-i-ti thµnh lËp sau cuéc khëi nghÜa cña khi n¾m chÝnh quyÒn, b¶o ®¶m c¶i c¸ch ruéng ®Êt vÒ c¨n b¶n. Lµm mét ®ßn ng­êi n« lÖ da ®en vµ ng­êi lai da ®en trªn ®¶o Xan - §«-min-g« (phÝa t©y ®¶o gi¸ng vµo chÕ ®é chuyªn chÕ T©y Ban Nha, cuéc c¸ch m¹ng 1820-1823 ®· ph¸ nµy thuéc Ph¸p, phÝa ®«ng thuéc T©y Ban Nha, vïng nµy ®Õn n¨m 1795 ph¶i vì nh÷ng kÕ ho¹ch ®Þnh göi c¸c lùc l­îng vò trang lín sang c¸c thuéc ®Þa T©y nh­êng nèt cho Ph¸p) vµ sau cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng tiÕn hµnh liªn tôc tõ Ban Nha ë ch©u Mü ®Ó ®µn ¸p phong trµo gi¶i phãng d©n téc ®ang ph¸t triÓn 1790 chèng l¹i thùc d©n Ph¸p, Anh vµ T©y Ban Nha. N¨m 1804 ®¶o nµy tuyªn réng kh¾p ë ®ã.-287. bè ®éc lËp, cßn n¨m 1806 t¹i phÇn t©y-nam cña ®¶o nµy ®· thµnh lËp n­íc 241 Li-a-nª-rèt lµ n«ng d©n ch¨n nu«i tù do, chñ yÕu lµ nh÷ng ng­êi lai da ®en sèng céng hoµ.-282. ë th¶o nguyªn miÒn B¾c cña Nam Mü. Lîi dông sù thï ®Þch cña Li-a-nª-rèt ®èi 238 H.L. V. Ducoudray Holstein, "Memoirs of Simon Bolivar". Vol. II. London, víi ®Þa chñ - Crª-«-l«, B«-vÐt, tay sai cña T©y Ban Nha ®· tuyÓn mé hä vµo ®éi 1830, p. 10-11.-283. qu©n cña m×nh tham gia cuéc ®Êu tranh 1813 - 1814 chèng nh÷ng ng­êi yªu n­íc Vª-nª-xu-ª-la vµ T©n Gra-na-®a. N¨m 1816, ®éi qu©n Li-a-nª-rèt d­íi sù 239 §©y lµ nh¾c tíi trËn ®¸nh gi÷a qu©n khëi nghÜa Vª-nª-xu-ª-la vµ qu©n ®éi T©y Ban l·nh ®¹o cña l·nh tô míi cña m×nh lµ Pa-ª-x¬, mét ng­êi lai, ®· gia nhËp qu©n Nha ë T©n Gra-na-®a. Sau khi tuyªn bè thµnh lËp vµo n¨m 1816 n­íc Céng hoµ ®éi gi¶i phãng cña B«-li-va-r¬, ng­êi høa chia ruéng ®Êt cho n«ng d©n. Kþ Vª-nª-xu-ª-la thø ba, nh÷ng ng­êi yªu n­íc Vª-nª-xu-ª-la ®ång thêi víi viÖc tiÕp binh cña Li-a-nª-rèt ®· tham gia nhiÒu trËn chiÕn ®Êu cña qu©n ®éi B«-li-va-r¬ tôc cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng Vª-nª-xu-ª-la do B«-li-a-r¬ l·nh ®¹o, ®· tiÕn hµnh trong sè ®ã cã trËn th¾ng ë Ca-ra-b«-b« ngµy 24 th¸ng S¸u 1821 nãi trªn, lµm vµo th¸ng N¨m - th¸ng B¶y 1819 cuéc tiÕn qu©n gi¶i phãng v­ît qua d·y nói ¨ng- cho ng­êi T©y Ban Nha hÇu nh­ bÞ ®uæi hoµn toµn khái Vª-nª-xu-ª-la.-289. ®¬ vµo T©n Gra-na-®a. TrËn quyÕt chiÕn x¶y ra ngµy 7 th¸ng T¸m ë khu vùc s«ng 242 N¨m 1821 ë nhiÒu xø thuéc Trung Mü (khu t­ lÖnh trÊn thñ Goa-tª-ma-la cña B«-i-a-ca; trong trËn nµy qu©n ®éi T©y Ban Nha bÞ ®¹i b¹i. Th¾ng lîi cña qu©n ®éi T©y Ban Nha), chÝnh quyÒn cña bän thùc d©n T©y Ban Nha bÞ c¸c cuéc khëi B«-li-va-r¬ ®­a tíi sù gi¶i phãng ®¹i bé phËn T©n Gra-na-®a vµ thµnh lËp vµo nghÜa cña nh÷ng ng­êi yªu n­íc b¶n xø lËt ®æ. C¸c quèc gia Mü La-tinh ë c¸c th¸ng Ch¹p 1819 n­íc Céng hoµ liªn hîp §¹i C«-l«m-bi-a bao gåm Vª-nª-xu-ª-la, xø nµy tuyªn bè ®éc lËp, sau mét thêi gian ng¾n s¸p nhËp víi Mª-hi-c«, n¨m T©n Gra-na-®a vµ ®Õn n¨m 1822 th× c¶ Ki-t« (£-cu-a-®o) còng gia nhËp sau khi 1823 thµnh lËp mét liªn bang - Hîp chóng quèc Trung Mü - n¨m 1839 ph©n ®uæi ®­îc ng­êi T©y Ban Nha.-286. chia thµnh n¨m n­íc céng hoµ: Goa-tª-ma-la, H«n-®u-r¸t, Xan-va-®o, Ni-ca- ra-goa vµ C«-xta-Ri-ca. Pa-na-ma lµ mét bé phËn thuéc ®Þa h¹t cña viªn toµn 240 C¸ch m¹ng trªn ®¶o Lª-«ng lµ cuéc khëi nghÜa chèng chÕ ®é chuyªn chÕ ë T©y quyÒn T©n Gra-na-®a, sau cuéc khëi nghÜa 1821 ®· gia nhËp n­íc céng hoµ Ban Nha do c¸c sÜ quan cã tinh thÇn c¸ch m¹ng ®øng ®Çu lµ c¸c ®¹i t¸ Ri-e-g« §¹i C«-l«m-bi-a.-289. vµ Quy-r«-ga ph¸t ®éng vµo th¸ng Giªng 1820 ë miÒn Nam n­íc nµy víi khÈu hiÖu ®ßi phôc håi hiÕn ph¸p n¨m 1812 bÞ chÝnh phñ cña PhÐc-®i-n¨ng VII thñ 243 ChØ hiÕn Ph¸p n­íc Céng hoµ B«-li-vi-a do Quèc héi lËp hiÕn B«-li-vi-a th«ng tiªu n¨m 1814, ®ßi xo¸ bá toµ ¸n t«n gi¸o vµ triÖu tËp nghÞ viÖn, c¸c nhµ l·nh qua mïa thu 1826. ®¹o cuéc khëi nghÜa lîi dông sù bÊt b×nh cña binh sÜ thuéc ®¹o qu©n viÔn chinh Code NapolÐon (Bé luËt Na-p«-lª-«ng) lµ bé d©n luËt do Na-p«-lª-«ng mµ chÝnh phñ tËp trung ë khu vùc Ca-®i-x¬ (thµnh phè vµ c¶ng trªn ®¶o Lª- c«ng bè n¨m 1804. ¡ng-ghen gäi nã lµ "bé luËt kinh ®iÓn cña x· héi t­ s¶n". «ng) ®Ó ®­a ®i chèng nh÷ng ng­êi yªu n­íc ch©u Mü La-tinh. Sù kiÖn trªn ®¶o
  15. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2142 2143 chó thÝch chó thÝch Bé luËt nµy cã ¶nh h­ëng lín ®èi víi viÖc lËp ph¸p cña nhiÒu n­íc ch©u ¢u vµ chinh ë khu vùc s«ng ¤-ri-n«-c« vµ A-pu-rª Nam Mü, rêi n­íc Anh vµo th¸ng mét sè n­íc ch©u Mü La-tinh ®· ®i vµo con ®­êng ph¸t triÓn t­ b¶n chñ M­êi mét 1817 vµ ®Õn phèi hîp víi c¸c lùc l­îng yªu n­íc ë Vª-nª-xu-ª-la vµ nghÜa.-290. Ca-ra-c¸t". Lu©n §«n, 1819). - 294. 244 §¹i héi lôc ®Þa ë Pa-na-ma häp ngµy 22 th¸ng S¸u ®Õn ngµy 25 th¸ng B¶y 1826. 247 ChØ trËn H«-hen-linh-®en (Ba-vi-e) x¶y ra ngµy 3 th¸ng Ch¹p n¨m 1800 trong §¹i héi th«ng qua nghÞ quyÕt vÒ "liªn bang vÜnh viÔn" cña c¸c n­íc céng hoµ thêi kú chiÕn tranh cña Ph¸p chèng l¹i liªn minh lÇn thø hai cña c¸c n­íc ch©u ch©u Mü La-tinh, hiÖp ­íc vÒ phßng thñ lÉn nhau vµ hiÖp ®Þnh qu©n sù. Nh­ng ¢u. Trong trËn nµy qu©n ®éi Ph¸p do M«-r« chØ huy ®· ®¸nh b¹i qu©n ®éi ¸ o nghÞ quyÕt cña ®¹i héi kh«ng ®­îc n­íc céng hoµ Mü La-tinh nµo phª chuÈn. cña ®¹i c«ng t­íc I-«-han.-295. KÕ ho¹ch thµnh lËp liªn bang ch©u Mü La-tinh liªn quan víi viÖc triÖu tËp héi 248 T­ t­ëng nµy Clau-d¬-vÝt-x¬ ®· tr×nh bµy ë ®Çu phÇn hai cuèn s¸ch cña «ng nghÞ còng nh­ kÕ ho¹ch qui m« nhá h¬n do B«-li-va-r¬ ®­a ra sau nµy vÒ thµnh "Vom Kriege" ("Bµn vÒ chiÕn tranh"). B¶n in lÇn thø nhÊt cña cuèn s¸ch nµy, lËp "liªn bang ¨ ng-®¬" (gåm ba n­íc céng hoµ thuéc quyÒn «ng lµ Pª-ru, B«- ®­îc xuÊt b¶n ë BÐc-lin 1832-1833.-296. li-vi-a vµ §¹i C«-l«m-bi-a) ®Òu bÞ ph¸ s¶n do thiÕu tiÒn ®Ò kinh tÕ ®Ó thùc hiÖn nã còng nh­ do sù xung ®ét gi÷a tËp ®oµn ®Þa chñ-t­ s¶n c¸c n­íc ch©u Mü 249 Bé biªn tËp "New American Cyclopaedia" ®· bæ sung vµo cuèi môc nµy t×nh La-tinh. Ngay ë nh÷ng quèc gia Êy còng diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c tËp h×nh c¶i tiÕn sóng c¸c-bin ë Mü, ®ång thêi ®­a vµo nh÷ng sù kiÖn cã sau khi ®oµn trong néi bé giai cÊp thèng trÞ. Nh÷ng m©u thuÉn Êy lªn tíi ®Ønh ®iÓm, viÕt môc nµy.299. dÉn tíi sù lËt ®æ chÝnh quyÒn B«-li-va-r¬ ë Pª-ru n¨m 1827 vµ ë B«-li-vi-a n¨m 1828 còng nh­ tíi sù tan r· cña §¹i C«-l«m-bi-a mµ Vª-nª-xu-ª-la t¸ch ra vµo 250 Sóng tr­êng En-phin sö dông ®Ó trang trÝ cho qu©n ®éi Anh vµo n¨m 1854 còng n¨m 1829 cßn £-cu-a-®o t¸ch ra vµo n¨m 1830.-291. nh­ sóng tr­êng Ph¸p Mi-ni-ª (1849) ®Òu vËn dông nguyªn lý ®¹n në: ®¹n cã phÇn d­íi rçng ®i qua miÖng sóng vµo nßng sóng, khi b¾n do t¸c ®éng cña h¬i thuèc 245 H. L. V Ducoudray Holstein. "Memoirs of Simon Bolivar". Vol. II. London, sóng, nªn ®¹n në ra vµ bÞ Ên xuèng c¸c r·nh, nh÷ng r·nh nµy lµm cho nã chuyÓn 1830, pp. 232-236.-293. ®éng xoay trßn.-299. 246 Th­ môc lµ do M¸c kÌm vµo môc viÕt theo yªu cÇu cña S. §a-na (xem th­ M¸c göi ¡ng-ghen ngµy 14 th¸ng Hai 1858 vµ §a-na göi M¸c ngµy 25 th¸ng Giªng 251 ChØ chiÕn tranh giµnh ®éc lËp cña c¸c thuéc ®Þa B¾c Mü (xem chó thÝch 45).- 1858). Trong th­ môc nµy cã ghi b¶n tiÕng Ph¸p cuèn s¸ch cña §uy-cu-®r¬ - 301. H«n-stai-n¬ "Histoire de Bolivar par le gÐnÐral Ducoudray Holstein; continuÐe 252 Xem chó thÝch 57.-302. Jusquu'µ sa mort par Alphonse Viollet". T. I-II. Pa-ri, 1881. Cuèn s¸ch thø hai ®­îc giíi thiÖu ®· ®Ó sãt mét chç kh«ng chÝnh x¸c: t¸c gi¶ cuèn s¸ch nµy lµ 253 §ång thêi víi môc "§¹n ria", ¡ng-ghen cßn viÕt mét môc ng¾n vÒ "c¸c-tót", Gi«n Mi-l¬, nh­ng kh«ng ph¶i «ng ta phôc vô trong qu©n ®éi cña n­íc Céng mét thuËt ng÷ gÇn gòi nhÊt víi ®¹n ria. D­íi ®©y lµ nguyªn v¨n cña môc ng¾n hoµ Pª-ru mµ lµ em «ng ta, t­íng Uy-li-am Mi-l¬ vµ c©u chuyÖn ®­îc kÓ lµ c«ng bè n¨m 1859 trong tËp bèn cña "New American Cyclopaedia", ch¾c lµ ®· nh©n danh viªn t­íng nµy. Tªn gäi chÝnh x¸c: J. Miller. "Memoirs of General l­îc bít: Miller, in the Service of the Rupublic of Peró". Vlo. 1-2, London, 1828 - 1829. Tªn gäi ®Çy ®ñ cña cuèn s¸ch thø ba: G.Hippisley. "A Narrative of the "C¸c-tót (ch÷ Ph¸p cartouche) lµ thuËt ng÷ ®«i khi ®­îc dïng trong c¸c Expedition to the Rivers Orinoco and Apure, in South America; which sailed t¸c phÈm qu©n sù cò nh­ lµ tõ ®ång nghÜa cña "®¹n ria". Trong nh÷ng tr­êng from England in November 1817, and joined the Patriotic Forces hîp kh¸c, thuËt ng÷ Êy còng ®­îc dïng ®Ó chØ bao ®¹n cña bé binh. in Venezuela and Caraccas". London, 1819 (G. Hip-pi-xli. "M« t¶ cuéc viÔn
  16. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2144 2145 chó thÝch chó thÝch ®ßn cã tÝnh chÊt tiªu diÖt. KÕt côc trËn ®¸nh chuÈn bÞ b­íc ngoÆt lµm cho cuéc Trong kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c, "c¸c-tót" lµ khèi gê ë phÇn m¸i nhµ ch×a ra chiÕn tranh ®i theo h­íng cã lîi cho Nga vµ chuÈn bÞ cho thÊt b¹i cña qu©n ®éi ngoµi t­êng vµ nãi chung bÊt cø vËt trang trÝ ®¾p næi nµo trªn ®ã cã kh¾c mét Na-p«-lª-«ng mÆc dÇu qu©n Nga ph¶i bá l¹i M¸t-xc¬-va, nh­ng ®ã lµ sù rêi bá phï hiÖu hoÆc chñ ®Ò nµo ®ã".-303. thÝch hîp trong ®iÒu kiÖn ®ã. 254 Trong trËn H èch-stÐt ngµy 20 th¸ng ChÝn 1703 trong thêi kú chiÕn tranh giµnh Sù nghiªn cøu sau nµy còng ®em l¹i nh÷ng ®Ýnh chÝnh quan träng vÒ sè quyÒn kÕ thõa ng«i vua T©y Ban Nha 1701-1714 liªn qu©n Ph¸p - Ba-vi-e do liÖu t­¬ng quan lùc l­îng vµ sù thiÖt h¹i cña hai qu©n ®éi. Theo nh÷ng sè liÖu nguyªn so¸i Ph¸p Vin-la chØ huy ®· ®¸nh b¹i qu©n ®éi ¸ o.-313. Êy, trong trËn ®¸nh, qu©n Ph¸p cã 135.000 ng­êi vµ 587 khÈu ph¸o, qu©n Nga 255 Trong môc "B«-r«-®i-n«", ¡ng-ghen ®· tr×nh bµy râ rµng tÝnh vÜ ®¹i cña trËn cã 120.000 ng­êi vµ 640 khÈu ph¸o; thiÖt h¹i cña qu©n Ph¸p lµ 58.000 th­¬ng ®¸nh lín nµy, tÝnh ngoan c­êng vµ kiªn nghÞ mµ hai qu©n ®éi t¸c chiÕn biÓu vong, qu©n Nga mÊt kho¶ng 40.000 ng­êi.-314. hiÖn trong trËn chiÕn vµ «ng ®· vÏ lªn mét bøc tranh kh¸ch quan h¬n nhiÒu vÒ 256 Xem chó thÝch 75.-315. tiÕn tr×nh cña trËn ®¸nh so víi c¸c t¸c gi¶ cña nhiÒu t¸c phÈm lÞch sö qu©n sù 257 ë ®©y muèn nãi cuéc tËp kÝch cña qu©n ®oµn kþ binh U-va-rèp vµ qu©n ®oµn T©y ¢u, song dï sao vÉn kh«ng tr¸nh khái tÝnh thiÕu chÝnh x¸c khi tr×nh bµy C«-d¾c-Pla-tèp mµ Cu-tu-dèp ph¸i ®i ®¸nh bäc qu©n ®éi tÊn c«ng cña s­ên mét sè khÝa c¹nh cña sù kiÖn Êy. VÒ mÆt nµy quan ®iÓm cña ¡ng-ghen chÞu ¶nh tr¸i qu©n Ph¸p. Sù xuÊt hiÖn cña kþ binh Nga ë bªn s­ên vµ phÝa sau qu©n h­ëng nhÊt ®Þnh cña cuèn s¸ch do nhµ sö häc §øc BÐc-h¸c viÕt vÒ t­íng T«n: Ph¸p buéc Na-p«-lª-«ng ngõng c«ng kÝch vµo trung t©m trËn ®Þa, ®iÒu ®ã t¹o ¡ng-ghen ®· viÖn dÉn cuèn s¸ch nµy ë cuèi môc viÕt vµ trong cuèn s¸ch ®ã cã kh¶ n¨ng cho Cu-tu-dèp bè trÝ l¹i lùc l­îng ®Ó ®¸nh lui cuéc c«ng kÝch sau nhiÒu c¸ch nh×n thiªn lÖch cña b¶n th©n T«n còng nh­ cña ng­êi viÕt tiÓu sö «ng nµy.-318. ta. Chç kh«ng chÝnh x¸c trong môc viÕt cña ¡ng-ghen chñ yÕu lµ khi ®¸nh gi¸ 258 ë ®©y muèn nãi ®Õn cuèn s¸ch: Th. Bernhardi. "Denkwürdigkeiten aus dem kÕt qu¶ trËn ®¸nh mµ ¡ng-ghen bÞ kÐo theo c¸ch nh×n nhËn xem nh­ qu©n ®éi Leben des kaiserl, rus, Generals von der Infanterie Carl Friedrich Grafen von Na-p«-lª-«ng ®· th¾ng, còng nh­ c¸ch ®¸nh gi¸ vai trß cña tæng t­ lÖnh qu©n ®éi Toll", Bd 1-4 Leipzig, 1856 (T. BÐc-h¸c-®i. "Ghi chÐp vÒ th©n thÕ th­îng t­íng Nga M. I. Cu-tu-dèp trong trËn ®ã. TrËn ®Þa mµ Cu-tu-dèp lùa chän vµ c¸ch bè bé binh ®Õ chÕ Nga, b¸ t­íc C¸c-l¬ Phri-®rÝch T«n").-320. trÝ cña qu©n Nga tuyÖt nhiªn kh«ng sai lÇm nh­ ®· nãi trong môc viÕt. C¸nh tr¸i cña qu©n Nga yÕu nhÊt ®· ®­îc sù chi viÖn cã hiÖu qu¶ cña ®éi dù bÞ lín mµ Cu- 259 Trong trËn Vi-t«-ri-a ngµy 21 th¸ng S¸u 1813 trong thêi kú chiÕn tranh trªn tu-dèp ®Ó l¹i vµ biÕt sö dông trong qu¸ tr×nh chiÕn ®Êu. §ã lµ nguyªn nh©n buéc b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ (1808-1814) liªn qu©n Anh - T©y Ban Nha - Bå §µo Nha do Na-p«-lª-«ng ph¶i bá viÖc vu håi c¸nh tr¸i qu©n Nga vµ chuyÓn h­íng tÊn c«ng Oen-lin-t¬n chØ huy ®· ®¸nh b¹i qu©n Ph¸p cña Gi«-dÐp B«-na-p¸c-t¬. TrËn chñ yÕu sang gÇn trung t©m trËn ®Þa qu©n Nga. Trong trËn ®¸nh, Cu-tu-dèp ®¸nh nµy lµ giai ®o¹n quan träng trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng b¸n ®¶o I- kh«ng bÞ ®éng mµ th­êng xuyªn t¸c ®éng ®Õn tiÕn tr×nh cña nã, ®¶o lén vµ ph¸ bª-ri-c¬ khái sù chiÕm ®ãng cña qu©n ®éi Na-p«-lª-«ng.-321. tan ý ®å cho 260 Chó thÝch nµy gi¶i thÝch b¶n ph¸c th¶o s¬ ®å do Ph.¨ng-ghen vÏ trong thêi Na-p«-lª-«ng, ®iÒu ®ã ®­îc chøng minh ®Æc biÖt râ rµng b»ng cuéc tËp kÝch gian viÕt bµi "Bi-®a-x«-a". V× cã nhiÒu khã kh¨n vÒ kü thuËt khi in c¸c b¶n ®å, thµnh c«ng mµ kþ binh Nga theo lÖnh cña «ng ®· tiÕn hµnh vµo phÝa sau s­ên nªn b¶n tiÕng ViÖt cña tËp nµy kh«ng in b¶n ph¸c th¶o s¬ ®å kÓ trªn. X em phô tr¸i qu©n Ph¸p vµ lµm yÕu søc Ðp cña qu©n Ph¸p. KÕt côc chung cña trËn ®¸nh lµ b¶n gi÷a trang-323-324. hoµn toµn bÊt lîi cho Na-p«-lª-«ng. ¤ng ta kh«ng thÓ tiªu diÖt ®­îc chñ lùc cña qu©n ®éi Nga mµ b¶n th©n bÞ thiÖt h¹i nÆng nÒ. TrËn ®¸nh nãi lªn kh¶ n¨ng cña 261 ë ®©y muèn chØ cuèn s¸ch gäi lµ "Itinerarium Antonini" ("S¸ch dÉn ®­êng qu©n Nga kh«ng nh÷ng cã thÓ phßng ngù v÷ng ch¾c mµ cßn cã thÓ gi¸ng nh÷ng An-t«-nin") viÕt kho¶ng n¨m 300; trong cuèn s¸ch dÉn ®­êng nµy ghi râ
  17. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2146 2147 chó thÝch chó thÝch 268 ë ®©y kÓ ra nhiÒu sù kiÖn qu©n sù thêi kú chiÕn tranh cña Ph¸p liªn minh víi nh÷ng ®­êng giao th«ng quan träng cña §Õ quèc La M· còng nh­ nh÷ng ®Þa Anh (rót khái liªn minh n¨m 1674) vµ Thuþ §iÓn chèng l¹i Hµ Lan, v­¬ng triÒu ®iÓm trªn tuyÕn giao th«ng Êy vµ kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®Þa ®iÓm Êy.-327. H¸p-xbuèc T©y Ban Nha vµ ¸o x¶y ra vµo n¨m 1672-1679. Cuéc chiÕn tranh x¶y 262 A. Görgei. "Mein Leben und Wirken in Ungarn in den Jahren 1848 und ra do c¹nh tranh th­¬ng nghiÖp gi÷a Ph¸p vµ Hµ Lan còng nh­ do tham väng 1849". Leipzig, 1852 (A. Guyªc-g©y. "Cuéc sèng vµ ho¹t ®éng cña t«i ë Hung- cña Lu-i XIV ®Þnh x©m chiÕm miÒn Nam (thuéc T©y Ban Nha) vµ miÒn B¾c Hµ ga-ri trong nh÷ng n¨m 1848 vµ 1849". Lai-pxÝch, 1852); G. Klapka. Lan, ®· ®i tíi sù më réng l·nh thæ cña v­¬ng triÒu Lu-i-XIV, lµm thiÖt h¹i ®Õn "Memoiren, April bis Oktober 1849". Leipzig, 1850 (G. Cl¸p-ca "Håi ký. l·nh ®Þa cña T©y Ban Nha, nh­ng ng­êi Ph¸p kh«ng ®¹t ®­îc môc ®Ých chÝnh lµ Th¸ng T­ ®Õn th¸ng M­êi 1849". Lai-pxÝch, 1850).-328. ®¸nh b¹i Hµ Lan.-338. 263 H«n-vÐt-xem chó thÝch 130.-330. 269 Hoµ ­íc Nim-ve-ghen lµ hoµ ­íc do chÝnh phñ cña vua Ph¸p Lu-i XIV ký n¨m 1678 víi Hµ Lan vµ T©y Ban Nha vµ n¨m 1679 víi v­¬ng triÒu H¸p-xbuèc ¸ o 264 Gi«-dÐp Pha-la-vi-ót "Cuéc ChiÕn tranh Giu-®ª", quyÓn thø ba, ch­¬ng 5. vµ chÊm døt cuéc chiÕn tranh b¾t ®Çu tõ 1672 gi÷a Ph¸p vµ nh÷ng n­íc nµy. Cuéc v©y ®¸nh Giª-ru-xa-lem do thèng so¸i La M· Phla-vi-ót Ve-xpa-di- Theo hoµ ­íc Êy, Ph¸p ®­îc Phr¨ng-s¬-C«ng-tª vµ mÊy thµnh phè ë Hµ Lan a-nót, råi sau khi Ve-xpa-di-a-nót x­ng ®Õ do con trai «ng Ti-tót tiÕn hµnh, x¶y thuéc T©y Ban Nha; Hµ Lan ®­îc tr¶ l¹i cø ®iÓm Ma-a-xt¬-rÝch vµ ®Êt ®ai thÕ tËp cña dßng hä O-r¨ng-gi¬ mµ Ph¸p chiÕm gi÷ trong chiÕn tranh; vÒ phÝa ra vµo n¨m 68-70 sau c«ng nguyªn vµo thêi kú ChiÕn tranh Giu-®ª (66-73 sau m×nh, Hµ Lan thõa nhËn sù x©m chiÕm thuéc ®Þa cña Ph¸p ë Gu-a-na vµ Xª- c«ng nguyªn), g©y ra bëi cuéc khëi nghÜa cña ng­êi Giu-®ª chèng l¹i sù thèng nª-gan.-339. trÞ cña La M·. Sau khi ng­êi La M· chiÕm ®­îc t­êng thµnh, bªn bÞ v©y cßn chèng cù l©u dµi ë nhµ thê Giª-ru-xa-lem vµ trªn ®­êng phè cña thµnh phè.- 270 ë ®©y muèn nãi ®Õn ho¹t ®éng qu©n sù trong ba n¨m ®Çu cña cuéc chiÕn tranh 333. 1688-1697 gi÷a Ph¸p víi liªn minh ch©u ¢u gäi lµ §ång minh Au-xbuèc do Hµ Lan, Anh, T©y Ban Nha, §Õ chÕ §øc liªn hiÖp l¹i mµ ®øng ®Çu lµ v­¬ng triÒu 265 Lª-vÝt lµ cÊp h¹ng ®Æc biÖt trong nh÷ng ng­êi lµm chøc vô t«n gi¸o cña ng­êi H¸p-xbuèc, ¸o, Xa-voa, Thuþ §iÓn, nhiÒu c«ng quèc ë §øc vµ I-ta-li-a. Cuéc Cæ Do Th¸i; chiÕn tranh kÕt thóc b»ng viÖc ký kÕt vµo n¨m 1697 Hoµ ­íc Ri-xvÝch x¸c nhËn Xki-ni-a - theo truyÒn thuyÕt trong kinh th¸nh lµ nhµ thê l­u ®éng. biªn giíi tr­íc chiÕn tranh víi Ýt nhiÒu thay ®æi. Ph¸p ph¶i thõa nhËn cuéc chÝnh biÕn 1688 ë Anh ®· ®­a lªn ng«i vua Anh kÎ thï cña vua Lu-i XIV lµ Doanh tr¹i cña ng­êi I-xra-en ®­îc m« t¶ trong kinh th¸nh, quyÓn kinh toµn quyÒn Hµ Lan Vin-hem thø t­ M«i-xe, d©n sè, ch. 1-2.-335. O-r¨ng-gi¬. 266 ¤-guya lµ thµy cóng thêi Cæ La M· cã t¸c dông lín trong ®êi sèng chÝnh trÞ; hä ë phÝa d­íi nh¾c tíi nh÷ng sù kiÖn nh÷ng n¨m tiÕp theo cña cuéc chiÕn c¨n cø vµo tiÕng kªu vµ sù bay cña chim v.v. mµ bãi tr­íc mçi hµnh ®éng quan tranh nµy.-339. träng cña quèc gia. 271 Cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn thõa kÕ ng«i vua T©y Ban Nha 1701-1714 - xem Gn«-m«n lµ dông cô thiªn v¨n häc thêi x­a.-336. chó thÝch 68.-339. 267 ë ®©y lµ trËn chiÕn ®Êu VÐc-xen-l­ (B¾c I-ta-li-a) n¨m 101 tr­íc c«ng nguyªn trong ®ã thèng so¸i La M· Ma-ri-ót ®¸nh b¹i bé l¹c GiÐc-manh Kim-vri. 272 M. Coehoorn. "Nieuwe Vestingbouw". Leeuwarden, 1685.-340. Th¾ng lîi nµy chÊm døt cuéc ®Êu tranh gi÷a La M· víi ng­êi Kim-vri vµ ng­êi 273 Gven-ph¬ vµ ghi-ben-lin lµ nh÷ng chÝnh ®¶ng ë I-ta-li-a thÕ kû XII-XV trong T¬-t«ng (113-101 tr­íc c«ng nguyªn) ®· nhiÒu lÇn x©m nhËp miÒn Nam xø G«- thêi kú ®Êu tranh gi÷a gi¸o hoµng La M· vµ hoµng ®Õ §øc. Gven-ph¬ lµ nh÷ng l¬ vµ I-ta-li-a.-337. ng­êi ñng hé gi¸o hoµng thuéc líp trªn cña giíi th­¬ng nghiÖp - thñ c«ng
  18. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2148 2149 chó thÝch chó thÝch p«-lª-«ng chèng Anh. Thuéc ®Þa C¸p chÝnh thøc chuyÓn sang tay Anh khi chiÕn nghiÖp trong c¸c thµnh phè I-ta-li-a. Ghi-ben-lin chñ yÕu lµ ®¹i biÓu cña giíi tranh cña Na-p«-lª-«ng kÕt thóc. quÝ téc phong kiÕn ñng hé hoµng ®Õ.-343. N¨m 1806 qu©n viÔn chinh Anh do ®¹i uý P«-pem vµ t­íng Bª-re-xphít 274 ë ®©y muèn nãi ®Õn viÖc qu©n Ph¸p chiÕm ®ãng V¬-ni-d¬ vµo n¨m 1797 n»m chØ huy m­u toan chiÕm Bu-ª-nèt-Ai-rÐt thuéc T©y Ban Nha - bÊy giê lµ ®ång trong chiÕn dÞch cña t­íng B«-na-p¸c-t¬ ë B¾c I-ta-li-a, ®­a tíi sù thñ tiªu minh cña n­íc Ph¸p Na-p«-lª-«ng. Qu©n cña Bª-re-xphít do kh«ng gÆp ph¶i n­íc Céng hoµ V¬-ni-d¬ (tån t¹i tõ thÕ kû V) vµ sù chia c¾t l·nh thæ cña n­íc sù chèng cù gay go cña chÝnh quyÒn thùc d©n T©y Ban Nha ®· chiÕm ®­îc Bu- nµy gi÷a Ph¸p vµ ¸o c¨n cø vµo HiÖp ­íc Cam-p«-ph«-mi-« (xem chó thÝch ª-nèt-Ai-rÐt nh­ng bÞ d©n qu©n yªu n­íc cña ng­êi ¸c-hen-ti-na bao v©y vµ 152).-343. buéc ph¶i ®Çu hµng. §éi qu©n viÔn chinh míi mµ Anh ph¸i ®Õn cöa s«ng La- 275 Bän thùc d©n Anh b¾t ®Çu x©m chiÕm MiÕn §iÖn tõ ®Çu thÕ kû XIX. KÕt qu¶ Pla-ta n¨m 1807 còng bÞ thÊt b¹i. Qu©n ®éi cña Bª-rª-xphít ®· chiÕm ®¶o Ma- cña cuéc chiÕn tranh MiÕn §iÖn thø nhÊt (1824-1826): qu©n ®éi cña C«ng ty ®©y-ra thuéc Bå §µo Nha vµo cuèi n¨m 1807 vin cí b¶o vÖ ®¶o nµy chèng l¹i §«ng Ên x©m chiÕm tØnh A-xam gi¸p giíi víi B¨ng-gan vµ vïng duyªn h¶i A- ng­êi Ph¸p. §¶o nµy n»m trong tay ng­êi Anh cho ®Õn n¨m 1814.-356. ra-can vµ Tª-n¸t-xª-rim bÞ c¾t khái MiÕn §iÖn theo hiÖp ­íc I-an-®a-b«, ký 279 HiÖp ®Þnh Xin-t¬-ra (Bå §µo Nha) lµ hiÖp ®Þnh qu©n sù ký ngµy 30 th¸ng T¸m ngµy 24 th¸ng Hai 1826, do Anh g¸n ghÐp cho MiÕn §iÖn. Theo hiÖp ­íc nµy, 1808 gi÷a tæng t­ lÖnh qu©n Anh vµ tæng t­ lÖnh qu©n Ph¸p ë Bå §µo Nha lµ MiÕn §iÖn còng ph¶i båi th­êng 1 triÖu pao xtÐc-linh. Cuéc chiÕn tranh MiÕn §an-rim-pl¬ vµ Giuy-n«. Theo hiÖp nghÞ, Ph¸p ph¶i rót qu©n ®éi cña m×nh §iÖn thø hai (1852) ®­a tíi viÖc qu©n Anh x©m chiÕm tØnh Pª-gu.-345. khái Bå §µo Nha (®­a vµo ®©y tõ mïa thu n¨m 1807). HiÖp nghÞ ®­îc ký kÕt lµ 276 H. Yule, "A Narrative of the Mission sent by the Governor - General of India do qu©n Ph¸p bÞ thÊt b¹i vµo n¨m 1808 tr­íc qu©n Anh-Bå §µo Nha còng nh­ to the Court of Ava in 1855". London, 1858.-354. khëi nghÜa th¾ng lîi kh¾p n¬i cña nh©n d©n trªn b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ chèng sù thèng trÞ cña Na-p«-lª-«ng. Mïa hÌ 1808 qu©n chiÕm ®ãng Ph¸p hÇu nh­ hoµn 277 B¶n s¬ th¶o môc nµy do ¡ng-ghen viÕt ®· ®­îc M¸c bæ sung nh÷ng ®iÒu quan toµn bÞ ®uæi khái T©y Ban Nha. MÆc dï qu©n ®éi Ph¸p gÆp ph¶i hoµn c¶nh gay träng vµ thµnh b¶n chÝnh thøc göi ®i Niu-Oãc. Qua c¸c ®o¹n trÝch cña hai «ng, go nh­ vËy, nh­ng theo ®iÒu kiÖn cña hiÖp nghÞ, ng­êi Anh ph¶i chë qu©n ®éi còng nh­ qua th­ ¡ng-ghen göi M¸c ngµy 11 th¸ng Ba 1858 cã thÓ thÊy r»ng cña Giuy-n« b»ng tµu cña m×nh vÒ Ph¸p, ë ®©y hä ®­îc Na-p«-lª-«ng biªn chÕ khi viÕt môc nµy M¸c vµ ¡ng-ghen ®· thu thËp tµi liÖu tõ c¸c nguån kh¸c vµo ®¹o qu©n 20 v¹n ng­êi mµ «ng ta dïng ®Ó tiÕn hµnh cuéc x©m nhËp lÇn thø nhau: ¡ng-ghen sö dông chñ yÕu cuèn s¸ch cña N©y-pia bµn vÒ chiÕn tranh hai vµo b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ th¸ng M­êi mét 1808. trªn b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ (xem chó thÝch 260), cßn M¸c th× sö dông c¸c s¸ch tham kh¶o vµ b¸ch khoa ë C«-ru-ni-a (T©y Ban Nha) ngµy 16 th¸ng Giªng 1809 trong thêi kú x©m toµn th­.-356. nhËp lÇn thø hai cña ng­êi Ph¸p vµo b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬, qu©n ®éi Anh ®ang rót lui cña 278 ë ®©y nªu lªn mét sè cuéc viÔn chinh chinh phôc thuéc ®Þa cña Anh mµ Bª-re- t­íng Mu-r¬ ®· ®Èy lui cuéc tÊn c«ng cña nguyªn so¸i Xun-t¬, vµ ngµy 17 vµ xphít cã tham gia. 18 th¸ng Giªng ®­îc s­ ®oµn cña Bª-re-xphít yÓm hé ®· xuèng tµu ë c¶ng C«- N¨m 1806 lîi dông cuéc khëi nghÜa cña nh÷ng ng­êi di d©n Bua Hµ Lan ë ru-ni-a trë vÒ Anh.-357. ®Þa ph­¬ng chèng l¹i chÝnh quyÒn thùc d©n Hµ Lan, ng­êi Anh chiÕm lÊy vïng 280 §©y nãi vÒ mÊy trËn chiÕn ®Êu ë giai ®o¹n kÕt thóc cña cuéc chiÕn tranh trªn ®Êt Nam Phi xung quanh mòi H¶o väng (thuéc ®Þa C¸p). Lý do ®Ó x©m nhËp lµ b¸n ®¶o I-bª-ri-c¬ (1808-1814), trong nh÷ng trËn nµy qu©n ®éi ®ång minh Hµ Lan bÊy giê lµ ch­ hÇu cña Na-p«-lª-«ng ®· tham gia chiÕn tranh cña Na-
  19. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2150 2151 chó thÝch chó thÝch 284 I-ta-li-a ®· bÞ thèng so¸i C¸c-ta-gi¬ lµ Han-ni-ban biÕn thµnh chiÕn tr­êng Anh-Bå §µo Nha do Oen-lin-t¬n chØ huy ®· ®¸nh b¹i qu©n Ph¸p. chÝnh cña cuéc ChiÕn tranh Pu-ni thø hai (218-201 tr­íc c«ng nguyªn). N¨m Trong trËn Xa-la-man-ca ngµy 22 th¸ng B¶y 1812 qu©n ®éi cña Oen-lin- 218 cÇm ®¹o qu©n ®¸nh thuª, Han-ni-ban tiÕn qu©n tõ T©y Ban Nha v­ît t¬n ®¸nh lui ®¹o qu©n cña nguyªn so¸i M¸c-m«n, ®¹o qu©n nµy bÞ thiÖt h¹i qua d·y nói An-p¬ vµo B¾c I-ta-li-a. Th¸ng M­êi 218 tr­íc c«ng nguyªn, ë nÆng. Do kÕt qu¶ cña trËn Vi-t«-ri-a ngµy 21 th¸ng S¸u 1813 (xem chó thÝch khu vùc s«ng TÝt-si-n«, «ng ®¸nh b¹i ®éi qu©n ®i ®Çu cña mét trong nh÷ng 259) chñ lùc cña qu©n Ph¸p bÞ dån vÒ d·y nói Pi-rª-nª vµ ®Õn cuèi n¨m 1813 ®¹o qu©n cña quan chÊp chÝnh ®ãn ®¸nh «ng, vµ th¸ng Ch¹p cïng n¨m ®¸nh chiÕn tranh chuyÓn sang l·nh thæ Ph¸p. Trong trËn ë ngo¹i thµnh Bai-«n (T©y- b¹i hai ®¹o qu©n liªn hîp ë khu vùc s«ng Tri-bi-a. §ét nhËp miÒn trung I-ta- Nam n­íc Ph¸p) ngµy 9-13 th¸ng Ch¹p 1813, qu©n cña Oen-lin-t¬n tÊn c«ng li-a Han-ni-ban ®¸nh b¹i ng­êi La M· vµo th¸ng T¸m 216 ë Can-n¬ t huéc A- vµo dinh luü cña ®¹o qu©n cña nguyªn so¸i Xun-t¬ vµ ®Èy lïi ®¹o qu©n nµy. pu-li (c¶ ba trËn nµy ®Òu ®­îc ¡ng-ghen thuËt l¹i tØ mØ ë phÝa d­íi). Song th¾ng lîi cña Han-ni-ban ®· trë thµnh con sè kh«ng do th¾ng lîi cña qu©n La Mïa xu©n 1814, trong thêi kú tæng c«ng kÝch cña qu©n ®éi thuéc liªn M· ë T©y Ban Nha vµ Xi-xin còng nh­ cuéc ®æ bé cña qu©n ®éi La M· lªn minh chèng Ph¸p lÇn thø s¸u, t¹i Ph¸p, qu©n ®éi tÊn c«ng cña Oen-lin-t¬n ®· B¾c Phi khiÕn cho viÖn nguyªn l·o C¸c-ta-gi¬ triÖu håi Han-ni-ban tõ I-ta-li- ®¸nh th¾ng ®¹o qu©n cña Xun-t¬ ngµy 27 th¸ng Hai ë Oãc-tª-d¬ vµ ngµy 10 a trë vÒ. N¨m 202 tr­íc c«ng nguyªn Han-ni-ban l¹i thÊt b¹i trong trËn Da- th¸ng T­ ë Tu-lu-d¬. Ngµy 18 th¸ng T­ sau khi Na-p«-lª-«ng tho¸i vÞ, Xun-t¬ ma. ChiÕn tranh kÕt thóc b»ng viÖc ký hoµ ­íc víi nh÷ng ®iÒu kiÖn nÆng nÒ ký hiÖp ®Þnh ®×nh chiÕn víi Oen-lin-t¬n.-357. ®èi víi C¸c-ta-gi¬.-364. 281 ChØ sù tham gia cña Bª-re-xphít vµo viÖc ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa gi¶i phãng 285 C¸c cuéc chiÕn tranh Pu-ni (264-241, 218-201 vµ 149-146 tr­íc c«ng nguyªn) lµ d©n téc chèng bän thùc d©n Bå §µo Nha næ ra n¨m 1817 ë tØnh PÐc-nam-bu-cu nh÷ng cuéc chiÕn tranh gi÷a hai quèc gia theo chÕ ®é n« lÖ lín nhÊt thêi Cæ miÒn §«ng- B¾c Bra-xin. Nh÷ng ng­êi khëi nghÜa, tuyªn bè ®Êu tranh thµnh ®¹i-La M· vµ C¸c-ta-gi¬ ®Ó x¸c lËp b¸ quyÒn ë phÝa T©y §Þa Trung H¶i, ®Ó lËp n­íc céng hoµ ®éc lËp, ®· thÊt b¹i. Nh÷ng ng­êi l·nh ®¹o phong trµo sau chiÕm nh÷ng ®Êt ®ai vµ n« lÖ míi. KÕt qu¶ cña cuéc chiÕn tranh Pu-ni thø nhÊt nµy ®ßi t¸ch khái Bå §µo Nha - n¨m 1822 ®· tuyªn bè thµnh lËp §Õ chÕ Bra- lµ C¸c-ta-gi¬ buéc ph¶i nh­êng cho La M· quyÒn thèng trÞ Xi-xin vµ c¸c ®¶o xin ®éc lËp - c¸c phÇn tö ®Þa chñ quÝ téc ®· duy tr× chÕ ®é qu©n chñ ph¶n ®éng phô cËn, kÕt qu¶ cña cuéc chiÕn tranh Pu-ni thø hai lµ C¸c-ta-gi¬ mÊt h¹m ®éi, vµ chÕ ®é n« lÖ da ®en.-357. tÊt c¶ c¸c l·nh ®Þa kh«ng ph¶i ë ch©u Phi (T©y Ban Nha, ®¶o Ba-lª-a-r¬ v.v.) vµ ph¶i båi th­êng mét kho¶n lín cho La M·. KÕt qu¶ cña cuéc chiÕn tranh Pu-ni 282 §©y lµ nãi vÒ sù ñng hé cña Bª-re-xphít ®èi víi tËp ®oµn ®Þa chñ-gi¸o quyÒn thø ba lµ ng­êi La M· ®Ëp tan thùc lùc cña C¸c-ta-gi¬, tiªu diÖt quèc gia C¸c- Bå §µo Nha do hoµng th©n §«n Mi-ghen l·nh ®¹o trong viÖc ®µn ¸p cuéc c¸ch ta-gi¬, thµnh phè C¸c-ta-gi¬ bÞ ph¸ huû. m¹ng t­ s¶n Bå §µo Nha 1820-1823. Th¸ng N¨m 1823, c¸c t­íng lÜnh vµ sÜ quan ph¶n c¸ch m¹ng do giíi ngo¹i giao Anh vµ Ph¸p xói giôc ®· g©y ra cuéc 286 ChØ trËn ®¸nh ë s«ng Ca-di-li-num (gÇn thµnh phè Ca-pua ë T©y - Nam I-ta-li- phiÕn lo¹n vµ kh«i phôc ë Bå §µo Nha chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ vµ chÕ ®é a) n¨m 554, trong ®ã thèng so¸i Bi-d¨ng-x¬ N¸c-xª-x¬ ®· ®¸nh b¹i c¸c bé l¹c GiÐc -manh ng­êi Phr¨ng-c¬ vµ ng­êi A-lª-man. Ban ®Çu trËn ®¸nh, ng­êi phong kiÕn.-357. Phr¨ng-c¬ thäc s©u vµo trung t©m cña qu©n ®éi Bi-d¨ng-x¬ nh­ng sau ®ã bÞ kþ 283 ChØ cuèn tiÓu thuyÕt cña T.Hoi-p¬: "Anastasius: or Memoirs of a Greek; binh cña N¸c-xª-x¬ vu håi tõ bªn s­ên vµ ®¸nh tËp hËu bao v©y vµ tiªu diÖt. written at the close of the Eighteenth Century". Vol. I-III. London, 1819 ("A- Sau khi ®Èy lïi cuéc x©m l­îc cña ng­êi Phr¨ng-c¬ vµ ng­êi A-lª-man vµ sau na-xta-xi-ut hoÆc Håi ký cña mét ng­êi Hy L¹p viÕt vµo cuèi thÕ kû XVIII". khi tiªu diÖt tµn qu©n cña V­¬ng quèc I-ta-li-a cña ng­êi §«ng Gèt (493-554) TËp I-III, Lu©n §«n, 1819).-358. mµ chñ lùc ®· bÞ ®¸nh tan ngay tr­íc khi t¸c chiÕn víi ng­êi Phr¨ng-c¬, qu©n
  20. Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only. 2152 2153 chó thÝch chó thÝch ®éi cña N¸c-xª-x¬ ®· x¸c lËp trong mét thêi gian ng¾n ë I-ta-li-a sù thèng trÞ th¸ng T¸m 1744 cho ®Õn khi Phri-®rÝch II ký hoµ ­íc riªng rÏ míi (ChiÕn cña §Õ quèc §«ng La M· theo chÕ ®é n« lÖ (Bi-d¨ng-x¬).-367. tranh Xi-lª-di thø hai). Môc ®Ých chÝnh cña Phri-®rÝch II trong nh÷ng cuéc chiÕn tranh Êy, nh÷ng cuéc chiÕn tranh ph¶n ¸nh cuéc tranh giµnh b¸ quyÒn ë 287 Trong trËn MÐc-dª-buèc-g¬ (933), qu©n ®éi cña vua §øc Hen-rÝch I Ng­êi b¾t Trung ¢u cña Phæ vµ ¸o, lµ c­íp ®o¹t vµ khèng chÕ tØnh Xi-lª-di giµu cã cña chim vµ trong trËn Lª-kh¬ (955), qu©n ®éi cña ng­êi nèi ng«i «ng èt-t«n I ®· ®¸nh b¹i ng­êi Hung-ga-ri x©m nhËp l·nh thæ §øc vµo thÕ kû X. Nh÷ng th¾ng lîi Êy Ba Lan.-374. ®­îc chuÈn bÞ trªn møc ®é lín b»ng sù c¶i tæ qu©n ®éi kþ sÜ §øc do Hen-rÝch I tiÕn 292 ¡ng-ghen dÉn ra theo c¸ch tr×nh bµy cña m×nh mét sè qui ®Þnh trong c¸c b¶n hµnh.-368. chØ thÞ cña Phri-®rÝch II nh­ "ChØ thÞ cho kþ binh trong chiÕn ®Êu" ngµy 17 288 Ngµy 9 th¸ng T­ 1241 trong trËn V an-st¸t gÇn thµnh phè Li-ghi-x¬ (Lª-gni-xa), th¸ng Ba 1742, "ChØ thÞ cho c¸c trung ®oµn tr­ëng vµ tÊt c¶ c¸c sÜ quan trung liªn qu©n cña bän phong kiÕn Ba Lan vµ §øc ®· thÊt b¹i tr­íc bän chinh phôc ®oµn phiªu kþ" ngµy 21 th¸ng Ba 1742, "ChØ thÞ vÒ tr×nh tù hµnh ®éng cña sÜ M«ng Cæ x©m nhËp Trung ¢u (vÒ cuéc x©m nhËp nµy, xem chó thÝch 34).-369. quan kþ binh khi gÆp ®Þch" ngµy 25 th¸ng B¶y 1744, "ChØ thÞ cho thiÕu t­íng kþ binh" ngµy 14 th¸ng T¸m 1748 v.v..-374. 289 Trong trËn N «-va-ra (B¾c I-ta-li-a) ngµy 6 th¸ng S¸u 1513 qu©n ®éi ®¸nh thuª 293 ë ®©y kÓ ra mét sè trËn chiÕn ®Êu trong cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn thõa kÕ Thuþ SÜ phôc vô cho c«ng t­íc Mi-la-n« ®· ®¸nh b¹i qu©n ®éi Ph¸p mµ chñ lùc ng«i vua ¸o (1740-1748) vµ ChiÕn tranh b¶y n¨m (1756-1763) trong ®ã hµnh lµ kþ sÜ vµ buéc qu©n ®éi Ph¸p rót qua nói An-p¬ vÒ Ph¸p. ThÊt b¹i nµy ®· lµm ®éng cña kþ binh cã t¸c dông rÊt lín. ph¸ s¶n cuéc tiÕn qu©n x©m l­îc cña vua Ph¸p Lu-i XII vµo I-ta-li-a n¨m 1513 - mét trong nhiÒu cuéc x©m nhËp b¸n ®¶o An-pen-nanh cña kÎ ®Þch bªn ngoµi Trong trËn H«-en-Phri-®ª-bÐc ë Xi-lª-di (cã khi gäi lµ St¬-ri-g©u) ngµy 4 trong thêi kú chiÕn tranh ë I-ta-li-a 1494-1559 (xem chó thÝch 37).-370. th¸ng S¸u 1745, qu©n Phæ do Phri-®rÝch chØ huy ®· ®¸nh b¹i liªn qu©n ¸o- D¾c-den; ë Kª-xen-doãc-ph¬ (D¾c-den) ngµy 15 th¸ng Ch¹p 1745 qu©n ®éi 290 ë M¸c-xt«n-mua (I-oãc-sia) ngµy 2 th¸ng B¶y 1644 vµ ë N©y-d¬-bi (Noãc-hem- Phæ ®¸nh tan qu©n D¾c-den t¹o kh¶ n¨ng cho vua Phri-®rÝch II ký ë §re-x®en pt¬n-sia) ngµy 14 th¸ng S¸u 1645 trong thêi kú c¸ch m¹ng t­ s¶n ë Anh, qu©n hoµ ­íc víi ¸o vµ D¾c-den, chÊm døt cuéc ChiÕn tranh Xi-lª-di thø hai (xem ®éi cña nghÞ viÖn ®· ®¸nh b¹i qu©n ®éi ph¶n c¸ch m¹ng cña vua Anh S¸c-l¬ I. chó thÝch 291). Cã t¸c dông quyÕt ®Þnh trong nh÷ng trËn Êy lµ kþ binh do Cr«m-oen chØ huy mµ h¹t nh©n lµ nh÷ng ®¬n vÞ tuyÓn mé trong n«ng d©n vµ nh÷ng ng­êi thñ Trong trËn R «-xb¾c (vïng MÐc-dª-buèc-g¬ thuéc Phæ) ngµy 5 th¸ng M­êi c«ng vµ hä næi bËt vÒ chÊt l­îng chiÕn ®Êu cao, cã kû luËt vµ nhËn thøc ®­îc mét 1757, qu©n ®éi cña Phri-®rÝch II ®¸nh b¹i liªn qu©n cña Ph¸p vµ c¸c quèc tr¸ch nhiÖm c¸ch m¹ng. KÕt côc cña hai trËn nµy, ®Æc biÖt lµ trËn thø hai, gia §øc thï ®Þch víi Phæ. quyÕt ®Þnh trªn møc ®é lín th¾ng lîi cña lùc l­îng cña nghÞ viÖn trong cuéc néi VÒ trËn Lai-then ( ngµy 5 th¸ng Ch¹p 1757) xem chó thÝch 118. chiÕn thø nhÊt 1642-1646 (vÒ cuéc néi chiÕn nµy, xem chó thÝch 51).-373. ë Xoãc-n¬-®oãc-ph¬ (§«ng Phæ) ngµy 25 (14) th¸ng T¸m 1758 Phri-®rÝch ®· 291 C¸c cuéc chiÕn tranh Xi-lª-di lµ mét bé phËn cña cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn chiÕn ®Êu víi qu©n Nga, kÕt qu¶ lµ hai bªn ®Òu bÞ thiÖt h¹i nÆng mµ bÊt ph©n thõa kÕ ng«i vua ¸o (xem chó thÝch 43) cã tÝnh chÊt toµn ch©u ¢u, nã bao gåm th¾ng b¹i. Sù chèng cù cña qu©n Nga ®· ph¸ vì sù tÝnh to¸n cña Phri-®rÝch II c¸c ho¹t ®éng qu©n sù gi÷a Phæ vµ ¸ o 1740-1742, tõ khi Phri-®rÝch II x©m lµ diÖt ®Þch tõng bé phËn mét vµ ®· chuÈn bÞ cho cuéc tÊn c«ng th¾ng lîi sau nhËp Xi-lª-di cho ®Õn khi Phri-®rÝch II ký hoµ ­íc riªng rÏ víi ¸o (ChiÕn nµy cña qu©n Nga.-375. tranh Xi-lª-di thø nhÊt) còng nh­ c¸c ho¹t ®éng qu©n sù cña Phæ chèng ¸ o vµ 294 Trong trËn V uyÕc-xbuèc (Ba-vi-e) ngµy 3 th¸ng ChÝn 1796 trong thêi kú chiÕn ®ång minh ¸o D¾c-den n¨m 1744-1745, tõ khi chiÕn tranh l¹i bïng næ vµo
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học