Trào lưu hậu cấu trúc luận và những vấn đề đặt ra đối với ngành Ngôn ngữ học ứng dụng

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Nghiên cu Nc ngoi, Tp 29, S 2 (2013) 62-75 THÔNG TIN-BÌNH LUẬN Trào lưu hu cu trúc lun và nhng vn t ra i v i ngành ngôn ng hc ng dng Lê Văn Canh* Phòng Hp tác Quc t, Trưng i hc Ngoi ng , i hc Quc gia Hà Ni, ưng Phm Văn ng, Cu Giy, Hà Ni, Vit Nam Nhn ngày 15 tháng 2 năm 2013 Chnh sa ngày 26 tháng 4 năm 2013; Chp nhn ăng ngày 21 tháng 6 năm 2013 Tóm tt. Bài vit trình bày nhng ni dung cơ bn ca trào lưu hu cu trúc lun liên quan n ngành ngôn ng hc ng dng, c bit là lĩnh vc giáo dc ngoi ng. Mc ích ca bài vit là phân tích nhng thách thc mà trào lưu hu cu trúc lun t ra i v i giáo dc ngoi ng Vit Nam. ng thi bài vit cũng ưa ra nhng gi ý cn nghiên cu sâu hơn lĩnh vc giáo dc ngoi ng Vit Nam có th tìm ra nhng gii pháp cho nhng thách thc ó. T khóa: cu trúc lun, hu cu trúc lun, giáo dc ngoi ng, ngôn ng hc ng dng. 1. Cu trúc lun và hu cu trúc lun* 1.1. Cu trúc lun Mc dù cu trúc lun (structuralism) g!n v i tên tu"i ca Ferdinand de Saussure [1] trong công trình Course in General Linguistics nhưng chính Roman Jakobson là ngưi u tiên s dng thut ng này. Cu trúc lun có th ưc #nh nghĩa mt cách ơn gin là phương pháp lun nghiên cu thuc các ngành khoa hc xã hi da trên lý thuyt ngôn ng hc cu trúc ca Ferdinand de Saussure. Không ai có th ph nhn ưc nh hưng to l n ca cu trúc lun i v i các lĩnh vc _______ * T: 84-913563126 E-mail: levancanhvnu@gmail.com 62 thuc ngành khoa hc xã hi nhân văn và các ngành khoa hc v hành vi, nht là các ngành hc như nhân hc và phân tâm hc. Harris [2] cho r$ng cu trúc lun ã chim lĩnh mt v# trí quan trng có mt không hai trong l#ch s tư tưng phương Tây và cun giáo trình ca Saussure không nhng là giáo trình cơ bn trong lĩnh vc ngôn ng hc mà nó còn góp phn to ra mt trào lưu hc thut rng l n ca th k% 20 sau khi Roman Jakobson, nhà ngôn ng hc ngưi Nga sng Hoa Kỳ và là mt trong nhng ngưi sáng lp trưng phái ngôn ng hc Praha phát tri n và m rng phm vi nh hưng ca nó vưt ra ngoài lĩnh vc ngôn ng hc. Jakobson gi lý thuyt này là ‘cu trúc lun’. Lévi-Strauss là ngưi u tiên s dng nhng khái nim v phương pháp nghiên cu L.V. Canh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Nghiên cu Nc ngoi, T p 29, S$ 2 (2013) 62-75 63 ca cu trúc lun vào lĩnh vc nhân hc. Sau ó, cu trúc lun ưc áp dng vào lĩnh vc Trng tâm nghiên cu ca ngôn ng hc không phi là li nói ca cá nhân s dng ngôn ng nghiên cu văn hc và phân tâm hc. (parole) mà chính là ngôn ng v i tư cách là Pennycook [3] nhn xét v vai trò ca cu trúc lun như sau: “i v i các lĩnh vc như ngôn ng hc, xã hi hc và nhân hc, cu trúc lun ã giúp chúng ta vưt ra kh`i tư duy theo ki u tng bc v các giá tr# theo ó nhng ngôn ng, văn hóa và các xã hi nguyên thy ưc xp dư i áy còn nhng ngôn ng, văn hóa và xã hi phát tri n ưc xp v# trí cao nht. Cu trúc lun buc chúng ta miêu t nhng gì n$m nhng cu trúc bên trong ch không ưc ánh giá nhng gì bên ngoài. Vn quan trng là cu trúc ni ti ca s vt hot ng như th nào ch không phi các mi quan h bên ngoài ca chúng. Theo hư ng ó, các nhà ngôn ng hc không nhng có th khám phá cơ ch bên trong phc hp ca các ngôn ng …mà còn có th lp lun r$ng tt c các ngôn ng u bình (ng theo nghĩa chúng u phc v nhu cu ca nhng ngưi nói các th ting ó mt cách bình (ng.” (tr. 31) Ht nhân ca cu trúc lun v ngôn ng ưc Saussure trình bày ng!n gn trong câu sau: “Ngôn ng là mt h thng trong ó tt c các thành t g!n kt v i nhau và giá tr# ca thành t này ph thuc vào s cùng tn ti ng thi ca tt c các thành t khác.” (Saussure [1:113]). Quan i m ch o ca Saussure là ngôn ng là hình thc ch không phi cht liu, nó là mt h thng ký hiu, mà ký hiu li là mt thc th kt hp gia cái ‘bi u t’ (signifier) v i ‘cái ưc bi u t’ (signified). Lý thuyt này có th ưc tóm t!t thành năm mnh chính sau ây:1) Ký hiu bao gm cái bi u t (signifier) và cái ưc bi u t (signified); 2) Ký hiu mang tính võ oán; 3) S khác bit to ra nghĩa; 4) Ngôn ng cn ưc nghiên cu theo ng i ch không phi theo l#ch i; 5) mt h thng khách quan (langue). Mnh then cht nht trong lý thuyt ngôn ng hc ca Saussure là s khác bit v hình thc ngôn ng to ra nghĩa. Nói cách khác, nghĩa chính là sn ph)m ca nhng khác bit ni ti gia các ng #nh danh (terms) thuc mt ngôn ng v i tư cách là mt h thng. V i quan nim ngôn ng là mt h thng khép kín, t hoàn chnh, bt bin và c lp v i ch th tâm lý ca ngưi s dng ngôn ng, Saussure ch nghiên cu ngôn ng trng thái tĩnh ti mt thi i m nht #nh. Ông ã b` qua vic ngôn ng ưc các cá nhân s dng như th nào trong thc t cuc sng hàng ngày và ông cũng b` qua s thay "i ca nghĩa qua thi gian. Ông không ch ra ưc các ký hiu ngôn ng liên h như th nào t i th gi i s vt, con ngưi và s kin là nhng cái n$m ngoài ngôn ng. ây là ni dung b# phê phán nhiu nht trong lý thuyt ngôn ng hc cu trúc ca Saussure và hn ch này cũng chính là mt trong nhng tác nhân ưa n s ra i ca trào lưu hu cu trúc lun (post-structuralism). 1.2. Trào lưu hu cu trúc lun Ging như mi lý thuyt khác, cu trúc lun khi phát tri n lên cc i m ã bc l nhng hn ch ca nó. Sau chin tranh th gi i th hai, châu Âu phi i mt v i mt lot nhng vn xã hi òi h`i phi có nhng trit lý m i gii quyt như thm ha ca ch nghĩa phát xít c, ch nghĩa thc dân, hc thuyt Xta-lin và s suy thoái kinh t. Trong bi cnh xã hi ca châu Âu thi ó, mt th h m i các trit gia xut hin trong gi i trí thc Pháp và h là nhng ngưi b# )y ra ngoài l xã hi vì nhng lý do cá nhân bt kh kháng như Derrida là 64 L.V. Canh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Nghiên cu Nc ngoi, T p 29, S$ 2 (2013) 62-75 ngưi Do Thái gc Angieri còn Foucault là ngưi ng tính. Nhng trit gia này ã nhn ra nhng hn ch ca cu trúc lun, khư c t* mi truyn thng ca ch nghĩa duy lý Tây Âu và phát tri n mt trào lưu m i mà sau này ưc gi là ‘Hu cu trúc lun’ (poststructuralism). Chính vì vy, trào lưu hu cu trúc lun v bn cht là trào lưu trit hc phn bin xã hi, phn bin li tt c các hình thái xã hi, chính tr# và văn hóa ương thi. Trào lưu hu cu trúc lun ch#u nh hưng ca nhiu lý thuyt như hin tưng lun, ch nghĩa hin sinh, phân tâm hc và ch nghĩa Mác. Do vy trào lưu hu cu trúc lun có nhng nét tương ng v i trào lưu hu hin i (post modernism) như nhn mnh tính cht tương i ca chân lý. Ngưi u tiên ch ra nhng hn ch ca cu trúc lun là Jacques Derrida [6] trong công trình ưc công b năm 1967 và ưc tái bn năm 1976 v i tên gi là Of Grammatology (V văn t* hc). Theo Derrida thì cu trúc lun ã không nói lên ưc khía cnh xã hi ca ngôn Pháp, nhưng các th h th ba và th tư hin nay ch yu là các hc gi Anh và Hoa Kỳ. S ra i ca trào lưu hu cu trúc lun không nh$m mc ích bác b` nhng lun i m ca cu trúc lun mà là phát tri n nhng lun i m ó trên cơ s phn bin chúng. Nói mt cách chính xác thì trào lưu hu cu trúc lun là s phát tri n da trên nn tng ca cu trúc lun ch không phi chng li cu trúc lun. iu này ưc Newman [4] lý gii như sau: “Trào lưu hu cu trúc lun không bác b` cu trúc lun mà nó cách tân (radicalize) lý thuyt này… Trào lưu hu cu trúc lun ưa cu trúc lun n hi kt có lôgic” (tr. 5). Cameron [5, tr. 50-51] miêu t trào lưu hu cu trúc lun là “ thái phê phán i v i li tư duy truyn thng và cách ngưi ta miêu t hin thc, tính khách th , tc là iu kin ca cá nhân con ngưi tn ti hay ‘tác nhân’ và tri thc” ng thi t vn cn th*a nhn ‘hin thc ưc kin to trong và qua di+n ngôn”. Bn cht ct lõi ca trào lưu hu cu trúc lun là thái i v i khoa hc, ng và không thy ưc s bt "n #nh ca tính khách quan, chân lý/s tht. Các nhà hu ngôn ng. Nhân vt th hai lên ting phê phán nhng hn ch ca cu trúc lun trong ngôn ng là Michel Foucault [7] v i mt khái nim có nh hưng sâu rng trong ngôn ng hc là khái nim di+n ngôn (discourse) có nghĩa là cuc i thoi (nghĩa này khác v i nghĩa thông thưng ca t* này trong ngôn ng hc). Khái nim discourse ưc Hall [8:291] #nh nghĩa là cu trúc lun cho r$ng hin thc không tn ti trong th gi i vt cht và cũng không n$m trong ý thc cá nhân. Hin thc ch ưc to ra trong thit ch xã hi và văn hóa (Pennycook [3: 106]. Hu cu trúc lun nhn mnh vic hình thành cái tôi cá nhân (self) và s t iu chnh (self-regulation) thông qua vic s dng ngôn ng vào mc ích xã hi. Cái tôi cá nhân không “mt tp hp các phát bi u (statements) to phi là cái to ra văn hóa mà chính văn hóa to thành ngôn ng nói v mt vn c th nào ra cái tôi cá nhân. Hu cu trúc lun là mt trào ó ti mt thi i m l#ch s c th - nó là mt lưu trit hc vn dng nhiu lý thuyt và cách thc trình hin kin thc v vn ó”. Hai hc gi này là nhng ngưi t nn móng cho mt trào lưu m i v i tên gi là ‘trào lưu phương pháp phê phán khác nhau, nhng khái nim m i và nhng hình thc phân tích m i. V bn cht, trào lưu hu cu trúc lun không phi hu cu trúc lun” ưc khi ngun t* Pháp là mt phương pháp, mt lý thuyt hay mt vào thp k% 1960 . Mc dù th h hc gi u tiên ca trào lưu hu cu trúc lun ch yu trưng phái mà là mt trào lưu tư tưng i din cho nhiu hình thc phê phán và mang tính L.V. Canh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Nghiên cu Nc ngoi, T p 29, S$ 2 (2013) 62-75 65 cht liên ngành v i nhiu nhánh nghiên cu liên quan v i nhau. Trong lĩnh vc ngôn ng, khác v i các hc gi theo cu trúc lun nhìn ngôn ng t* góc ng i, cao tính khoa hc, coi ngôn ng là mt h thng khép kín và tĩnh ti, nhng ngưi ng h trào lưu hu cu trúc lun cho r$ng ngôn ng luôn trong quá trình vn ng (dynamic) do ó có quan h mt thit v i xã hi và l#ch s. Vì lý do này, nghĩa ca t* không hoàn toàn võ oán mà mang tính xã hi nên không có tính "n #nh, chúng ta không th d oán trư c và ch có th hi u nghĩa ca t* tùy theo bi cnh giao tip xã hi. Quan i m này v ng nghĩa có nhng nét tương ng v i quan i m ca các nhà ngôn ng hc tri nhn (cognitive linguistics). Các t* to nên văn bn không có mi quan h c #nh v i nhng s vt hay khái nim mà chúng bi u t. Như vy, các ký hiu là nhng thc th vt cht c th , cn ưc nghiên cu trong các mi quan h gia chúng v i nhau. ây là phương pháp Foucault s dng. Ging như de Saussure, Foucault [7] quan tâm n nhng nguyên lý t" chc các thành t to thành nhng mô hình (patterns) lô gic và có nghĩa. Tuy nhiên, khác v i Saussure, Foucault không nghiên cu tìm ra giá tr# ca nhng mô hình ó trong mt h thng ngôn ng lý tưng. Ngưc li ông quan tâm n vic miêu t các mi quan h c th có th miêu t ưc gia các thành t c th . Các mi quan h ó ưc Foucault gi là “nhng cu to thông qua ngôn-ng-ang-ưc-s-dng ” (discursive formations). Nhng cu to ó là nhng phương thc t" chc hay s!p xp mt tp hp các ngôn bn trong mi quan h v i nhau. Hu cu trúc lun miêu t bn cht ca ngôn ng như sau: 1) Ngôn ng là mt thc t xã hi phc tp mà giá tr# và nghĩa ca mt phát ngôn nào ó ưc quyt #nh mt phn bi giá tr# và nghĩa ca ngưi ưa ra phát ngôn ó. Ch riêng ngôn ng không thôi thì nó không th giúp chúng ta tip cn ưc nghĩa ca mt thông ip ưc kin to a phương thc. Kress [9: 15] xut chúng ta nên nhìn quá trình to nghĩa (meaning-making) v i “cái nhìn ca v tinh, tc là chúng ta nhìn ngôn ng ging như khi chúng ta nhìn trái t t* vũ tr thy nó ch là mt phn rt nh` ca mt t"ng th l n hơn nhiu”. Do vy, hu cu trúc lun không th*a nhn mi quan h trc tip gia cái bi u t v i cái ưc bi u t. Nghĩa ca t* ch tn ti trong mi quan h v i các nghĩa khác, ng thi nghĩa ca t* luôn ưc #nh v# v mt xã hi và l#ch s. Ví d, hc sinh và giáo viên hay nhng ngưi thuc các nn văn hóa khác nhau hoc thm chí nhng ngưi cùng mt nn văn hóa trong nhng bi cnh l#ch s, xã hi khác nhau có th có nhng cách hi u khác nhau v nghĩa ca khái nim ‘dy tt’ . 2) Do nghĩa ca t* luôn bin "i nên ch th tính (subjectivity) ca con ngưi ưc di+n ngôn to ra mt cách bi u trưng. Ch th tính là nhng cách thc hình thành bn ngã thông qua di+n ngôn. Ngôn ng, nghĩa và ch th tính không phi là bt bin nên quyn lc – yu t hàm )n trong mi giao tip xã hi – không phi là th hàng hóa mt s cá nhân hay nhóm xã hi s hu ch ng ngưi khác. Quyn lc ưc ý nim hóa như mt yu t lan truyn trong các quan h xã hi t*ng cá nhân v*a là ngưi th hin quyn lc v*a là ngưi ch#u tác ng ca quyn lc (Foucault [7]. Vì yu t tác nhân (tm d#ch t* ting Anh ‘agency’ có nghĩa là con ngưi không phi là mt thc th hoàn toàn t ch nhưng v,n có quyn ch ng tương i trong không gian, cơ cu xã hi thông qua cách hành x ca mình) có tính cht a chiu, mâu thu,n, luôn bin ng và thay "i 66 L.V. Canh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Nghiên cu Nc ngoi, T p 29, S$ 2 (2013) 62-75 theo thi gian và không gian xã hi nên bn ngã (identity) cũng mang tính a din, bin ng và có th thay "i (Weedon [10]. Ngôn ng to ra bn ngã và bn ngã to ra cách dùng ngôn ng ca cá nhân. Nói theo Weedon [10: 21] thì “Ngôn ng là nơi nhng hình thc t" chc xã hi thc t và tim tàng cùng v i nhng h ly v mt xã hi và chính tr# ca nhng hình thc ó ưc xác #nh và b# ưa ra tranh lun. Tuy nhiên, nó cũng chính là nơi ý thc ca chúng ta v bn thân, ch th tính ca chúng ta ưc kin to”. Trong khi hc ngôn ng ngưi hc có th nhn ra mâu thu,n gia s t #nh v# bn thân h v i cách ngưi khác #nh v# h (Pavlenko [11]. 3) #a v# ca các ngôn ng, di+n ngôn hay chúng tôi hư ng n vic phân tích nhng thách thc ca trào lưu hu cu trúc lun i v i ngành ngôn ng hc ng dng. Tuy nhiên, ngôn ng hc ng dng là mt lĩnh vc khó có th #nh nghĩa ưc mt cách y (Pennycook [3]), nên khái nim này cn ưc gi i hn cho phù hp v i mc ích ca bài vit. Trong cun t* i n ngôn ng hc ng dng ca nhà xut bn Longman, các tác gi Richards, Platt và Weber [12: 15] ưa ra hai #nh nghĩa v khái nim ngôn ng hc ng dng: - Là ngành nghiên cu v hot ng hc và dy ngôn ng th hai - Là ngành nghiên cu ngôn ng và ngôn ng vc (register) khác nhau là không bình ng hc trong mi quan h v i các vn c (ng trên th# trưng ngôn ng (Pavlenko [11]. th như t* vng hc, d#ch thut, bnh lý li nói Ngôn ng là mt hình thái ca vn bi u tưng (symbolic capital) mà v sau có th chuy n "i thành vn kinh t hay vn xã hi. Vì vy, có th g!n kt cá nhân v i xã hi trong quá trình hc ngôn ng th hai tìm ra nhng phương thc các bin th ngôn ng và cách dùng ngôn ng c th tr nên hp thc hóa và cha ng trong chúng nhng giá tr# hoc b# làm gim tm quan trng và b# mt giá tr# trên th# trưng ngôn ng (Pavlenko [11: 88]. Ví d d+ hi u nht v khía cnh này là #a v# ca ting Anh ca ngưi bn ng v i ting Anh ca ngưi phi bn ng. Nói mt cách khái quát nht thì trào lưu hu cu trúc lun cao v# trí trung tâm ca ngôn ng i v i hot ng ca con ngưi và văn hóa xét theo ba khía cnh: tính vt cht, tính ngôn ng và bn cht tư tưng h ca ngôn ng. 2. Trào lưu hu cu trúc lun vi ngôn ng hc ng d ng Trên cơ s gi i thiu nhng ni dung cơ bn ca cu trúc lun và hu cu trúc lun, (speech pathology), v.v. Trong bài vit này, ngôn ng hc ng dng ưc hi u theo #nh nghĩa th nht và ó cũng là quan nim ca Widdowson [13]. Mc tiêu ca trào lưu hu cu trúc lun là nghiên cu xây dng lý thuyt v vai trò ca ngôn ng i v i quá trình kin to và tái to các quan h xã hi và vai trò ca nhng bin ng xã hi i v i quá trình hc và s dng ngôn ng th hai hoc ngoi ng. Ht nhân ca trào lưu hu cu trúc lun là quan i m cho r$ng ngôn ng là vn bi u tưng và là nơi bn ngã ưc kin to (Bourdieu[14] ; Weedon [10]) và quan i m v ngưi s dng ngôn ng th hai hay ngoi ng là tác nhân mà bn ngã ca h mang tính a chiu và luôn thay "i (Lantolf & Pavlenko [15]; Norton Peirce [16]; Pavlenko [11]). Nhng quan i m này t ra vn nghiên cu cách thc bn ngã ngôn ng, bn ngã xã hi, bn ngã văn hóa, bn ngã gi i tính và bn ngã chng tc ca ngưi s dng ngôn ng th hai hay ngoi ng ưc kin to và tái kin to trong quá trình hc và s ... - tailieumienphi.vn