Tổng tích hợp lý thuyết, một trào lưu mới của tiến trình phát triển xã hội học - Tô Duy Hợp

X· héi häc sè 2 (86), 2004 15 Tæng - tÝch hîp lý thuyÕt, mét trµo l−u míi cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn x· héi häc T« Duy Hîp Trong T¹p chÝ X· héi häc (sè 1(65), 1999) cã bµi “Lý thuyÕt” cña Anthony Giddens do tiÕn sÜ Vò M¹nh Lîi dÞch vµ giíi thiÖu. ë cuèi bµi cã ®o¹n viÕt: “Thùc tÕ r»ng kh«ng cã c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt duy nhÊt nµo thèng trÞ toµn bé x· héi häc cã thÓ tá ra lµ dÊu hiÖu yÕu kÐm trong ngµnh nµy. Nh−ng thùc tÕ kh«ng ph¶i nh− vËy. Ng−îc l¹i, sù ganh ®ua cña c¸c c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt vµ c¸c lý thuyÕt lµ ®èi thñ cña nhau, lµ mét biÓu hiÖn søc sèng cña ho¹t ®éng x· héi häc. Trong viÖc nghiªn cøu con ng−êi - lµ b¶n th©n chóng ta - sù ®a d¹ng vÒ lý thuyÕt gióp chóng ta tr¸nh khái gi¸o ®iÒu. Hµnh vi con ng−êi rÊt phøc t¹p vµ nhiÒu chiÒu c¹nh, vµ rÊt khã cã kh¶ n¨ng r»ng mét quan ®iÓm lý thuyÕt cã thÓ bao trïm tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh cña nã. TÝnh ®a d¹ng trong t− duy lý luËn cung cÊp nguån ý t−ëng phong phó mµ chóng ta cã thÓ rót ra trong nghiªn cøu, vµ nã kÝch thÝch n¨ng lùc s¸ng t¹o lµ v« cïng cÇn thiÕt ®èi víi tiÕn bé trong c«ng t¸c x· héi häc” VÒ t×nh tr¹ng cã nhiÒu (thËm chÝ qu¸ nhiÒu) lý thuyÕt kh¸c nhau, kh«ng c¹nh tranh hoÆc c¹nh tranh (thËm chÝ ®èi lËp, lo¹i trõ nhau) trong x· héi häc xuyªn suèt lÞch sö h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña bé m«n khoa häc x· héi nµy, ®· ®−îc ghi nhËn trong c¸c s¸ch gi¸o khoa x· héi häc vµ s¸ch chuyªn kh¶o vÒ lý thuyÕt x· héi häc. Ch¼ng h¹n, trong s¸ch X· héi häc1 cña c¸c t¸c gi¶ D. Light, S.Keller, C.Calhoun ®· cho thÊy râ sù t−¬ng ph¶n, ®èi chäi nhau gi÷a c¸c lý thuyÕt nÒn t¶ng trong x· héi häc qua h×nh 1.2. Sù ®èi lËp, lo¹i trõ lÉn nhau gi÷a lý thuyÕt chøc n¨ng vµ lý thuyÕt xung ®ét (quyÒn lùc) chñ yÕu tËp trung ë vÊn ®Ò thùc chÊt cña sù liªn kÕt x· héi, lµ dùa trªn c¬ së chøc n¨ng hay lµ xung ®ét (quyÒn lùc) ? Cßn sù ®èi lËp, lo¹i trõ nhau gi÷a lý 1 Xem, Donald Light, Suzanne Keller, Graig Calhoun. Sociology. Fifth Edition. Alferd A. Knopf, Inc. New York, 1989, p.22. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 16 Tæng - tÝch hîp lý thuyÕt, mét trµo l−u míi cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn x· héi häc thuyÕt cÊu tróc vµ lý thuyÕt hµnh ®éng chñ yÕu xoay quanh vÊn ®Ò quyÕt ®Þnh luËn khi xö lý quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi (nhãm, céng ®ång, tËp thÓ, tæ chøc, thiÕt chÕ, v,v…). NghÜa lµ, xÐt cho cïng, ai quyÕt ®Þnh ai? X· héi quyÕt ®Þnh c¸ nh©n hay c¸ nh©n quyÕt ®Þnh x· héi ? Hµnh ®éng (Action) Chøc n¨ng (Function) QuyÒn lùc (Power) CÊu tróc (Structure) S¸ch “NhËp m«n x· héi häc”2 cña c¸c t¸c gi¶ Tony Bilton, Kenvin Bonnett, …ghi nhËn thªm r»ng, sù ®èi ®Çu gi÷a c¸c tr−êng ph¸i lý thuyÕt x· héi häc lµ kh¸ triÖt ®Ó, kh«ng chØ trªn b×nh diÖn b¶n thÓ luËn mµ cßn c¶ trªn b×nh diÖn ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc. H×nh 12.3 (trang 490) cho ta thÊy râ nguyªn t¾c lý thuyÕt nµo th× ph−¬ng ph¸p ®ã nh− sau: (2) Xem, Tony Bilton, Kenvin Bonnett,… NhËp m«n x· héi häc, NXB khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1993, tr 456 vµ 490. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn T« Duy Hîp 17 Thùc chøng luËn X· héi häc cÊu tróc T¸c ®éng qua l¹i3 t−îng tr−ng D©n téc ph−¬ng4 ph¸p luËn Ph¶n thùc chøng luËn Ph−¬ng ph¸p th−êng sö dông §iÒu tra B¶ng c©u hái ®ãng/ pháng vÊn cÊu tróc Quan s¸t5 trong cuéc Nghiªn cøu d©n téc häc pháng vÊn më kh«ng cÊu tróc, ph©n tÝch trong trß chuyÖn. Sè liÖu ®Þnh l−îng6 (Nh−: thèng kª) Gi¶ ®Þnh Thùc tÕ cã thÓ ®−îc ®Þnh l−îng c¸c biÕn sè t−¬ng liªn nh− tû lÖ tù tö thùc Sè liÖu ®Þnh tÝnh7 (Nh−: ý nghÜa chñ thÓ) Thùc tÕ kh«ng thÓ ®Þnh l−îng nh−: kh«ng cã tû lÖ tù tö thùc Xem xÐt mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n ta thÊy sù ®ông ®é gi÷a c¸c lý thuyÕt nÒn t¶ng x· héi häc tËp trung xung quanh nh÷ng nan ®Ò8 lý thuyÕt c¬ b¶n, ®ã lµ: 1. CÊu tróc x· héi ↔ hµnh ®éng x· héi 2. VÜ m« ↔ vi m« 3. Chøc n¨ng x· héi ↔ Xung ®ét (quyÒn lùc) x· héi 4. TiÕn hãa x· héi ↔ C¸ch m¹ng x· héi 5. Kinh tÕ quyÕt ®Þnh ↔ V¨n hãa quyÕt ®Þnh 6. Gi¶i thÝch nh©n qu¶ (®Þnh l−îng, kh¸ch quan) ↔ Gi¶i thÝch ý nghÜa (®Þnh tÝnh, chñ quan) Sù ®èi ®Çu gi÷a thùc chøng luËn vµ ph¶n thùc chøng luËn, gi÷a cÊu tróc luËn vµ hµnh vi luËn, chøc n¨ng luËn vµ xung ®ét luËn, tiÕn hãa luËn vµ c¸ch m¹ng luËn v.v… lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng quan ®iÓm, tiÕp cËn duy vÞ cùc ®oan, cè chÊp theo l«gÝch bµi trung víi c«ng thøc t− duy “hoÆc lµ … hoÆc lµ”, kh«ng cã tr−êng hîp thø ba. Trong khu«n khæ t− duy lý luËn nh− thÕ nµy, mäi sù t×m tßi theo quan ®iÓm, tiÕp cËn hoµ gi¶i nan ®Ò ®Òu bÞ xÕp vµo lo¹i chiÕt trung, ba ph¶i, mÊt lËp tr−êng. 3. T−¬ng t¸c t−îng tr−ng 4. Ph−¬ng ph¸p luËn d©n téc häc (trong x· héi häc) 5. Quan s¸t th©m nhËp, tham dù, tham gia. 6. D÷ liÖu ®Þnh l−îng 7. D÷ liÖu ®Þnh tÝnh 8. Nan ®Ò: vÊn ®Ò nan gi¶i Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 18 Tæng - tÝch hîp lý thuyÕt, mét trµo l−u míi cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn x· héi häc ThÕ nh−ng, c¸i g× ®Õn th× nã tÊt yÕu ph¶i ®Õn. L«gÝch bµi trung, thùc chÊt lµ l«gÝch l−ìng trÞ ch©n lý: “hoÆc lµ ®óng, hoÆc lµ sai” tá ra qu¸ ®¬n gi¶n mÆc dï rÊt c¨n b¶n, ph¶i bæ sung thªm vµo ®ã l«gÝch chÊp trung, thùc chÊt lµ l«gÝch tam trÞ ch©n lý, kh«ng chØ hoÆc lµ ®óng hoÆc lµ sai mµ cßn cã thÓ nöa ®óng nöa sai9. PhÐp biÖn chøng cßn ®i xa h¬n n÷a, chÊp nhËn l«gÝch ®a trÞ, mµ vÒ nguyªn t¾c lµ v« h¹n trÞ, bëi v× gi÷a ®óng (=1) vµ sai (=0) lµ mét continuum v« sè gi¸ trÞ trung gian nh− … rÊt ®óng, gÇn ®óng…, …gÇn sai, rÊt sai… Trong vµi chôc n¨m cuèi cïng cña thÕ kû XX vµ cho ®Õn hiÖn nay trong x· héi häc thÕ giíi ®· xuÊt hiÖn vµ t¨ng tr−ëng rÊt nhanh trµo l−u tæng - tÝch hîp lý thuyÕt, thóc ®Èy tiÕn tr×nh chuyÓn ®æi tõ thÕ ®èi ®Çu lo¹i trõ nhau chuyÓn sang thÕ ®èi tho¹i, hîp t¸c, bæ sung cho nhau vµ héi nhËp víi nhau cña c¸c lý thuyÕt x· héi häc nÒn t¶ng vµ chuyªn biÖt. C¸c s¸ch chuyªn kh¶o vÒ lý thuyÕt x· héi häc ®−¬ng ®¹i ®Òu ghi nhËn t×nh h×nh míi nµy. Ch¼ng h¹n, trong s¸ch “Lý thuyÕt x· héi häc ®−¬ng ®¹i”10 cña G. Ritzer ®· ghi nhËn cã 10 tr−êng ph¸i lý thuyÕt lín trong x· héi häc ®−¬ng ®¹i, ®ã lµ: 1. Lý thuyÕt chøc n¨ng - cÊu tróc 2. Lý thuyÕt xung ®ét 3. Lý thuyÕt macxÝt míi 4. Lý thuyÕt t−¬ng t¸c t−îng tr−ng 5. HiÖn t−îng luËn trong x· héi häc 6. Ph−¬ng ph¸p luËn d©n téc häc trong x· héi häc 7. Lý thuyÕt trao ®æi 8. Lý thuyÕt hµnh vi 9. Lý thuyÕt vÞ n÷ 10. Lý thuyÕt cÊu tróc (hËu cÊu tróc luËn, ph¶n cÊu tróc luËn) Qu¸ tr×nh tæng - tÝch hîp lý thuyÕt x· héi häc diÔn ra theo c¸c tuyÕn sau ®©y: 1. TÝch hîp vi m« - vÜ m«11 (Micro - Macro Integration) víi nh÷ng ®ãng gãp cña nhiÒu t¸c gi¶, ®iÓn h×nh lµ: 1.1. G. Ritzer (1979) víi khung mÉu x· héi häc tÝch hîp (Integrated Sociological Paradigm) 1.2. J.Alexander (1987) víi x· héi häc ®a chiÒu c¹nh (Multidimensional Sociology) 1.3. N.Wiley (1988) víi c¸c cÊp ®é ph©n tÝch (Levels of Analysis) 1.4. J. Coleman (1987) víi m« h×nh vi m« ®Õn vÜ m« vµ c¬ së cña lý thuyÕt x· 9 NÕu ký hiÖu gi¸ trÞ ch©n thùc lµ sè 1, gi¸ trÞ kh«ng ch©n thùc lµ sè 0, th× gi¸ trÞ trung gian nµy lµ sè 1/2 10 Xem George RitZer. Contemporary Sociological Theory. Third Edition, MC Graw - Hill, Inc, Newyork, 1992. 11 Xem, G. Ritzer, s®d, ch−¬ng 10. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn T« Duy Hîp 19 héi (Micro - to - Macro model and Foundations of social theory) 1.5. R. Collins (1981) víi c¬ së vi m« cña x· héi häc vÜ m« (The Micro Foundations of Macro Sociology) 1.6. J. Berger, D.P. Eyre, M. Zelditch (1989) - lý thuyÕt t−¬ng t¸c liªn chñ thÓ (Interactor Theory) 1.7. A. Liska (1990) - M« h×nh vÜ m« ®Õn vi m« vµ vi m« ®Õn vÜ m« (Macro - to - Micro and Micro - to - Macro model) Tuy c¸ch tiÕp cËn riªng lµ kh¸ ®a d¹ng, cã t¸c gi¶ ®Ò cao vÜ m« trong tÝch hîp vi m« - vÜ m« (nh− J. Alexander), cã t¸c gi¶ ng−îc l¹i, ®Ò cao vi m« (nh− J. Coleman), thËm chÝ, quy gi¶n c¸i vÜ m« vÒ c¸i vi m« (R. Collins) nh−ng khuynh h−íng chung lµ kÕt hîp hai quan ®iÓm, hai c¸ch tiÕp cËn VÜ m« vµ Vi m« trong mét hÖ quan ®iÓm, tiÕp cËn thèng nhÊt, cã tÝnh ®Õn sù liªn kÕt víi c¸c quan ®iÓm, tiÕp cËn kh¸c nh− kh¸ch quan vµ chñ quan, cÊu tróc vµ t¸c nh©n hµnh ®éng… G. Ritzer ®· x©y dùng mét s¬ ®å tÝch hîp vi m« - vÜ m« nh− sau 12 : VÜ m« (I) VÜ m« - kh¸ch quan thÝ dô: x· héi,luËt ph¸p, hÖ thèng quan liªu, kiÕn tróc, c«ng nghÖ, ng«n ng÷ Kh¸ch quan (III) Vi m« - kh¸ch quan thÝ dô: c¸c khu«n mÉu hµnh vi, hµnh ®éng, t−¬ng t¸c gi÷a c¸c chñ thÓ (II) VÜ m« - chñ quan thÝ dô: V¨n hãa, c¸c chuÈn mùc, vµ c¸c gi¸ trÞ Chñ quan (IV) Vi m« - chñ quan thÝ dô: nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña sù kiÕn t¹o thùc tÕ x· héi Vi m« 12 Xem, G. Ritzer, s®d, trang 404, h×nh 10. 2. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn