Tôn giáo và nhà nước pháp quyền nhìn từ xã hội dân sự

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   


NGUYӈN THӎ VÂN HÀ(*)

TÔN GIÁO VÀ NHÀ NѬӞC PHÁP QUYӄN
NHÌN TӮ XÃ HӜI DÂN SӴ
Tóm t̷t: Bài vi͇t này trình bày khái l˱ͫc v͉ quan h͏ giͷa nhà
n˱ͣc pháp quy͉n vͣi các tôn giáo nhìn tͳ xã h͡i dân s͹, vͣi mong
mu͙n góp thêm m͡t góc nhìn vͣi th͹c t͇ chính tr͓ - xã h͡i - tôn
giáo ÿang di͍n ra ÿ͋ l͹a ch͕n con ÿ˱ͥng gi̫i quy͇t hài hòa m͙i
quan h͏ giͷa tôn giáo và nhà n˱ͣc trong vi͏c xây d͹ng chính sách
pháp lu̵t.
Tͳ khóa: Tôn giáo, nhà n˱ͣc pháp quy͉n, xã h͡i dân s͹.
1. Dүn nhұp
NiӅm tin tôn giáo làm con ngѭӡi gҳn kӃt vӟi nhau chһt chӁ, nhѭng
cNJng làm phân ly mҥnh mӁ các cӝng ÿӗng, quӕc gia, tӝc ngѭӡi. Tính ÿa
dҥng và ÿòi hӓi cӫa hӋ thӕng công ѭӟc quӕc tӃ vӅ nhân quyӅn, tôn giáo
và ÿiӅu kiӋn, quan niӋm cӫa mӛi quӕc gia ÿһt ra nhӳng thách thӭc trong
viӋc giҧi quyӃt mӕi quan hӋ tôn giáo vӟi pháp quyӅn ӣ mӛi nѭӟc.
Tҥi DiӉn ÿàn Ĉӕi thoҥi ViӋt - Mӻ vӅ tӵ do tôn giáo tҥi Washington
DC ngày 19/6/2013, GS.TS. Ĉӛ Quang Hѭng khҷng ÿӏnh: “Các kinh
nghiӋm quӕc tӃ cho thҩy, sӁ rҩt khó có thӇ giҧi quyӃt nhӳng khúc mҳc
trong quan hӋ giӳa tôn giáo, xã hӝi dân sӵ và nhà nѭӟc nӃu thiӃu vҳng
vai trò cӫa mӝt nhà nѭӟc pháp quyӅn vӅ tôn giáo”(1). Chúng tôi nhҩt trí
vӟi luұn ÿiӇm trên và trong bài viӃt này ÿһt ra thêm hai vҩn ÿӅ có liên
quan: M͡t là, nhà nѭӟc pháp quyӅn quҧn lý xã hӝi bҵng luұt pháp, nên
hoҥt ÿӝng tôn giáo, mӝt lƭnh vӵc cӫa ÿӡi sӕng xã hӝi, cNJng phҧi nhѭ vұy.
Hai là, làm rõ mӕi quan hӋ giӳa tôn giáo và nhà nѭӟc pháp quyӅn nhìn tӯ
xã hӝi dân sӵ ÿӇ có cái nhìn thích hӧp vӅ chính sách, pháp luұt và ӭng xӱ
phù hӧp vӟi xã hӝi dân sӵ nói chung, tôn giáo nói riêng.
2. Luұt pháp vӅ tôn giáo
Tôn giáo không chӍ là mӝt hình thái ý thӭc xã hӝi mà còn là thӵc thӇ
xã hӝi vӟi nhӳng hoҥt ÿӝng ÿһc thù ÿan xen vӟi các xã hӝi, ÿa dҥng xâm
nhұp vào mӑi phѭѫng diӋn cӫa ÿӡi sӕng.
*

NCS., Khoa Tôn giáo hӑc, Hӑc viӋn Khoa hӑc xã hӝi, ViӋn Hàn lâm Khoa hӑc xã
hӝi ViӋt Nam.

1JX\ʂQ 7Kʈ 9kQ +j 7{Q JLiR Yj QKj Qɉ͛F SKiS TX\ɾQ



Tôn giáo hay tín ngѭӥng tӵ nó không cҩu thành mӝt khái niӋm xác
ÿӏnh vӅ mһt pháp lý. Tuy nhiên, trong hoҥt ÿӝng pháp lý, có nhiӅu phҥm
trù liên quan ÿӃn các tә chӭc tôn giáo. NhiӅu nguyên tҳc pháp lý cѫ bҧn
liên quan ÿӃn tôn giáo trѭӟc hӃt và chӫ yӃu là các hoҥt ÿӝng công cӝng
cӫa nó.
Dѭӟi góc ÿӝ Luұt hӑc, chúng tôi cho rҵng, luұt pháp vӅ tôn giáo ÿѭӧc
hiӇu là tәng thӇ các quy tҳc xӱ sӵ có tính bҳt buӝc chung liên quan ÿӃn
lƭnh vӵc tôn giáo, do nhà nѭӟc ÿһt ra hoһc thӯa nhұn và bҧo ÿҧm thӵc
hiӋn bҵng các biӋn pháp giáo dөc, thuyӃt phөc, cѭӥng chӃ.
ViӋc các nhà nѭӟc ban hành hӋ thӕng quy phҥm pháp lý ÿӇ ÿiӅu chӍnh
các hoҥt ÿӝng tôn giáo là tҩt yӃu. Vҩn ÿӅ là ӣ chӛ, các văn bҧn pháp lý ÿó
có ÿáp ӭng các giá trӏ, chuҭn mӵc và yêu cҫu cӫa nhà nѭӟc pháp quyӅn
trong mӕi quan hӋ biӋn chӭng vӟi ÿӡi sӕng tôn giáo quӕc gia hay chѭa.
Bҧn chҩt cӫa luұt pháp nói chung, luұt pháp vӅ tôn giáo nói riêng phҧn
ánh bҧn chҩt cӫa nhà nѭӟc ÿһt ra nó. Chính vì vұy, luұt pháp có tính giai
cҩp. Song vì là công cө ÿӇ quҧn lý xã hӝi, nên luұt pháp còn phҧi có
tính xã hӝi. Bӣi vì, nó chӭa ÿӵng nhӳng chuҭn mӵc chung ÿѭӧc sӕ ÿông
trong xã hӝi ӫng hӝ. Luұt pháp có tính dân tӝc, nghƭa là phù hӧp vӟi
truyӅn thӕng, tұp quán, giá trӏ ÿҥo ÿӭc cӫa các dân tӝc trong ÿҩt nѭӟc.
Bҧn chҩt này cho phép luұt pháp gҫn gNJi vӟi dân chúng, ÿѭӧc dân chúng
ӫng hӝ, do ÿó có hiӋu quҧ ÿiӅu chӍnh các quan hӋ xã hӝi. Luұt pháp có
tính thӡi ÿҥi, nghƭa là phù hӧp vӟi trình ÿӝ phát triӇn kinh tӃ - xã hӝi cӫa
ÿҩt nѭӟc, có khҧ năng hӝi nhұp vӟi luұt pháp quӕc tӃ.
Trong mӕi quan hӋ vӟi tôn giáo, các nhà nѭӟc thѭӡng căn cӭ trên hai
nhóm quan hӋ làm cѫ sӣ cho viӋc xây dӵng luұt pháp tôn giáo: bҧo vӋ
quyӅn tӵ do tôn giáo - cá nhân, và ÿiӅu chӍnh mӕi quan hӋ giӳa nhà nѭӟc
vӟi các tә chӭc tôn giáo. Dӵa trên tiêu chí ÿó, nӝi dung cӫa luұt pháp tôn
giáo chia thành hai nhóm quy phҥm có mӕi quan hӋ hӳu cѫ: các quy
phҥm pháp luұt ÿiӅu chӍnh hoҥt ÿӝng tôn giáo cӫa các cá nhân vӟi tѭ
cách là quyӅn cѫ bҧn cӫa con ngѭӡi, và các quy phҥm pháp luұt ÿiӅu
chӍnh các vҩn ÿӅ liên quan ÿӃn tә chӭc tôn giáo.
3. Tôn giáo nhìn tӯ ÿӕi tѭӧng cӫa luұt pháp vӅ tôn giáo
Không thӇ bàn ÿӃn luұt pháp vӅ tôn giáo, công cө ÿӇ quҧn lý cӫa nhà
nѭӟc pháp quyӅn vӅ tôn giáo, nӃu chѭa nói ÿӃn khái niӋm “tôn giáo”.
Trong cuӕn V͉ tôn giáo, nhà xã hӝi hӑc tôn giáo nәi tiӃng ngѭӡi Pháp Y.

45

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



Lambert ÿã diӉn tҧ sӵ phӭc tҥp trong ÿӏnh nghƭa vӅ tôn giáo bҵng hình
tѭӧng “Tháp Babel”. Ӣ ÿây, chúng tôi không ÿi sâu vào viӋc bàn luұn
khái niӋm ÿó, mà chӫ yӃu lӵa chӑn mӝt ÿӏnh nghƭa thích hӧp trên bình
diӋn luұt pháp tôn giáo ӣ ViӋt Nam.
Vӟi tính cách là mӝt thӵc thӇ, “tôn giáo” ÿѭӧc dùng ÿӇ chӍ “tә chӭc
tôn giáo”. Mӝt sӕ quӕc gia vұn dөng ÿӏnh nghƭa cӫa É. Durkheim trong
viӋc xác ÿӏnh “tә chӭc tôn giáo”. Ví dө nhѭ Trung Quӕc vӟi “thuyӃt 4
yӃu tӕ”: giáo lý, giáo luұt, tә chӭc và nghi lӉ. Tӯ năm 1982, khi Trung
Quӕc ÿәi mӟi vӅ chính sách tôn giáo, nӝi dung 2 văn bҧn quan trӑng là
Pháp l͏nh ÿ̭t ÿai, tài s̫n tôn giáo và Quan h͏ qu͙c t͇ cͯa các tôn giáo
ÿã không trӵc tiӃp ÿӏnh nghƭa tôn giáo mà ngҫm công nhұn nhӳng thӵc
tҥi ÿѭӧc xã hӝi xác tín và gӑi là “tôn giáo”- tӭc là có nhӳng thay ÿәi to
lӟn vӅ mһt nhұn thӭc. Tuy nhiên, sӵ diӉn ÿҥt chính trӏ còn nhӳng khoҧng
cách vӟi thӵc tӃ ÿӡi sӕng. “Ĉәi mӟi chính sách tôn giáo” ӣ Trung Quӕc
hiӋn nay vүn là chính sách thiӃt chӃ hóa tôn giáo bӣi nhà nѭӟc, tӭc là vүn
rҩt chһt chӁ trong viӋc công nhұn các tә chӭc tôn giáo. ViӋc nhà nѭӟc ҭn
giҩu quyӅn ÿӏnh nghƭa “tôn giáo” không ÿӗng nghƭa vӟi viӋc nhà nѭӟc
trao quyӅn công nhұn các tә chӭc tôn giáo cho xã hӝi.
Ӣ ViӋt Nam, Pháp l͏nh Tín ng˱ͩng, Tôn giáo quy ÿӏnh: “Tә chӭc tôn
giáo là tұp hӧp nhӳng ngѭӡi cùng tin theo mӝt hӋ thӕng giáo lý, giáo luұt,
lӉ nghi và tә chӭc theo mӝt cѫ cҩu nhҩt ÿӏnh ÿѭӧc nhà nѭӟc công nhұn”
(Khoҧn 3, ĈiӅu 3). Nhѭ vұy, theo quan ÿiӇm chính thӕng hiӋn nay, ViӋt
Nam cNJng vұn dөng ÿӏnh nghƭa cӫa É. Durkheim, song công khai khҷng
ÿӏnh giӟi hҥn yӃu tӕ quan trӑng: “ÿѭӧc nhà nѭӟc công nhұn”.
4. Vҩn ÿӅ nhà nѭӟc pháp quyӅn
Nhà nѭӟc pháp quyӅn là mӝt hӑc thuyӃt chính trӏ pháp lý và triӃt hӑc
xuҩt hiӋn ӣ Tây Âu vào các thӃ kӹ XVII - XVIII. Khi nói ÿӃn nhà nѭӟc
pháp quyӅn là nói ÿӃn mӝt phѭѫng thӭc dân chӫ trong tә chӭc và thӵc thi
quyӅn lӵc nhà nѭӟc, quyӅn lӵc nhà nѭӟc thuӝc vӅ nhân dân và nhân dân
là chӫ thӇ cӫa quyӅn lӵc nhà nѭӟc; vai trò cӫa pháp luұt trong viӋc ÿҧm
bҧo thӵc hiӋn các thiӃt chӃ dân chӫ; vai trò tӕi thѭӧng cӫa hiӃn pháp và
các ÿҥo luұt trong hӋ thӕng pháp luұt.
GS.TS. NguyӉn Duy Quý cho rҵng: “Ngoài các giá trӏ phә biӃn, nhà
nѭӟc pháp quyӅn còn bao hàm các giá trӏ ÿһc thù. Tính ÿһc thù cӫa nhà
nѭӟc pháp quyӅn ÿѭӧc xác ÿӏnh bӣi nhiӅu yӃu tӕ. Các yӃu tӕ này, vӅ thӵc
chҩt, là hӃt sӭc ÿa dҥng, phong phú và rҩt phӭc tҥp, ÿѭӧc xác ÿӏnh bӣi

46

1JX\ʂQ 7Kʈ 9kQ +j 7{Q JLiR Yj QKj Qɉ͛F SKiS TX\ɾQ



các ÿiӅu kiӋn lӏch sӱ, kinh tӃ, văn hóa, tâm lý xã hӝi và môi trѭӡng ÿӏa lý
cӫa mӛi quӕc gia dân tӝc. Chúng không chӍ tҥo ra cái ÿһc sҳc, tính riêng
biӋt cӫa mӛi dân tӝc trong quá trình dӵng nѭӟc, giӳ nѭӟc và phát triӇn,
mà còn quyӃt ÿӏnh mӭc ÿӝ tiӃp thu và dung nҥp các giá trӏ phә biӃn cӫa
nhà nѭӟc pháp quyӅn. ViӋc thӯa nhұn tính ÿһc thù cӫa nhà nѭӟc pháp
quyӅn có ý nghƭa nhұn thӭc luұn quan trӑng. Vӟi ý nghƭa này, nhà nѭӟc
pháp quyӅn là mӝt phҥm trù vӯa mang tính phә biӃn, vӯa mang tính ÿһc
thù; vӯa là giá trӏ chung cӫa nhân loҥi, vӯa là giá trӏ riêng cӫa mӛi dân
tӝc, quӕc gia”(2).
Theo chúng tôi, viӋc thӯa nhұn quan hӋ giӳa các giá trӏ phә biӃn và
giá trӏ ÿһc thù là tҩt yӃu. Tuy nhiên, vҩn ÿӅ quan trӑng ӣ ÿây là sӵ dung
nҥp, gҳn kӃt giӳa các giá trӏ phә biӃn trong tѭ duy và hành ÿӝng không
chӍ ÿӕi vӟi vҩn ÿӅ nhà nѭӟc pháp quyӅn, mà còn trên tҩt cҧ các lƭnh vӵc
cӫa ÿӡi sӕng.
Khó có thӇ nói, viӋc xây dӵng và hoàn thiӋn luұt pháp nói chung, luұt
pháp tôn giáo nói riêng theo hѭӟng hӝi nhұp quӕc tӃ nӃu các giá trӏ phә
biӃn luôn bӏ che lҩp bӣi giá trӏ ÿһc thù. Trong mӝt sӕ trѭӡng hӧp, nӃu lҥm
dөng nhӳng giá trӏ ÿѭӧc coi là ÿһc thù sӁ dүn ÿӃn trҥng thái vӯa tӯ chӕi
tiӃp thu các giá trӏ phә quát, vӯa thiӃu sӭc sáng tҥo ӣ bên trong.
5. Quan hӋ giӳa nhà nѭӟc pháp quyӅn vӟi các tôn giáo nhìn tӯ xã
hӝi dân sӵ
Các tә chӭc tôn giáo là mӝt bӝ phұn ÿһc thù cӫa xã hӝi dân sӵ. Sӵ
phát triӇn cӫa các tә chӭc xã hӝi chính trӏ dân sӵ, hàm chӭa các tә chӭc
tôn giáo, là xu thӃ tҩt yӃu. Sӵ phát triӇn cӫa thӵc tiӉn xã hӝi ÿòi hӓi hӋ
thӕng luұt pháp và thӇ chӃ quҧn lý có cѫ cҩu ÿiӅu hành thích hӧp vӟi tính
ÿa dҥng cӫa không gian ÿó. ĈӇ xã hӝi phát triӇn bình thѭӡng, nhà nѭӟc
cҫn giҧi quyӃt nhӳng thӱ thách cӫa xã hӝi dân sӵ, trong ÿó có các tә chӭc
tôn giáo mӝt cách thӓa ÿáng.
Phát triӇn xã hӝi dân sӵ là mӝt xu hѭӟng tҩt yӃu. TS. Trҫn Anh Tuҩn,
trong bài viӃt M͡t s͙ v̭n ÿ͉ c̯n l˱u ý v͉ xã h͡i dân s͹, thӯa nhұn sӵ tӗn
tҥi khách quan, vai trò, tác dөng cӫa các tә chӭc xã hӝi dân sӵ và ÿѭa ra
quan ÿiӇm: “Xã hӝi dân sӵ ӣ nѭӟc ta bao gӗm các tә chӭc chính trӏ - xã
hӝi - nghӅ nghiӋp, xã hӝi - nghӅ nghiӋp, tә chӭc xã hӝi, nhân ÿҥo, tӯ
thiӋn, hӳu nghӏ; các tә chӭc cӝng ÿӗng theo dòng tӝc, sӣ thích, câu lҥc
bӝ,...; các tә chӭc dӏch vө công và các quӻ không phҧi do Nhà nѭӟc lұp
ra, hoҥt ÿӝng phi lӧi nhuұn, dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt

47

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



Nam, tuân thӫ các quy ÿӏnh cӫa pháp luұt và tích cӵc phӕi hӧp hoҥt ÿӝng
vӟi Nhà nѭӟc nhҵm góp phҫn thӵc hiӋn mөc tiêu dân giàu, nѭӟc mҥnh,
dân chӫ, công bҵng, văn minh”(3). Trong bài viӃt này, tác giҧ cNJng lѭu ý
nhӳng hҥn chӃ do các mӕi quan hӋ và liên kӃt mӅm, tӵ quҧn, không thuҫn
nhҩt,… cӫa xã hӝi dân sӵ.
VӅ mһt cҩu trúc, xã hӝi dân sӵ ÿѭӧc cҩu thành bӣi các nhóm ÿѭӧc vұn
hành vӟi văn hóa dân chӫ, tôn trӑng nguyên tҳc ÿӕi thoҥi trong tinh thҫn
duy lý. Không xây dӵng ÿѭӧc mӝt xã hӝi nhѭ vұy, các nhóm xã hӝi dӉ bӏ
tәn thѭѫng, mӛi khi khó khăn, khó có cѫ hӝi ÿӕi thoҥi vӟi nhà nѭӟc hoһc
nhóm xã hӝi liên quan ÿӇ ÿѭӧc chia sҿ. Tәn thѭѫng và mâu thuүn sӁ tích
tө, dӗn nén, bùng phát trong nhӳng bӕi cҧnh và ÿiӅu kiӋn nhҩt ÿӏnh.
ĈӇ әn ÿӏnh xã hӝi, nhà nѭӟc cҫn phҧi tҥo mӝt không gian pháp lý cӣi
mӣ ÿӇ các nhóm xã hӝi ra ÿӡi, tӗn tҥi và phát triӇn lành mҥnh chӭ không
phҧi cҩm ÿoán hoһc hҥn chӃ. Thӡi ÿҥi cӫa xã hӝi công dân là thӡi ÿҥi mà
nhà nѭӟc pháp quyӅn và các nhóm xã hӝi cùng tӗn tҥi. Nhѭng nhà nѭӟc
sӁ, tùy theo nhӏp trѭӣng thành cӫa xã hӝi, tӯng bѭӟc trao dҫn sӭc mҥnh
cho các nhóm xã hӝi.
Các tә chӭc tôn giáo, mһc dù có nhӳng ÿһc trѭng riêng, song trên mӝt
phѭѫng diӋn căn bҧn cNJng thuӝc vӅ và vұn hành cùng vӟi xã hӝi dân sӵ.
ViӋc bình thѭӡng hóa các hoҥt ÿӝng cӫa xã hӝi dân sӵ là ÿiӅu kiӋn không
thӇ thiӃu cho viӋc tҥo ra nӅn tҧng cho sӵ tôn trӑng mӝt cách ÿҫy ÿӫ các
chuҭn mӵc ÿҥo ÿӭc mӟi trong mӝt xã hӝi hiӋn ÿҥi.
Tinh thҫn cѫ bҧn cӫa xã hӝi dân sӵ là tôn trӑng các quyӅn tӵ do và sӵ
phát triӇn ý thӭc trách nhiӋm cӫa công dân. Nhà nѭӟc tҥo ÿiӅu kiӋn cho
công dân ÿóng góp trӵc tiӃp phҫn mình vào tҩt cҧ các lƭnh vӵc cӫa ÿӡi
sӕng xã hӝi, ngoҥi trӯ mӝt sӕ lƭnh vӵc ÿһc biӋt ÿѭӧc ÿҧm trách bӣi nhà
nѭӟc. Các công dân tham gia mӝt cách tích cӵc vào viӋc xây dӵng xã hӝi.
Sӵ lӟn lên cӫa ý thӭc công dân, sӵ trѭӣng thành mҥnh mӁ cӫa xã hӝi sӁ
khiӃn cho các hoҥt ÿӝng vӏ tha, vì cӝng ÿӗng trong xã hӝi tăng lên và có
tác ÿӝng vào viӋc tҥo nên thӃ cân bҵng ÿӝng vӟi nhӳng ÿóng góp xã hӝi
cӫa các tôn giáo.
Nhìn chung, ӣ ViӋt Nam, các tә chӭc tôn giáo, dù ÿã ÿѭӧc công nhұn
vӅ mһt tә chӭc tôn giáo, vүn chѭa thұt sӵ ÿѭӧc coi nhѭ nhӳng tә chӭc xã
hӝi thông thѭӡng vӅ mһt dân sӵ, chѭa ÿѭӧc hòa nhұp thұt sӵ vào các lƭnh
vӵc hoҥt ÿӝng nhѭ giáo dөc, y tӃ, tӯ thiӋn, kinh tӃ,... vӟi tѭ cách cӫa mӝt

48