Xem mẫu
- - Cho phép khai thác t t nh t NLTQ c a khu ño n và c a c tuy n ñư ng s t ñô th ; - S d ng có hi u qu trang thi t b k thu t tuy n ñư ng s t ñô th và phương ti n di ñ ng trên cơ s ñ m b o hoàn thành nhi m v v n chuy n yêu c u; - ðáp ng yêu c u v n chuy n v i t ng chi phí nh nh t vì các ga vùng ph i trang b nhi u thi t b k thu t như ñư ng ga, phòng ngh c a tài x … III.2.3.2. Các y u t nh hư ng ñ n s lư ng và v trí ga vùng t u khách ñô th 1. Lu ng hành khách ñô th . ð l n và v trí phát sinh lu ng hành khách ñô th là y u t quan tr ng nh t, có nh hư ng quy t ñ nh ñ n vi c xác ñ nh s lư ng và l a ch n v trí ga vùng; 2. Phân b các ga khách ñô th trên tuy n. Ga khách ñô th là nơi ñoàn t u khách ñô th ñ làm tác nghi p hành khách. Vi c phân b ga khách ñô th nh hư ng ñ n m t ñ hành khách trên khu ño n và khai thác s c kéo vì ñoàn t u ph i gia gi m t c trư c và sau khi ñ ; 3. ði u ki n ñ a hình vùng d ñ nh ñ t ga. Ga vùng yêu c u nhi u trang thi t b k thu t ph c v công tác hơn so v i ga khách d c ñư ng nên ph i có di n tích ñáp ng ñư c nhu c u hi n t i cũng như kh năng phát tri n trong tương lai; 4. Thi t b di ñ ng s d ng trong các ñoàn t u ñô th . Lo i ñ u máy và toa xe s d ng ñ v n chuy n hành khách quy t ñ nh tr ng lư ng ñoàn t u, vì v y nh hư ng ñ n vi c xác ñ nh s lư ng và v trí ga vùng thông qua ch tiêu chi phí gi -hành khách; 5. Lo i BðCT áp d ng cho các ñoàn t u khách ñô th . BðCT quy t ñ nh ch ñ quay vòng ñoàn t u, do ñó cũng nh hư ng ñ n vi c xác ñ nh s lư ng và v trí h p lý ga vùng trên tuy n. III.2.3.3. Xác ñ nh s lư ng h p lý ga vùng t u khách ñô th S lư ng ga vùng ñư c xác ñ nh trên cơ s so sánh t ng chi phí tính ñ i c a các phương án và phương án ñư c ch n có t ng chi phí là nh nh t. Các chi phí này bao g m chi phí ñ u tư liên quan ñ n ñ u máy, toa xe và trang thi t b k thu t ga, chi phí khai thác, chi phí gi -hành khách. Do ñ c thù lư ng hành khách ñô th r t l n, th i gian quay vòng ñoàn t u khách nh nên trong các y u t trên thì chi phí gi -hành khách là l n nh t. Vì v y vi c l a ch n s lư ng ga vùng trên cơ s so sánh ch tiêu gi -hành khách có ñ chính xác cao và ñư c s d ng nhi u trong th c t khai thác.
- Chi phí gi -hành khách n m trên ñư ng xác ñ nh theo công th c: l −l l −l l1 l l ΣAt chay = ( A1 − A2 ). + ( A2 − A3 )( 1 + 2 1 ) + ( A3 − A4 )( 2 + 3 2 ) v kd vs v kd v3 v kd l n−1 l n − l n−1 + ... + An ( + ) [gi -hành khách] (3.7) vs v kd Trong ñó: . A1, A2… An: m t ñ hành khách trong khu ño n ñô th thu c các vùng 1, 2,… n; . l1, l2… ln: c ly c a các vùng 1, 2,… n tính t v i ga ñ u m i (Km); . vs: t c ñ l hành c a t u ñô th (Km/h); . vkñ: t c ñ khu ño n c a t u khách ñô th (Km/h). Chi phí gi -hành khách ch ñ i các ga vùng xác ñ nh theo công th c: Tchay .a dt .n ∑ At cho = [gi -hànhkhách] (3.8) 2 Trong ñó: . Tch y: th i gian t ch c ch y t u khách khách ñô th trong ngày (gi ); . adt: s hành khách bình quân trên 1 ñoàn t u khách ñô th (HK); . n: s vùng c a phương án. Khi chi u dài các vùng ñ u nhau thì t ng chi phí gi –hành khách c a phương án tính theo công th c: A.l kd 1 n − 1 n.Tchay .a dt × [gi -hànhkhách] ∑ At pa = + + (3.9) v 2v s 2 n kd Trong ñó: . A: lu ng hành khách t ga ñ u m i (HK); . lkd: chi u dài khu ño n khách v n ñô th (km). S vùng t i ưu c a khu ño n ñư ng s t ñô th ñư c xác ñ nh trên cơ s ñ o hàm b c 1 theo n c a 3.9 và cho b ng 0, t c là: d ∑ At pa Tchay .a dt A.l kd A.l kd = − + =0 (3.10) 2 2n 2 .v s 2 n .v kd dn S vùng t i ưu c a khu ño n là: 1 1 2 Al kd v − 2v kd s ntu = (3.11) Tchay a dt
- III.3. T CH C V N CHUY N HÀNH KHÁCH ðÔ TH III.3.1. Bi u ñ ch y t u khách ñô th BðCT khách ñô th , v khía c nh nào ñó, ph thu c vào phân b ga vùng trên khu ño n ñô th . Ga vùng có nhi m v quay vòng ñoàn t u nh m nâng cao hi u su t s d ng ñoàn phương ti n và gi m th i gian ch ñ i c a hành khách. S lư ng và v trí ga vùng ph thu c vào lu ng hành khách và s ñoàn t u khách, ñ dài tuy n, t c ñ k thu t và l hành c a ñoàn t u trên tuy n. Theo kinh nghi m c a các ñư ng s t tiên ti n, c ly gi a 2 ga vùng không nên nh hơn 20 km. Căn c vào ñ l n, ñ c tính c a lu ng hành khách ñô th cũng như trang thi t b k thu t c a khu ño n, lo i ñ u máy s d ng có các lo i BðCT khách ñô th sau: 1. BðCT song song không phân vùng (hình v 3.2): áp d ng trên các tuy n ñư ng có lu ng khách nh ho c khi các ga có liên h m t thi t v i nhau v lu ng khách và không chia khu ño n thành các vùng. Trong BðCT này, t t c các ñoàn t u có t c ñ như nhau và ñ t t c các ga. BðCT lo i này có ưu ñi m là s d ng ñư c t t nh t NLTQ và năng l c chuyên ch c a tuy n, m t ñ ch y t u l n trên t t c các khu gian. Tuy nhiên có như c ñi m là s hành khách không ñ u nhau trên ñoàn t u (càng v cu i lư ng hành khách càng gi m), th i gian ch y ñ n các ga cu i dài, ñ c bi t ñ i v i khu ño n l n. 2. BðCT song song phân vùng (hình v 3.3): áp d ng trên các khu ño n có t 2 ga vùng tr lên trong ñi u ki n lu ng hành khách gi a các vùng chênh l ch. ðoàn t u khách ñô th ñ t i t t c các ga trên khu ño n và hành trình trên BðCT song song v i nhau. BðCT lo i này cho phép ti t ki m ñư c s lư ng ñoàn t u nh ng vùng xa, hành khách trên các t u cân b ng nhưng có như c ñi m là th i gian ch ñ i t u ñ t i nh ng ga xa b kéo dài do m t ñ ch y t u gi m; 3. BðCT song song ki u bàn c có ho c không phân vùng theo chi u ch n (hình v 3.4): áp d ng cho nh ng khu ño n có chi u dài l n nh m gi m th i gian ch y t u. Các ga có ñ làm tác nghi p khi áp d ng BðCT song song ki u bàn c gi m m t n a, do ñó t c ñ ñoàn t u ñư c tăng lên ñáng k . Như c ñi m c a BðCT lo i này là th i gian ch t u tăng, gây khó khăn cho hành khách khi ch n hành trình di chuy n, ñ c bi t khi c n ñ n ga gi a khu ño n ho c vùng;
- 4. BðCT không song song có phân vùng (hình v 3.5): thư ng ñư c áp d ng cho nh ng khu ño n có lu ng hành khách l n. Trong BðCT này các ñoàn t u khách ñô th ñ t i t t c các ga trong vùng ph c v c a mình ñ làm tác nghi p hành khách - g i là “t u thư ng”, còn nh ng vùng khác ch y thông qua không ñ ga - g i là “t u nhanh”. A A B B Hình v 3.2: BðCT song song không phân vùng Hình v 3.4: BðCT ki u bàn c A A B B Hình v 3.3: BðCT song song phân vùngHình v 3.5: BðCT không song song phân vùng A A B C B
- Hình v 3.7: BðCT không song song phân vùng Hình v 3.8: BðCT ki u cây thông trên có ñ t i các ga vùng khu ño n ñư ng ñơn Ghi chú: các ga A, B và C là ga vùng Ưu ñi m c a BðCT này là gi m ñư c th i gian l hành c a các ñoàn t u và hành khách, s d ng hi u qu NLTQ, ti t ki m s Ram t u v n hành, ti t ki m nhiên li u ch y t u, s lư ng hành khách trên các ñoàn t u ñ ng ñ u. S hành trình b trí trong BðCT ph i phù h p v i c th i kỳ cao ñi m và không cao ñi m. Như c ñi m c a BðCT này là tăng th i gian ch t u c a hành khách, s liên h v v n chuy n hành khách gi a các vùng th p. Do v y BðCT không song song có phân vùng thư ng ch áp d ng vào các gi “cao ñi m” trong ngày; 6. BðCT không song song phân vùng và các ñoàn “t u nhanh” có ñ t i các ga vùng (hình v 3.7) giúp kh c ph c m t s nh ng h n ch c a BðCT không song song có phân vùng; 7. BðCT ki u “Cây thông” (hình v 3.8). Vào các gi “cao ñi m” trong ngày, lu ng hành khách t i các ga trung tâm thu c khu ño n t u khách ñô th r t l n, vì v y c n có nh ng ñoàn t u t c hành không ñ d c ñư ng ñ v n chuy n hành khách t i th ng các ga ñó, ñ ng th i ñáp ng yêu c u chuyên ch c a lu ng hành khách trung chuy n, khi ñó có th s d ng BðCT ki u “cây thông”. Hành trình các ñoàn t u tu n hoàn có th ñư c t ch c trên nh ng ñư ng n i gi a các trung tâm l n c a thành ph mà t u ñô th ph c v , t c là ño n tuy n “xuyên tâm” trong khu ñ u m i, vì nh ng ga ñ u m i này thư ng ñư c n i v i 2 ho c 3 khu ño n ñô th . BðCT lo i này ít ñư c áp d ng, ñ c bi t là ñ i v i tuy n ñư ng ñơn vì tăng t c ñ c a ñoàn t u hư ng này s nh hư ng x u ñ n ñoàn t u hư ng ngư c l i, do ñó trong th c t thư ng ch áp d ng t 2 ñ n 3 l n trong 1 ngày, vào các gi cao ñi m sáng, trưa, chi u ho c sáng, chi u.
- Vi c l a ch n lo i BðCT khách ñô th ph thu c vào ñ l n c a lu ng hành khách, lo i ñoàn t u khách s d ng và NLTQ hi n có c a khu ño n, tuy n ñư ng. Tuy nhiên BðCT không song song ch có l i khi tho mãn ñi u ki n: ∆tn ≥ Iss/2 (3.12) V i: . ∆tn: Th i gian ti t ki m ñư c c a ñoàn “t u nhanh” so v i “t u thư ng”, xác ñ nh theo công th c: ∆tn = Σ(tñi + tggi) (3.13) Trong ñó: tñi: th i gian ñ t i ga i (phút); tggi: th i gian gia và gi m t c 2 ñ u khu gian (phút) . Iss: gián cách ch y t u bình quân trong BðCT. III.3.2. Năng l c thông qua c a khu ño n ñư ng s t ñô th Năng l c thông qua c a khu ño n ñư ng s t ñô th ñư c xác ñ nh b ng s ñoàn t u (ho c ñôi t u) l n nh t có th thông qua ñư c trong 1 gi v i trang thi t b k thu t hi n có và BðCT ñang s d ng. III.3.2.1. NLTQ c a BðCT song song NLTQ l n nh t ñ t ñư c khi s d ng BðCT song song, tuy nhiên BðCT song song có nh ng như c ñi m nh t ñ nh nên nhi u khu ño n ñư ng s t ñô th s d ng BðCT không song song, ñ c bi t là vào các gi cao ñi m. Trên tuy n ñư ng ñôi, ñóng ñư ng t ñ ng, NLTQ theo 1 hư ng c a BðCT song song xác ñ nh theo công th c: 60 N max = gio [ñoàn/h]; (3.14) I min Trong ñó: . Imin: gián cách nh nh t gi a các ñoàn t u (phút). Vì các ñoàn t u ñô th có ñ trên các ga hành khách thu c khu ño n nên gián cách gi a các ñoàn t u ph i bao g m c th i gian t u ñ và th i gian gia, gi m t c, t c là gián cách tính toán tăng lên 1 ñ i lư ng là: tñ + tgia + tgi (phút). m N u trên khu ño n có m t vài vùng thì NLTQ ñư c tính cho các vùng theo 3.14. III.3.2.2. NLTQ c a BðCT song song ki u bàn c BðCT song song ki u bàn c là 1 d ng c a BðCT song song mà trong ñó quy ñ nh th t ñ c a các ñoàn t u theo th t bàn c : các t u hư ng ch n ñ t i m t s ga nh t ñ nh và các t u hư ng l cũng ch ñ t i m t s ga quy ñ nh. NLTQ c a BðCT song song ki u bàn c ñư c xác ñ nh theo công th c:
- 60.k N max = gio [ñoàn/h]; (3.15) 2 I + t gia + t giam + t do Trong ñó: . k: s ñoàn t u trong 1 chu kỳ c a BðCT. III.3.2.3. NLTQ c a BðCT không song song phân vùng ñư c xác ñ nh theo công th c: 60.k 60.k N max = = gio [ñoàn/h]; (3.16) I g .(k − 1) + ∆ vung + I d vung Tck Trong ñó: . Tckvùng: th i gian chu kỳ c a BðCT trong 1 vùng (phút); . ∆vùng: gián cách vùng, xác ñ nh theo công th c: Lvung Lvung ∆ vung = − [phút]; (3.17) cham nhanh v kd v kd V i: . Lvùng: chi u dài c a vùng; . vkñch m và vkñnhanh: t c ñ khu ño n c a các ñoàn “t u thư ng” và “nhanh”. . Ig và Iñ: gián cách g i và ñón các ñoàn t u (phút). Khi Ig = Iñ thì: 60.k N max = gio [ñoàn/h]; (3.18) I .k + ∆ vung III.3.3. Xây d ng bi u ñ quay vòng t u khách ñô th III.3.3.1. Nguyên t c xây d ng bi u ñ quay vòng t u khách ñô th Vào các gi cao ñi m, gián cách c a các ñoàn t u khách ñô th ch cho phép t 1 ñ n 2 phút/ñoàn nên vi c xây d ng bi u ñ quay vòng t u khách ñô th có ý nghĩa r t quan tr ng. Khi xây d ng bi u ñ quay vòng t u khách ñô th c n ph i có phương pháp riêng vì hành trình c a t u ñô th ng n, h u như ñ t t c các ga v i th i gian nh , nên n u s d ng các phương pháp xây d ng bi u ñ quay vòng như ñ i v i t u ñư ng ng n ho c ñư ng dài thì s t n th i gian và k t qu kém chính xác. Khi xây d ng bi u ñ quay vòng t u khách ñô th , ph i ñ m b o các nguyên t c sau: 1. ð m b o hoàn thành k ho ch chuyên ch . S lư ng ñoàn t u khách ñô th ñư c xác ñ nh trên cơ s lu ng khách có nhu c u v n chuy n, do ñó khi k bi u ñ ph i ñ m b o ñ s hành trình ñáp ng nhi m v quy ñ nh; 2. ð hành trình trong gi cao ñi m. ð c thù c a lu ng khách ñô th là có s b t bình hành l n, lư ng khách có nhu c u ñi l i trong gi cao ñi m chi m t 1/4 ñ n 1/3
- t ng lư ng khách trong c ngày. Vì v y khi xây d ng bi u ñ ph i ñ m b o ñ hành trình trong các th i kỳ ñó, ñ ng th i ñ th i gian gián cách cho hành khách lên t u n ñ nh, an toàn. N u s t u ít s làm s tăng ch ñ i c a hành khách t o ra s chen l n xô ñ y khi lên xu ng t u, gây m t an toàn; 3. Tuân th các quy ñ nh v th i gian gián cách. Th i gian gián cách các ñoàn t u ñư c xác ñ nh trên cơ s ñ ñ hành khách lên xu ng t u an toàn và lư ng hành khách s d ng phương ti n là cao nh t, do ñó c n tuân th các y u t này khi k , vì n u gián cách nh h s s d ng phương ti n gi m, gây lãng phí năng l c v n chuy n; 4. Phù h p v i cơ s v t ch t k thu t hi n có. V i lu ng khách l n, ñ c bi t trong các gi cao ñi m, n u k không t t s làm tăng s ram t u v n d ng và tăng chi m d ng ñư ng ñ t i ga quay ñ u. Vì v y khi k ph i ñ m b o nguyên t c s d ng s ram t u là ít nh t nhưng v n ph i ñ th i gian ki m tra k thu t và ch nh b theo quy ñ nh; ng d ng công ngh tiên ti n khi k bi u ñ quay vòng. Xây d ng bi u ñ quay 5. vòng t u khách ñô th là công vi c r t ph c t p vì s hành trình nhi u, th i gian ñ t i các ga tr m ñ tác nghi p hành khách và ch nh b phương ti n h n ch , do ñó c n ng d ng phương pháp ñ c bi t v i công ngh tiên ti n ñ ñ m b o ñ chính xác cao. III.3.3.2. Phương pháp xây d ng bi u ñ quay vòng t u khách ñô th 1. Các s li u c n thi t ñ k bi u ñ quay vòng t u khách ñô th a. BðCT khách ñô th áp d ng trên khu ño n tính toán. ðây là c li u quan tr ng nh t ñ làm cơ s cho vi c k bi u ñ . BðCT khách ñô th ñư c xây d ng trên cơ s ñ m b o nhu c u v n chuy n c n thi t trong ngày và th i gian cao ñi m nhưng chưa tính t i s ram t u t i ưu khi th c hi n phương án ch y t u ñó. D a trên BðCT s xây d ng ñư c bi u ñ quay vòng t i ưu v a ñ m b o s hành trình c n thi t, v a gi m s lư ng ram t u v n d ng; b. Các thông s k thu t khác: - Th i ñi m ñoàn t u ñô th ñ n ga quay vòng th l là: til (i = 1,N); - Th i ñi m ñoàn t u ñô th xu t phát t ga quay vòng th l là: Tjl (j = 1,N); - Th i gian tác nghi p k thu t ñ quay vòng t i ga quay vòng th l là: tkl V i N là s hành trình c a BðCT. - Th i gian quay vòng quy ñ nh c a t u t i ga th l là: tquayl T ñó nh n th y th i gian ñoàn t u ph i ñ t i ga quay vòng là:
- qñl tk l tquayl Tñ = + (3.19) 2. Phương pháp k bi u ñ quay vòng t u khách ñô th a. Hàm m c tiêu c a bài toán: G i: . Mch y: t ng s ñoàn t u ñang ch y trên ñư ng (ñoàn); . Mquay: T ng s ñoàn t u ñang n m t i ga quay vòng (ñoàn). Khi ñó s ñoàn t u ñô th c n thi t trên khu ño n t i th i ñi m τ s là: M = Mch y + Mquay (3.20) V i m t bi u ñ quay vòng c ñ nh thì t ng s ram t u c n thi t là không ñ i, do ñó M không ph thu c vào th i ñi m tính toán τ mà ch ph thu c vào cách k hành trình quay vòng. Vì v y ñ ñơn gi n khi l p bài toán, xét trư ng h p mà t t c các ñoàn t u ñ u ñ t i ga quay vòng, t c là vào th i ñi m không t ch c ch y t u ñô th trong ngày. n+ 1 ∑ (M M tt = ( M n )t tt = T c là: )t tt (3.21) nl l =1 Trong ñó: . n: s ga quay vòng trên khu ño n; . (Mnl)ttt: s ram t u ñ t i ga quay vòng th l th i ñi m tính toán. Khi ñó hàm m c tiêu c a bài toán s là: Mtt → min n +1 min M = min ∑ (M nl )t tt Hay là: (3.22) l =1 b. Phương pháp gi i bài toán: Theo mô hình trên, bài toán tìm s ram t u nh nh t trên khu ño n s ñư c phân thành (n+1) bài toán nh mà nhi m v c a m i bài toán là xác ñ nh s ram t u nh nh t trên m i ga quay vòng c a khu ño n. ð th c hi n nhi m v này, ti n hành thi t l p tr c th i gian t i ga quay vòng theo sơ ñ trên hình v 3.9.
- Hình v 3.9: Tr c th i gian quay vòng các ram t u khách ñô th trên ga quay vòng th nh t Các th i ñi m t u ñ n và ñi ñánh d u trên tr c như hình v , t ñó có th th y tr c ñư c phân thành 2n+1 ño n. S ñoàn t u ñang quay vòng t i ga là kv v i v là th t ño n trên tr c, tho mãn ñi u ki n: 1 ≤ v ≤ 2n+1. Như v y là sau m i l n t u ñ n kv tăng thêm 1, sau m i l n g i t u ñi kv gi m 1 và min kv = 0. ði u ki n ñ n i hành trình t u ñ n i và t u g i j ra kh i ga mà không ph i tăng thêm ram, g i là t u ñư c phép quay vòng, là: til + tquayl ≤ Tj1 và ño n [til + tquayl; Tjl] không ch a kv =0 (3.23) ði u ki n 3.23 cho phép n i ñư c nhi u hành trình g i t u t m t hành trình ñón t u. Nh m gi m th i gian ñ t i ga quay vòng, c n n i hành trình ñón t u v i hành trình g i t u g n nh t ñ tho mãn 3.23. Trên quan ñi m toán h c, ñi u ki n 3.23 ñư c th hi n b ng các ph n t c a ma- tr n, g i là ma-tr n “các kh năng n i ñư c hành trình” sau: [ ] 1, neu t il + t quay ≤ T jl va t il + t quay ; T jl khong chua gia tri k v = 0 l l Ci , j = 0, neu nguoc lai D ng ma-tr n th hi n như sau:
- T1 1 T2 1 Tn 1 ði ............. ðn t11 0 0 ............... 1 t21 1 0 ............... 1 ..... .......... .......... .............. ......... tn1 1 1 ............. 1 T ñó l p ma-tr n “quay vòng ñoàn t u” v i các ph n t sau: 1, neu hanh trinh don tau t il duoc noi voi hanh trinh gui tau T jl = xi , j 0, neu nguoc lai Và ma-tr n này có d ng: T1 1 T2 1 Tn 1 ði ............. ðn t11 1 0 ............... 0 t21 0 1 ............... 0 ..... .......... .......... .............. ......... tn1 0 0 ............. 0 M i hành trình t u ñ n ch ñư c n i và n i ñư c v i ch m t hành trình g i t u ñi và ngư c l i, do ñó trên m i dòng ho c c t c a ma tr n ch ch a không quá m t ô có giá tr = 1, hay b t ñ ng th c sau ph i luôn ñư c tho mãn: ∑x ≤ 1 ∀j; ∑ xij ≤ 1 ∀i 1 (3.24) ij i j 3.24 chính là ñi u ki n ñ ki m tra tính ñúng ñ n c a k t qu . Theo ma-tr n này s v ñư c bi u ñ quay vòng t i ưu t i ga theo trình t sau: t i ô có giá tr = 1 trong ma-
- tr n, hành trình ñ n th i s ñư c n i v i hành trình g i th j. Có bao nhiêu ga quay vòng ph i xét b y nhiêu ma-tr n “quay vòng ñoàn tàu”. CÂU H I ÔN T P CHƯƠNG III 1. ð c ñi m công tác v n chuy n hành khách ñô th ? 2. K t c u, tâm lý và các y u t nh hư ng ñ n lu ng hành khách ñô th ? 3. Trang thi t b và t ch c ph c v hành khách ñô th ? 4. Phân lo i các ga trên tuy n ñư ng s t ñô th ? 5. Phương pháp xác ñ nh s ga hành khách ñô th ? 6. Các y u t nh hư ng và phương pháp xác ñ nh s lư ng ga vùng t u khách ñô th ? 7. Phân lo i BðCT khách ñô th ? 8. NLTQ c a BðCT khách ñô th ? 9. Phương pháp xác ñ nh s lư ng ñoàn t u khách ñô th ?
- Chương IV DU L CH ðƯ NG S T IV.1. NH NG V N ð CHUNG V DU L CH IV.1.1. Khái ni m du l ch Trư c th k XIX du l ch ch là hi n tư ng nh l c a m t s ít ngư i thu c t ng l p trên. ð n ñ u th k XX du l ch ñư c coi là m t ho t ñ ng kinh doanh n m ngoài l c a n n kinh t , nh m làm phong phú thêm nh n th c c a con ngư i. Khi ñó du l ch ñư c hi u là hi n tư ng nh ng ngư i ñ n 1 nơi khác ngoài nơi cư trú thư ng xuyên c a mình do nhi u nguyên nhân khác nhau, ngo i tr m c ñích ki m ti n và ñó nh ng ngư i này ph i tiêu ti n mà h ki m ñư c t nơi khác. Sau Chi n tranh th gi i l n th II, khi dòng khách du l ch ngày càng ñông, vi c gi i quy t nhu c u ăn, , gi i trí ñã tr thành cơ h i kinh doanh, t góc ñ ñó du l ch không ch là m t hi n tư ng xã h i mà còn là m t ho t ñ ng kinh t , du l ch ñư c coi là toàn b nh ng ho t ñ ng và nh ng công vi c ph i h p nhau nh m tho mãn các yêu c u c a khách du l ch. Du l ch ngày càng phát tri n, các ho t ñ ng kinh doanh du l ch ngày càng g n bó và ph i h p v i nhau t o thành m t h th ng r ng l n và ch t ch . V i góc ñ này, du l ch ñư c coi là m t ngành công nghi p v i toàn b các ho t ñ ng mà m c tiêu là k t h p giá tr c a các tài nguyên du l ch thiên nhiên và nhân văn v i các d ch v , hàng hoá ñ t o thành s n ph m du l ch ñáp ng nhu c u c a du khách. ð i v i ngành Du l ch h c, khái ni m du l ch ph n ánh các m i quan h b n ch t bên trong làm cơ s cho vi c nghiên c u xu hư ng và các quy lu t phát tri n c a nó, v y du l ch là t ng th c a nh ng hi n tư ng và m i quan h phát sinh t s tác ñ ng qua l i l n nhau gi a khách du l ch, nh ng nhà kinh doanh du l ch, chính quy n s t i và c ng ñ ng dân cư ñ a phương trong quá trình thu hút và lưu gi khách du l ch. Như v y có th th y r ng, khái ni m du l ch thay ñ i qua các th i kỳ phát tri n khác nhau, phù h p v i nh ng tác ñ ng mà du l ch mang l i ñ i v i n n KTQD, v i xã h i và quá trình giao lưu h p tác gi a các vùng, các qu c gia. L i ích mà du l ch mang l i r t to l n, th hi n c th trên các khía c nh sau:
- 1. ð i v i du khách, du l ch mang ñ n cho h s hài lòng vì ñư c hư ng m t kho ng th i gian thú v , ñáp ng nhu c u gi i trí, thăm vi ng...; 2. ð i v i các ñơn v kinh doanh du l ch, du l ch như m t cơ h i kinh doanh nh m thu l i nhu n qua vi c cung ng hàng hoá và d ch v du l ch; 3. ð i v i chính quy n s t i, du l ch là m t nhân t thu n l i ñ i v i n n kinh t trong lãnh th c a mình, t o ra thu nh p, thúc ñ y n n kinh t ñ a phương phát tri n, t o công ăn vi c làm cho dân cư; 4. ð i v i c ng ñ ng dân cư ñ a phương, du l ch là m t cơ h i ñ tìm ki m vi c làm, ñ ng th i h cũng là nhân t h p d n khách du l ch b i lòng hi u khách và phong t c t p quán, là cơ h i cho dân cư m mang dân trí c a mình. IV.1.2. Th trư ng du l ch IV.1.2.1. Khái ni m th trư ng du l ch Trên th trư ng, trong quá trình lưu thông, hàng hóa s n xu t ra ñư c trao ñ i thông qua vi c mua - bán và ñ vi c mua - bán ñư c th c hi n nh t thi t c n có các d ch v thông tin, qu ng cáo... Do ñó khái ni m th trư ng g n li n v i quan h s n xu t và trao ñ i hàng hóa, th trư ng có th ñư c xem như là nơi trao ñ i hàng hóa v t ch t và d ch v . Vì v y có th hi u th trư ng là ph m trù c a n n s n xu t và lưu thông hàng hóa, ph n ánh toàn b quan h trao ñ i gi a ngư i mua và ngư i bán, gi a cung và c u và toàn b các m i quan h , thông tin kinh t , k thu t g n v i các m i quan h ñó. T ñó th y r ng, th trư ng ch a t ng cung và c u, cơ c u c a chúng v m t lo i ho c nhóm hàng và d ch v nào ñó. Trong ho t ñ ng du l ch, ñ ñ m b o các quá trình v n hành thông su t thì các d ch v ph i ñư c t o ra, hàng hóa dư i nhi u d ng ph i ñư c mua, bán, tiêu dùng và quá trình này l i ch ñư c di n ra trên th trư ng. Như v y trong du l ch cũng t n t i th trư ng. Vào th i kỳ ban ñ u, du l ch c a hành khách mang tính ch t cá nhân và ñ c l p, không nh hư ng ñ n cư dân ñi m du l ch. Qua quá trình phát tri n, du l ch d n tr thành ph bi n, mang tính c ng ñ ng và ñư c xã h i hóa. Ngày nay du l ch ñã phát tri n mc ñ cao, tr thành nhu c u không th thi u c a nhi u t ng l p khác nhau trong xã h i và t ñó cũng xu t hi n nhi u t ch c chuyên doanh các d ch v du l ch. Như v y, trong quá trình chuy n ñ i ti n – hàng gi a khách du l ch và các cơ s chuyên doanh, th trư ng du
- l ch ñã hình thành. Các d ch v , hàng hóa trên th trư ng du l ch do các cơ s du l ch t o ra không ch ph c v cho khách du l ch mà còn ñ ñáp ng nhu c u c a nh ng ngư i không ph i là khách du l ch như dân cư ñ a phương ho c khách vãng lai và hòa vào th trư ng nói chung. Do ñó có th nói r ng, th trư ng du l ch là m t b ph n c a th trư ng hàng hóa nói chung. M i quan h này có th ñư c th hi n theo sơ ñ 4.1. Th trư ng Th trư ng Th trư ng Th trư ng Th trư ng Tư li u s n xu t Tư li u tiêu dùng du l ch khác Hình 4.1: Sơ ñ m i quan h gi a th trư ng du l ch và th trư ng chung C n lưu ý r ng, ranh gi i gi a các th trư ng không c ñ nh mà r t linh ho t, có nh ng vùng ñan xen, tác ñ ng qua l i và có nh hư ng l n nhau. Dư i góc ñ c a các nhà kinh doanh du l ch thì th trư ng du l ch là nhóm các khách hàng có nhu c u v s n ph m du l ch nhưng chưa ñư c ñáp ng. V b n ch t, th trư ng du l ch là m t b ph n c u thành tương ñ i ñ c bi t c a th trư ng hàng hóa nói chung, bao g m toàn b các m i quan h v cơ ch kinh t liên quan ñ n ñ a ñi m, th i gian, ñi u ki n và ph m vi th c hi n các d ch v , hàng hóa nh m th a mãn nhu c u du l ch. “Th trư ng du l ch là m t b ph n c a th trư ng chung, m t ph m trù c a s n xu t và lưu thông hàng hóa, d ch v du l ch, ph n ánh toàn b quan h trao ñ i gi a ngư i mua và ngư i bán, gi a cung và c u và toàn b các m i quan h , thông tin kinh t , k thu t g n v i m i quan h ñó trong lĩnh v c du l ch”. Khi nghiên c u th trư ng du l ch c n lưu ý các ñi m sau:
- 1. Th trư ng du l ch là m t b ph n c u thành th trư ng hàng hóa nói chung, cũng b chi ph i b i các quy lu t kinh t trong n n kinh t hàng hóa như quy lu t cung c u, quy lu t giá tr , quy lu t c nh tranh...; 2. Th trư ng du l ch là nơi th c hi n hàng hóa, dư i d ng v t ch t và d ch v , nh m ñáp ng nhu c u xã h i v du l ch, do v y nó có s ñ c l p tương ñ i ñ i v i th trư ng hàng hoá. S n ph m du l ch ph n l n là d ch v phi v t ch t nên vi c th c hi n chúng khác v i vi c th c hi n hàng hóa mang tính v t ch t c th ; 3. Toàn b các m i quan h và cơ ch trên th trư ng du l ch ñ u ph i ñư c liên h v i v trí, th i gian, ñi u ki n và ph m vi th c hi n hàng hóa. Vì v y ñ bán ñư c m t s n ph m du l ch c n ph i xác ñ nh cơ ch kinh t , chính tr ñ i v i m t ñ a ñi m c th , m t th i gian xác ñ nh và ñ i tư ng khách hàng rõ ràng. IV.1.2.2. ð c ñi m c a th trư ng du l ch Th trư ng du l ch, v i nghĩa là m t b ph n c a th trư ng chung nên có ñ y ñ các ñ c ñi m như các th trư ng khác. Tuy nhiên do ñ c thù c a mình nên th trư ng du l ch có nh ng ñ c ñi m và mang tính ñ c l p riêng so v i th trư ng khác, c th : 1. Th trư ng du l ch xu t hi n mu n hơn so v i th trư ng hàng hóa. Th trư ng du l ch ch ñư c hình thành khi du l ch tr thành hi n tư ng kinh t – xã h i ph bi n, khi các nhu c u thi t y u c a con ngư i ñã ñư c th a mãn và khách du l ch tác ñ ng ñ n "s n xu t” hàng hóa du l ch ngoài nơi thư ng trú b ng s tiêu dùng c a h ; 2. Trên th trư ng du l ch, d ch v ñóng vai trò ch ch t, chi m t 50% ñ n 80% t ng doanh thu, hàng hóa v t ch t ñư c trao ñ i chi m t l r t nh . Các d ch v ch y u ñư c mua bán trên th trư ng du l ch g m v n chuy n, lưu trú, ăn u ng, vui chơi, gi i trí, môi gi i, qu ng cáo, hư ng d n... Các hàng hóa v t ch t g m ñ ăn u ng, hàng hóa ph c v nhu c u thi t y u và ñ c bi t m t lo i hàng ch ñư c th c hi n trên th trư ng du l ch là hàng lưu ni m; 3. Quan h mua bán trên th trư ng du l ch là gián ti p. Trong th trư ng du l ch, hàng hóa là s n ph m du l ch, m t lo i hàng hóa không hi n h u, phi v t ch t và ñư c trao ñ i thông qua qu ng cáo. Các khâu chào giá, l a ch n, cân nh c, tr giá, quy t ñ nh mua bán ph i thông qua qu ng cáo và kinh nghi m, khác h n v i vi c mua bán hàng hóa thông thư ng;
- 4. ð i tư ng mua bán trong th trư ng du l ch r t ña d ng, bao g m hàng hóa v t ch t như các nhu y u ph m thông d ng, hàng hóa d ch v và hàng hóa ñ c bi t là các giá tr nhân văn và tài nguyên du l ch thiên nhiên. Các hàng hóa ñ c bi t này, sau khi bán r i ngư i ch v n chi m h u nguyên giá tr s d ng c a nó v i m c ñ hao t n không ñáng k . Vi c mua bán lo i hàng hóa này g i là “xu t kh u vô hình”; 5. Khác h n v i các th trư ng hàng hóa khác, trong th trư ng du l ch quan h th trư ng gi a ngư i mua và ngư i bán b t ñ u t khi khách quy t ñ nh mua cho ñ n khi tr v nơi cư trú c a mình ch không ch m d t khi khách ñã tr ti n và nh n hàng; 6. Trên th trư ng du l ch, vi c s n xu t và lưu thông s n ph m du l ch ñư c g n v i th i gian và không gian nh t ñ nh, x y ra ñ ng th i và t i cùng m t ñ a ñi m. Các s n ph m du l ch n u không ñư c tiêu th , không ñư c bán s không có giá tr và không th lưu kho; 7. Trong th trư ng du l ch, khách du l ch mua hàng hóa t i ñ a ñi m du l ch sau khi ñã vư t qua ch ng ñư ng t nơi ñ n ñ a ñi m du l ch thông qua s hi u bi t và qu ng cáo, không có s di chuy n c a hàng hóa v t ch t và d ch v t nơi s n xu t ñ n ñ a phương thư ng trú c a khách hàng như trong các th trư ng khác. Do ñó, mu n bán s n ph m du l ch c n thu hút khách hàng ñ n ñ a ñi m du l ch, t c là vi c qu ng cáo và qu ng bá du l ch ñóng vai trò c c kỳ quan tr ng, quy t ñ nh ñ n s t n t i và phát tri n c a doanh nghi p kinh doanh du l ch; 8. Th trư ng du l ch mang tính th i v rõ r t. Tính th i v du l ch do các y u t khách quan và ch quan quy t ñ nh và là m t v n ñ r t khó d báo vì cung, c u du l ch ch xu t hi n trong m t th i gian nh t ñ nh c a năm. IV.1.2.3. Ch c năng c a th trư ng du l ch Gi ng như th trư ng hàng hóa chung, th trư ng du l ch cũng có ñ y ñ các ch c năng th c hi n, công nh n, thông tin và ñi u ti t. 1. Ch c năng th c hi n và công nh n Th trư ng du l ch th c hi n giá tr hàng hóa, d ch v thông qua giá c . Chi phí s n xu t s n ph m du l ch c a t ng doanh nghi p ch ñư c công nh n là chi phí xã h i c n thi t khi hành vi mua và bán ñư c ti n hành và k t thúc trên th trư ng du l ch. S n ph m du l ch không ñư c tiêu th d n ñ n th t thu và n u quá trình này kéo dài s d n
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học