Tính đối thoại trong tiểu thuyết Bay trên tổ chim cúc cu của Ken Kesey qua thế giới nhân vật lưỡng phân

TÍNH ĐỐI THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT
BAY TRÊN TỔ CHIM CÚC CU CỦA KEN KESEY
QUA THẾ GIỚI NHÂN VẬT LƯỠNG PHÂN
LÊ THỊ TRÀ MY - THÁI PHAN VÀNG ANH
Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế
Tóm tắt: Bay trên tổ chim cúc cu là thế giới của một bệnh viện tâm thần,
như một mô hình sống động của thế giới bên ngoài. Bằng việc sử dụng hình
thức trần thuật đối thoại/ trần thuật thông qua lời thoại của nhân vật, nhà văn
đã đan cài vào đó những lớp diễn ngôn, mở ra trường nhìn lớn lao về những
vấn đề nhân sinh, xã hội. Đúng như Bakhtin đã nói: “khu vực nhân vật” là
nơi thể hiện rõ nhất diễn ngôn đối thoại của tác phẩm. Trong khuôn khổ một
bài báo, chúng tôi tập trung làm rõ tính đối thoại trong tiểu thuyết Bay trên
tổ chim cúc cu của Ken Kesey qua thế giới nhân vật lưỡng phân: phân lập
tỉnh- điên, tự do - trói buộc, quyền lực thể chế - sự thỏa hiệp.
Từ khóa: tính đối thoại, diễn ngôn, nhân vật lưỡng phân, trần thuật đối
thoại, cảm quan hậu hiện đại.

1. MỞ ĐẦU
Nhân vật của Bay trên tổ chim cúc cu có thể gọi là kiểu “nhân vật lưỡng phân”. Nếu
lưỡng phân là phân ra thành hai, theo những nét đối lập thì với Ken Kesey, ý thức đối
lập đó là: tỉnh và điên, giữa tự do và sự trói buộc, giữa quyền lực thể chế và sự thỏa
hiệp. Lựa chọn một trong hai mặt mâu thuẫn đó là cuộc đấu tranh vật vã của các bệnh
nhân trong suốt cuộc đời.
2. THẾ GIỚI NHÂN VẬT GẮN VỚI CẤU TRÚC LƯỠNG PHÂN
2.1. Phân lập tỉnh - điên
Ken Kesey đã rất tài tình khi xây dựng hai tuyến nhân vật: mụ y tá – bệnh nhân cùng
tồn tại, tạo ra đường biên nhập nhằng giữa chúng. Bởi trong thế giới của viện tâm thần,
người tưởng điên thì tỉnh, kẻ tưởng tỉnh lại điên.
Tính chất điên và tỉnh tồn tại trong mỗi con người. Những suy nghĩ của mụ y tá thật sự
“điên” khi muốn một tay điều hành mọi hoạt động của bệnh viện. Mụ luôn mồm nói: “các
ông thuộc quyền quản lí của chúng tôi”, “trật tự, kỷ luật được duy trì chỉ nhằm mục đích
muốn tốt cho các anh” [4, tr. 265]. Những liệu pháp trị bệnh được sử dụng như công cụ để
khống chế tinh thần phản kháng của bệnh nhân. Mụ muốn điều hành tổ hợp hoạt động
như một bộ máy: “Ngồi trước mạng điều khiển, mụ mơ về một thế giới mà mọi thứ đều
hoạt động đồng bộ, chuẩn xác như bộ máy đồng hồ.” [4, tr. 42]. Chính khát vọng thái quá
trong việc thống trị thế giới người điên này đã khiến bà ta trở thành kẻ điên rồ nhất với
những suy nghĩ của mình. Tính điên nơi người tỉnh – mụ y tá, là dục vọng về quyền lực,
thống trị thế giới người điên bằng kĩ cương, nề nếp. Có thể nói, con người bất kể ai cũng
Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế
ISSN 1859-1612, Số 02(34)/2015: tr. 66-73

TÍNH ĐỐI THOẠI TRONG TIỂU THUYÊT BAY TRÊN TỔ CHIM CÚC CU...

67

mang trong mình một căn bệnh “điên”: điên vì danh lợi, điên vì tình, điên vì quyền lực,
điên vì cô đơn, nhưng điên vì dục vọng cá nhân của mụ y tá trưởng đã biến thành điên
khùng bởi nó đã gây hại cho người khác với biết bao nhiêu hệ lụy.
Sự tỉnh táo, phi lí thay lại nằm ở những người điên. Ken Kesey đã xây dựng thành công
một thế giới của những người điên. Các bệnh nhân trong viện tâm thần là những con
người dị biệt từ ngoại hình cho đến tính cách và hầu như chẳng điên chút nào. Nhưng tất
cả họ đều tự nguyện hòa mình vào thế giới điên này một cách điên dại. Thay vì đấu tranh
chiến thắng số phận, họ lại chọn con đường buông xuôi đầu hàng nó, để rồi an phận, chấp
nhận sống như là tồn tại, sống với bản năng không hơn loài vật là bao. Tiêu biểu cho kiểu
sống thụ động của nhiều con người ngoài xã hội, thay vì đấu tranh trước sóng gió của
cuộc đời thì họ trốn chạy nó, biến mình thành kẻ đào tẩu của một kiếp người.
McMurphy bước chân vào bệnh viện cũng vì mục đích chạy trốn cuộc đời với tội danh
“thái nhân cách”, “tên cuồng dâm”. Nhưng chính McMurphy đã nhận ra sự tỉnh táo
trong mỗi con người ở trại thương điên này, khi anh nghe họ bàn luận về sự điên của
mình: “ở đâu thì chúng tôi cũng là thỏ thôi - chúng tôi ở đây vì chúng tôi không thể
thích ứng với địa vị thỏ của mình. Chúng tôi cần một con sói mạnh được việc kiểu như
mụ y tá này để học lấy vị trí của mình.” [4, tr. 91]. Hóa ra, những bệnh nhân không
những không điên mà còn tỉnh táo. Họ ý thức được sự điên loạn thật sự của mụ y tá
trưởng và cũng ý thức được sự điên loạn của bản thân. Suốt một thời gian dài, lòng tôn
kính mù lòa về sự hiện hữu của mụ y tá như một đấng cứu thế, cứu rỗi những linh hồn
bị khuyết tật đã khiến cho chính họ dần dần đánh mất ý thức làm người. Bromden sống
náu mình như một kẻ giả câm giả điếc, nhưng thực ra anh luôn ý thức một cách tỉnh táo,
có cái nhìn bao quát trước mọi sự việc diễn ra. Các bệnh nhân khác cũng cố gắng nấp
trong cái vỏ tâm thần, nhưng luôn ý thức được mình là ai trong thế giới đảo điên hiện
tồn. Harding nói: “Chúng ta là vật hi sinh cho chế độ mẫu hệ, anh bạn ạ.” [4, tr. 89]. Sự
tỉnh táo của các con con bệnh thể hiện trong những đoạn diễn giải, bộc lộ suy nghĩ trước
những sự kiện va đập vào nhau. Nổi sợ hãi khiến “Mỗi người tìm một đám sương mù
cho mình và chui vào đó” [4, tr. 162]. Đám sương mù do mụ y tá tạo ra không chỉ để
khống chế, làm mất phương hướng của con bệnh mà còn là nơi ẩn náu phần ý thức của
họ. Họ thích lẩn tránh vào đó, giả câm giả điếc trong mọi tình huống. Họ trở thành
những kẻ diễn trò chuyên nghiệp trong vai người điên. Nhưng trái lại, họ tỉnh táo hơn ai
hết. Bệnh điên chỉ nằm ở những kẻ luôn ảo tưởng sức mạnh và dùng mọi thủ đoạn để
nuôi dưỡng và làm thỏa mãn máu điên trong trái tim.
Trong thế giới nhỏ bé này, dường như người tỉnh không biết là mình điên, người điên
không biết là mình tỉnh. Riêng McMurphy, hắn luôn cố gắng lí giải những phi lí diễn ra
trước mắt: “Qua ngạc nhiên là sao tụi bay ở đây bình thường thế.” [4, tr. 91]. Bromden
có thể ngạc nhiên khi khám phá ra sự tỉnh táo và sự hiền minh tồn tại trong mỗi con
người, nhưng McMuphy không hề ngạc nhiên khi phát hiện ra vỏ bọc giả câm giả điếc
của Bromden: “Thủ lĩnh, mày giật mình khi tao nói có thằng nhọ đang tới. Vậy mà
chúng bảo mày điếc” [4, tr. 117]. McMurphy là tên tỉnh táo lạc vào thế giới người điên,
anh quá tỉnh nên không nhận ra sự điên loạn lại tồn tại trong chính những con người

68

LÊ THỊ TRÀ MY – THÁI PHAN VÀNG ANH

được coi là bình thường. Cuộc đối đầu giữa McMurphy và Ratched thật ra là cuộc đối
đầu giữa hai người tỉnh luôn xem đối thủ là một kẻ điên.
Điên và tỉnh tồn tại trong chính bản thân mỗi con người và tồn tại trong cách nhìn nhận
về người khác. McMurphy đủ tinh tế để nhận ra y tá trưởng là: “con mụ ăn xác thối” [4,
tr. 101]. Còn những hành động đấu tranh cho quyền lợi của McMurphy khiến anh ta bị
nhìn nhận như một kẻ phi lý và điên khùng. Tuy nhiên, trạng thái khùng điên của
McMurphy lệch ra khỏi con mắt của kẻ bạo ngược được coi là sự đảm bảo cho tự do
của con người trước cái qui luật ngặt nghèo của các cấu trúc thống trị, quan hệ quyền
lực. J. Lacan khẳng định: “không thể hiểu được sự tồn tại của con người nếu không đặt
tương quan nó với sự khùng điên cũng như không thể là người mà lại không có yếu tố
điên rồ bên trong bản thân.” [1, tr. 54]. Ken Kesey đối lập quyền lực với những con
người ngoài lề, bị xã hội ruồng bỏ, những kẻ tổn thương tinh thần hay bệnh tật, tội phạm
- một cách thể hiện các dạng khùng điên trong mỗi con người trong xã hội.
Sự đối lập giữa khùng điên và tỉnh táo thể hiện trong phát ngôn của nhân vật. Ken
Kesey đã mượn lời của nhân vật để bộc lộ nhân sinh quan hư vô chủ nghĩa. Trong tiểu
thuyết, giọng điệu của các con bệnh chất chứa tính chất cực đoan về mặt nhận thức và
màu sắc hư vô về mặt nhân sinh. Harding ngỡ ngàng khi lần đầu tiên được đắm chìm
trong nhạc, rượu, điệu van của hai cô gái: “Đây không phải là sự thực. Đó là tác phẩm
hỗn hợp của Kafka, Mark Twain và Martini.” [4, tr. 401]. Sự mâu thuẫn, hoài nghi trong
mỗi câu nói của những bệnh nhân vừa thể hiện sự điên loạn vừa rất tỉnh táo. “Những
chuyện này không xảy ra,”… “Các em thực ra không hề có ở đây. Rượu này cũng
không có, chẳng có cái gì ở đây tồn tại hết.” [4, tr. 394]. Nhưng các con bệnh cũng quá
tỉnh táo để tự ý thức về bản thân, rằng họ không đủ sức để bước ra thế giới bên ngoài,
bởi vì nơi đó không dung chứa những tội lỗi, sự xấu hổ, nỗi sợ hãi, tự hạ mình… ngay
từ lúc họ sinh ra. “Cái cảm giác xã hội đang chỉ thẳng vào mặt tớ và một nghìn giọng
nói đồng thanh hét lên: Xấu hỗ chưa! Nhục nhã chưa! [4, tr. 4 07]. Mỗi bệnh nhân
trong trại tâm thần đều mang trong mình lòng thù hận, sự bất mãn về số phận, nhưng
trong trái tim họ luôn có chỗ cho tình yêu. Đối lập với cuộc sống ô hợp, bát nháo, đầy
bất công, phi lí là khao khát yêu thương, đồng cảm của con người. Nhưng sự vô tình,
tàn nhẫn của người đời biến họ thành những kẻ điên khi nào không biết, và họ coi đó là
giải pháp tốt nhất để được yên ổn sống cho qua kiếp người. Nghĩ thấu đáo hơn, ta thấy
đó là thói tật căn cốt của phần đông con người trong xã hội hậu công nghiệp này. Con
người sẵn sàng buông lơi một bàn tay yếu ớt, mất giá trị, để nắm một bàn tay khác chắc
chắn hơn. Nói bệnh viện tâm thần là một thế giới thu nhỏ của xã hội bên ngoài bởi sự
hỗn loạn giữa các ý thức, sự đảo điên mọi giá trị đặc biệt là sự nhập nhằng giữa điên
loạn và tỉnh táo trong chính bản thân mỗi con người.
2.2. Tự do và trói buộc
Văn chương thời đại nào cũng hướng đến tìm kiếm tự do cho con người. Nhưng muốn
thoát khỏi sự ràng buộc, những chế định khắt khe của chế độ độc tài kìm hãm tự do, con
người cần phải tự giải phóng cho mình.

TÍNH ĐỐI THOẠI TRONG TIỂU THUYÊT BAY TRÊN TỔ CHIM CÚC CU...

69

Những ngày đầu bước chân vào viện tâm thần, McMurphy luôn nằm trong trạng thái đa
nghi, ngờ vực, lo lắng. Tâm trạng đó xuất phát từ sự hoài nghi đối với thái độ chấp nhận
trói buộc của đám bệnh nhân. Điều làm cho Mc Murphy ngạc nhiên nhất khi mới bước
chân vào bệnh viện “Đó là không ai cười”. McMurphy trốn chạy án tù khổ sai không
ngờ lại bị giam cầm trong một không gian cứng đờ, tù túng. Đó là mảnh đất do những
kẻ có quyền lực với chế độ độc tài quản lí, khiến anh ta hoảng hốt. Ở đó, tồn tại một chế
độ quan liêu bất khoan dung, kiểm soát những kẻ bị vô thừa nhận bằng thuốc men, bằng
sốc điện, phân thây, mổ não. Sự giam giữ con người bởi những thế lực kia làm tăng
thêm sự khủng hoảng về danh tính của con người ngay từ trong suy nghĩ. Những
nguyên tắc được đặt ra khắt khe đến mức trói buộc cả những phản xạ tự nhiên của con
người, bệnh nhân cười cũng không dám cười, nhìn cũng không dám nhìn: “Tôi nhắm
mắt lại, bởi khi nhắm mắt người ta khó nhận biết ta hơn” [4, tr. 8]. Thậm chí Bromden
bấu víu vào những cục kẹo cao su dính vào dưới gầm giường vào mỗi tối để khỏi lạc
dưới lớp sương mù quyền lực.
Mang vẻ ngoài suồng sã nhưng McMurphy cũng mang thân phận không khác gì các con
bệnh ở trại tâm thần. Điều khác biệt giữa họ là dù bất cứ ở đâu, McMurphy cũng không
cho phép có sự bó buộc, kìm kẹp. Trong mảnh đất mà quyền lực làm cho ngu muội đó,
hắn luôn tìm mọi cách để có được mối quan hệ nới lỏng và cởi mở hoàn toàn. Trong
cuộc chiến giữa tự do và trói buộc, vũ khí của McMurphy chỉ là niềm tin và sự gan dạ.
Mụ y tá thì khác, mụ có cả Liên hợp đứng đằng sau cộng với bản tính độc tài, tàn ác.
Mỗi khi bà ta phun sương là các con bệnh đều cảm nhận được sắp có biến cố lớn xảy ra,
cuốn trôi họ trong lớp sương mù bồng bềnh, vô định. Ngay từ điểm xuất phát đã có
thểthấy rằng, đây là cuộc chiến không cân sức.
Các con bệnh cũng khát khao tự do nhưng nỗi khiếp hãi trước sự tàn ác, những mưu mô
quỉ quyệt đã vùi lấp ý chí và sức mạnh ít ỏi của họ. Những viên nhộng trắng đục có cài
con chíp, những liệu pháp sốc điện và giải phẫu thùy não một cách vô cớ đã khiến họ mắc
kẹt giữa những trói buộc. Trong thời đại này, bên cạnh những chuẩn mực đạo đức của xã
hội bao giờ cũng tồn tại một dạng đạo đức ngoài khuôn khổ. Con người luôn bị đặt mấp
mé giữa hai giới hạn đó. Thiện và ác luôn luôn tồn tại song hành, cái ác đôi lúc lại chiếm
vị trí thắng thế, khống chế kẻ mạnh và là phương tiện điều khiển cái thiện. Cái thiện chỉ
tìm được vị thế của mình khi con người biết đấu tranh. Nhận thức được rằng, khi con
người đạt được tự do trong tâm hồn, họ sẽ tự giải phóng mình khỏi sự ràng buộc của thể
xác, nên việc đầu tiên mà kẻ nổi loạn dẫn đường - McMurphy hướng đến là khơi thông ý
thức cho các con bệnh. Nếu trước đó, bệnh nhân còn không dám cười, không dám ăn to
nói lớn thì giờ đây họ thả sức tung hoành trong sự đối kháng. “Tiếng cười âm vang suốt
cả tối, và vừa chia bài vừa buông những lời đùa cợt” [4, tr. 113]. Sự chuyển động trong
tâm hồn của Bromden cho thấy sự thay đổi trong ý thức của anh ta: “Lần đầu tiên sau
nhiều năm, tôi được nhìn thấy những con người không bị viền đen bao bọc” [4, tr. 216].
Các con bệnh cũng bắt đầu tìm thấy sức sống bên trong con người mình, họ đã biết cảm
nhận, biết thổn thức với những rung động tự nhiên nhất: “Mùa thu. Mới đây thôi, ngoài
kia còn tràn trề mùa xuân, rồi rực rỡ nắng hè, vậy mà giờ đã sang thu – thật là buồn cười
biết mấy.” [4, tr. 218]. Sự chuyện động của thiên nhiên hay chính là sự chuyển động trong

70

LÊ THỊ TRÀ MY – THÁI PHAN VÀNG ANH

tâm hồn con người, đánh dấu một bước chuyển biến lớn trong ý thức của anh ta. Càng
sống lâu trong tù túng và trói buộc, ý thức phản kháng của con người càng trở nên mạnh
mẽ. Đó là khi các bệnh nhân trong những lần đối kháng với y tá trưởng để dành quyền lợi
nhỏ bé mà bấy lâu bị cấm đoán bởi những nguyên tắc vô lí: Cheswick phản đối khi phòng
ngủ bị khóa: “Đấy là tội đáng chết à? Những người bình thường vẫn ngủ muộn vào thứ
Bảy và Chủ nhật” [4, tr. 222]. Trong cuộc họp, khi yêu cầu trả lại thuốc lá cho bệnh nhân:
“Tôi đâu phải là trẻ con mà người ta giấu thuốc lá đi như giấu kẹo! Chúng tôi yêu cầu
phải làm gì đó” [4, tr. 229]. “Tôi muốn nhìn thấy những cánh tay, tôi muốn nhìn thấy
những cánh tay không giơ lên” [4, tr. 190]. Tất cả đều ý thức được hành động của mình
“giơ tay không còn để xem trận bóng mà để chống lại mụ Y tá Trưởng, chống lại phòng
điên mà mụ muốn dành cho McMurphy, chống lại tất cả những gì mụ đã nói, đã làm, đã
áp bức, đè nén chúng trong bao năm qua.” [4, tr. 191]. Đặc biệt, sự phản kháng thể hiện rõ
ở nhân vật McMurphy. Anh tự do hoạt động và làm những gì mình thích ở trong viện tâm
thần, bất chấp mọi nguyên tắc, trật tự, kỉ cương mà viện đặt ra. Hắn hát “hát vô tư cứ như
cả đời hắn chưa từng biết lo phiền.” [4, tr. 127]. Khi mụ y tá ngang nhiên tước đi đặc
quyền dành phòng tắm để bệnh nhân chơi bài trong ngày, cơn giận giữ của McMurphy đã
khiến anh đấm nát vụn tấm kính. Tấm kính là chỗ chia cắt ranh giới của thế giới thống trị
với thế giới bị trị. Hành động có chủ ý của McMurphy không đơn giản là phá hoại, cũng
không chỉ là thách thức trêu ngươi mà nó còn có ý nghĩa phá tan bức tường quyền lực,
xóa nhòa ranh giới của tự do và trói buộc.
Ranh giới giữa tự do và trói buộc tưởng chừng rất mong manh nhưng thực ra đó là một
quá trình đấu tranh nghiệt ngã. Bromden hay những bệnh nhân trong viện tâm thần, có
người mất gần nửa cuộc đời cũng không thể nào vượt qua ranh giới ấy. Các bệnh nhân
luôn cho mình là những kẻ khuyết tật về tâm hồn cũng như thể xác, họ chấp nhận thân
phận là thỏ trong thế giới này. Chưa bao giờ họ cho mình được quyền bước qua ranh
giới của tự do. Qui củ, áp bức, trói buộc là một phần của cuộc đời họ. Ngược lại, kẻ nổi
loạn McMurphy lại đánh giá quá cao khả năng của mình. Anh khao khát lập lại trật tự
mới bằng cách phá hoại cái trật tư cũ - trói buộc tự do con người. Nhưng ở đời không
phải lúc nào cái thiện cũng thắng cái ác, không phải chân lí nào cũng trường tồn mãi
mãi. Cái chết của McMurphy là biểu hiện cho sự thất bại của cái thiện trước cái ác ở
một phương diện nào đó. Kết thúc cuộc chiến giữa tự do và trói buộc, chân lí cuối cùng
rút ra cho mỗi con người đó là: hãy là chính mình và phải biết làm chủ chính mình trước
mọi tình huống trong đời, thậm chí phải khôn ngoan: “để giữ được thằng bằng và để thế
giới không làm mình phát điên thì phải biết cười vào mũi tất cả những gì đang làm khổ
mình.” [4, tr.330]. Chỉ có như vậy, con người mới có khả năng đứng vững trong xã hội
này. Thế giới viện tâm thần cũng chẳng khác gì một gánh xiếc được điều khiển bởi một
thế lực vô hình, để đạt được những mục đích đen tối mà sẵn sàng trói buộc khao khát tự
do của những bệnh nhân khuyết tật đáng thương. Để đạt đến sự tự do thì con người phải
có ý thức nỗ lực truy tìm niềm vui, hạnh phúc trong tâm hồn. Vì tự do chỉ chiến thắng
được những trói buộc khi lòng người thực sự muốn.