Xem mẫu
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG TÍN NGƯỠNG TỨ PHỦ TRONG VĂN HÓA XỨ LẠNG1 NGUYỄN THỊ YÊN* Tóm tắt Với đặc trưng riêng của mình, tín ngưỡng Tứ phủ ở Lạng Sơn đã góp phần làm nên diện mạo văn hóa xứ Lạng cả về phương diện lịch sử, văn hóa và tôn giáo tín ngưỡng. Điều đó được thể hiện qua sự có mặt của các di tích thờ Tứ phủ gắn với các trung tâm buôn bán của người Kinh dọc tuyến quốc lộ 1A, sự đa dạng về nguồn gốc của các ngôi đền, đặc biệt là sự thống nhất trong bài trí điện thần cũng như trong thực hành nghi lễ hầu đồng. Là một trong những cái nôi của sự hình thành tín ngưỡng tứ phủ ở miền núi, tín ngưỡng Tứ phủ ở Lạng Sơn mang đậm dấu ấn lịch sử, xã hội và văn hóa xứ Lạng, từ đó góp phần quan trọng vào việc cố kết cộng đồng, tộc người và phát triển các loại hình du lịch ở Lạng Sơn, nhất là loại hình du lịch tâm linh. Từ khóa: Tín ngưỡng Tứ phủ, đền thờ Tứ phủ, văn hoá xứ Lạng, Lạng Sơn Abstract With its own characteristics, the belief in the Four Realms in Lang Son province has contributed to the cultural appearance of Lang area in aspects of history, culture and religions. This is reflected in the presence of Four Realms worshiping monuments associated with the trading centers of Kinh people along National Highway 1A, the diversity of the origins of temples, especially the unification in the decoration of the sanctuary as well as in ritual practices in Hau Dong. As one of the cradles of the formation of Four Realms belief in the mountain areas, the Four Realms belief in Lang Son bears a strong impression of history, society and culture of Lang area, thereby making an important contribution to the cohesion of community and ethnic groups and tourism development in Lang Son, especially spiritual tourism. Keywords: Belief of Four Realms, Four Realms temple, culture of Lang area, Lang Son T rong truyền thuyết về Mẫu Liễu cảnh gia tiên”. Đó là nguyên cớ cho cuộc gặp Hạnh thì Lạng Sơn là một trong số gỡ kỳ lạ giữa Tiên chúa và Trạng Bùng Phùng 5 địa phương (Nam Định, Lạng Sơn, Khắc Khoan cùng đoàn sứ bộ tại một ngôi Hà Nội, Nghệ An, Thanh Hóa) được gắn với chùa cổ ở đất Lạng Sơn, nhờ đó mà ngôi chùa sự xuất hiện của Mẫu Liễu Hạnh. Tác phẩm cổ đó đã được tu sửa lại [8, tr.445-469]. Vân Cát thần nữ truyện của Đoàn Thị Điểm kể Trong thực tế, Lạng Sơn là một trong số ít rằng: Sau khi rời trần ở làng Vân Cát (Vụ Bản, Nam Định), Mẫu Liễu Hạnh (lúc đó còn là Tiên tỉnh miền núi có sự hiện diện dày đặc các di chúa) đã biến hóa thoắt ẩn thoắt hiện, phù hộ tích thờ Mẫu Liễu Hạnh gắn với tín ngưỡng Tứ cho cha mẹ, chồng con. Khi cha mẹ và chồng phủ, đồng thời là một trong những điểm đến đều khuất núi, con cái thành nhân, Tiên chúa quan trọng trong các cuộc hành hương “về với không còn vướng bận nên mới đi chu du thiên Mẫu” của các con nhang đệ tử. Bài viết bắt đầu hạ, “tìm nơi danh thắng, đem cảnh núi non làm từ việc phác thảo những nét cơ bản của tín ngưỡng Tứ phủ của Lạng Sơn, lấy đó làm cơ sở * PGS.TS, Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học để bàn về vai trò, vị trí của tín ngưỡng Tứ phủ xã hội Việt Nam trong văn hóa xứ Lạng. Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 45
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 1. Diện mạo tín ngưỡng Tứ phủ ở Lạng Sơn trong tỉnh Lạng Sơn đều có di tích Tứ phủ, phần 1.1. Di tích thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn gắn với lớn mới được xây dựng vào những năm gần các trung tâm buôn bán của người Kinh dọc đây. Cụ thể: Huyện Lộc Bình: 02 di tích, trong tuyến quốc lộ 1A đó 01 di tích mới; huyện Tràng Định: 07 di tích, Di tích thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn hiện nay bao trong đó 05 di tích mới; huyện Văn Lãng: 02 di gồm rất nhiều di tích cũ (xây dựng trước năm tích mới; huyện Bình Gia: 01 di tích mới; huyện 1945) và mới (chủ yếu xây dựng từ sau năm Bắc Sơn: 01 di tích mới2. 2005 trở lại đây), có thể tạm phân thành hai Có thể nhận thấy điểm chung của các nhóm nhóm lớn: và cụm di tích thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn là phần (1) Nhóm di tích thờ Tứ phủ ở các huyện dọc lớn đều nằm trên trục đường quốc lộ 1A, gắn tuyến quốc lộ 1A lên đến Đồng Đăng: Phần lớn với vị trí các ga xe lửa (Bắc Lệ, Đồng Mỏ, Đồng các di tích được xây dựng vào những thời điểm Đăng) hoặc ở các trung tâm buôn bán đông khác nhau từ trước năm 1945 với 04 cụm di dân cư (thị trấn Chi Lăng, thành phố Lạng Sơn, tích như sau: thị trấn Thất Khê). Đây là những tụ điểm tập trung đông người Kinh làm nghề kinh doanh - Cụm di tích thuộc huyện Hữu Lũng: gồm buôn bán. Như vậy, sự xuất hiện các ngôi đền 10 di tích dọc theo quốc lộ 1A, thuộc các xã Tứ phủ ở Lạng Sơn có thể là gắn với sự có mặt Tân Thành, Hòa Lạc, Hòa Thắng, Hòa Sơn, thị của người Kinh làm nghề buôn bán ở đây từ trấn Hữu Lũng. Hầu hết đều là di tích cổ, chỉ những thời điểm khác nhau trong lịch sử. Điều có 01 di tích mới là đền Ba Nàng thuộc xã Cai Kinh (xây dựng sau năm 1979). Trong đó có này có liên quan đến đặc điểm Lạng Sơn là nhiều ngôi đền nổi tiếng như đền Công đồng một tỉnh miền núi có con đường huyết mạch Bắc Lệ, đền Chầu Bé, đền Đèo Kẻng (xã Tân thông thương biên giới, đặc biệt là từ sau khi Thành), đền Chầu Lục, đền Quan Giám Sát (xã có tuyến đường sắt Hà Nội - Lạng Sơn. Tương Hòa Lạc), đền Suối Ngang, đền Cà Phê (xã Hòa truyền, tiền thân của đền Bắc Lệ là ngôi miếu Thắng)… thờ Mẫu Thượng ngàn, quá trình Tứ phủ hóa là vào khoảng đầu thế kỷ XX gắn với việc ra đời - Cụm di tích thuộc huyện Chi Lăng: Gồm nhà ga Bắc Lệ [12]. 05 di tích thuộc thị trấn Chi Lăng và thị trấn Đồng Mỏ. Nổi tiếng có đền Suối Lân (thị trấn Các ngôi đền mới xuất hiện gần đây phần Chi Lăng), đền Chầu Bát và đền Chầu Mười (thị lớn cũng là do các bà đồng người Kinh làm trấn Đồng Mỏ). nghề buôn bán công đức xây dựng, chẳng hạn như các ngôi đền mới ở các xã Đề Thám và xã - Cụm di tích thuộc thành phố Lạng Sơn: Kháng Chiến của huyện Tràng Định. Các bà Gồm 11 di tích cổ và 02 di tích mới. Trong 11 di đồng ở đây vốn là người Kinh gốc Thái Bình, tích cổ, nổi tiếng nhất là các ngôi đền nằm cạnh làm nghề buôn bán nhỏ3. sông Kỳ Cùng như: đền Kỳ Cùng (phường Vĩnh Trại), đền Cửa Đông và đền Cửa Bắc - Ngũ Nhạc Một số huyện ở ven quốc lộ 1B như Bắc linh từ (phường Chi Lăng)… 02 di tích mới là Sơn, Văn Quan (Lạng Sơn) và huyện Võ Nhai đền Đức Thánh Trần (phường Tam Thanh, xây (Thái Nguyên) đều ít đền và không có các đền dựng năm 2012) và đền Chúa Thượng Ngàn Tứ phủ cổ. Điều này có thể được giải thích là (phường Chi Lăng, xây dựng năm 2010). trước đây tuyến đường này nhiều núi non, đi - Cụm di tích thuộc huyện Cao Lộc: Gồm 02 lại hiểm trở, ở đèo Tam Canh thường có cướp di tích đều thuộc thị trấn Đồng Đăng là đền Cô nên thương lái người Kinh ít qua lại. Bé mới tôn tạo năm 2009 từ miếu Cô và đền 1.2. Các ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn Mẫu Đồng Đăng, một ngôi đền cổ nổi tiếng thường có nguồn gốc là di tích cổ của địa nằm sát biên giới Việt - Trung. phương (2) Nhóm di tích thờ Tứ phủ ở các huyện khác: Đây là đặc điểm nổi bật của các di tích thờ Theo thống kê sơ bộ, hầu hết các huyện khác Tứ phủ ở Lạng Sơn. Phần lớn các di tích đều 46 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG được tôn tạo hoặc xây dựng mới trên cơ sở linh thiêng qua truyền thuyết, hoặc qua tên các ngôi miếu nhỏ của địa phương với những gọi. Chẳng hạn, tương truyền đền Suối Ngang nguồn gốc khác nhau. Cụ thể: (huyện Hữu Lũng) thờ một cô gái chết trẻ linh (1) Nhóm các ngôi đền kế thừa từ di tích thờ thiêng, hoặc tên gọi một số ngôi đền thờ Cô thần tự nhiên: Điển hình là hệ thống các ngôi Chín Thượng Ngàn như miếu Cô Chín (huyện đền cổ ở khu vực thành phố Lạng Sơn có Chi Lăng), đền Cô (phường Chi Lăng, thành nguồn gốc là thờ thần sông Kỳ Cùng như đền phố Lạng Sơn) đều gợi đến nguồn gốc thờ Kỳ Cùng, đền Cửa Đông. Các ngôi đền khác các cô gái chết trẻ. Tương tự, đền Cô (thị trấn như đền Cửa Tây, đền Cửa Bắc đều có tên gọi Đồng Đăng) có nguồn gốc từ miếu Cô; đền Cô khác là Ngũ Nhạc linh từ (đền Cửa Tây) hoặc Bơ (thị trấn Lộc Bình) có nguồn gốc là miếu Cô Ngũ Nhạc từ (đền Cửa Bắc) thì lại gợi nên Bơ. Gần đây có đền Ba Nàng (huyện Hữu Lũng) nguồn gốc thờ thần núi của nó, trong đó, đền tương truyền thờ ba cô gái trẻ linh thiêng chết Cửa Bắc cũng thờ cả thần sông Kỳ Cùng. Ngoài trong chiến tranh. ra, ngôi đền Mẫu ở Đồng Đăng khởi thủy là (4) Nhóm các ngôi đền được tôn tạo từ các thờ Mẫu Cửu Trùng có lẽ có nguồn gốc từ tín ngôi miếu thờ Thổ công và đình làng: Điển hình ngưỡng thờ Trời. là các ngôi miếu Thổ công ở thôn Bản Nằm (xã (2) Nhóm các ngôi đền thờ người có công: Các Kháng Chiến), thôn Bản Cáu (xã Đề Thám) của ngôi đền này chiếm phần lớn trong số các đền huyện Tràng Định với tên gọi là “miếu Chúa thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn, nhiều nhất là các ngôi Sơn Lâm”, sau khi Tứ phủ hóa thì thành nơi thờ đền thờ Đức Thánh Trần. Chẳng hạn, đền Đức Chúa Thượng Ngàn. Ngoài ra, còn có trường Thánh Trần ở thị trấn Thất Khê có nguồn gốc hợp đền Mẫu của thị trấn Thất Khê lúc đầu ở từ ngôi miếu nhỏ thờ Hưng Đạo Đại Vương rìa thị trấn, sau lụt lội được dân di dời sáp nhập của dân phố chợ, sau được cơi nới rộng ra như vào ngôi đình nhỏ và biến ngôi đình thành hiện nay. Hoặc theo truyền lại thì đền Đức đền Mẫu hiện nay. Vị Thành hoàng của ngôi Thánh Trần ở phường Hoàng Văn Thụ (thành đình này là Quý Minh đại vương sau đó được phố Lạng Sơn) được xây lên từ sự tranh chấp thờ chung vào bát hương Công đồng, khi làm của người Kinh và người Hoa ở chợ Kỳ Lừa về lễ vẫn được khấn là “Thành hoàng đại vương”. việc đứng cái đối với đền Tả Phủ4… Trong khi (5) Các ngôi đền xây mới hoàn toàn: Số này đó, đền Đức Thánh Trần (thị trấn Bình Gia) có không nhiều, phần lớn là đền thờ Đức Thánh nguồn gốc từ một ngôi đình làng. Cổ nhất Trần và đền Mẫu (như đền Đức Thánh Trần và trong dạng đền này có lẽ là đền Công đồng đền Mẫu của thị trấn Na Sầm, huyện Bình Gia Bắc Lệ gắn với sự tích Bà chúa Thượng Ngàn và đền Đức Thánh Trần ở phường Tam Thanh, La Bình công chúa con Tản Viên Sơn Thánh, thành phố Lạng Sơn). có công âm phù Lê Lợi giết giặc ngoại xâm Có thể nhận thấy, sự đa dạng trong điện [8, tr.222-223]. Tiếp đến là các đền Chầu Bát, thờ của các ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn Chầu Lục, Chầu Mười,… đều gắn với sự tích có nguyên do từ sự đa dạng về nguồn gốc của thờ người có công đánh giặc. Ngoài ra, còn có các di tích này. Với ý nghĩa đó, chúng tôi cho đền Vĩnh Trại ở thành phố Lạng Sơn thờ một rằng, rất có thể nhiều trong số 17 ngôi đền vị tướng thời Lê sơ có tên là Lê Công Chí, hoặc thiêng được ghi trong Lạng Sơn Đoàn thành đồ đền Cà Phê (huyện Hữu Lũng) trong hậu cung của Nguyễn Nghiễm đã được Tứ phủ hóa theo thờ mẫu bản địa có tên Đặng Thị Tươi, có lẽ là thời gian. Chính vì vậy, việc giải mã nguồn gốc một người có công với làng… Tất cả các di tích các ngôi đền thờ Tứ phủ dọc quốc lộ 1A thực thuộc nhóm này đều phối thờ Mẫu Tứ phủ. sự có ý nghĩa đối với việc tìm về cội nguồn lịch (3) Nhóm các ngôi đền/miếu thờ “Cô”: Những sử của các ngôi đền thiêng dọc tuyến đường đi ngôi đền/miếu này được lưu lại nguồn gốc sứ của các đoàn sứ bộ trong quá khứ5. Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 47
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 1.3. Điện thần Tứ phủ ở Lạng Sơn thể hiện 1.4. Sự đa dạng trong thực hành nghi lễ sự thống nhất của mô hình Phật - Tứ phủ - hầu đồng Thánh Trần Ở Lạng Sơn hiện nay vẫn tồn tại các hình Sự thống nhất kết tập Phật - Tứ phủ - Thánh thức khác nhau trong thực hành nghi lễ hầu Trần là nét nổi bật trong bài trí điện thần của đồng. Điều đó liên quan đến lứa tuổi và điều hầu hết các ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn. kiện kinh tế của người hầu đồng và nhất là Theo đó, bài trí chung cho điện thần của các còn liên quan đến địa điểm của các ngôi đền. ngôi đền Tứ phủ ở Lạng Sơn hiện nay là: Cụ thể, đối với những ngôi đền to nằm ở các * Đối với các ngôi đền thờ Tam tòa Thánh trung tâm buôn bán sầm uất, việc thực hành Mẫu: Phật (trên cao), Mẫu (trong cung cấm), nghi lễ hầu đồng giống như ở miền xuôi cả về bên ngoài thờ Công đồng, Trần Triều và các vị lễ lạt, phát lộc cũng như cung văn. Tuy nhiên, khác trong Tứ phú. đối với những ngôi đền nhỏ ở các huyện như * Đối với các ngôi đền thờ Đức Thánh Trần: ở Thất Khê (Tràng Định), hiện vẫn tồn tại các Cung cấm gồm bát hương thờ Phật (trên cao) và hình thức hầu đồng khác nhau: ban thờ Đức Thánh Trần, từ cung ngoài đổ ra thờ * Hầu vo (hầu không cung văn): Đó là các Tam tòa Thánh Mẫu và các ban trong Tứ phủ. vấn hầu của lứa các bà đồng già. Do ở đây Có thể nhận thấy, việc kết tập Phật và Mẫu hiếm cung văn nên khi có việc gấp, không kịp vào đền thờ Đức Thánh Trần là một nét riêng đón cung văn, hoặc bởi ít kinh phí, nên để tiết của các di tích thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn. kiệm, họ thường hầu vo (còn gọi là hầu chay) * Đối với các ngôi đền có bản đền là các vị tức hầu không có cung văn. Thay vào đó, một thần khác trong Tứ phủ: Tùy vào quy mô, diện bà cầm trống gõ và hát ngân nga theo nhịp tích của từng ngôi đền mà việc bài trí điện các bài hát văn theo kiểu riêng. Với những vấn thần có sự khác nhau, nhưng tựu trung, đền hầu này, lễ lạt thường đơn giản, lộc phát được nào cũng hội đủ 3 yếu tố Phật - Mẫu - Thánh đại trà cho tất cả mọi người tham dự theo một Trần. Chẳng hạn, ở đền Kỳ Cùng và đền Cửa quy ước ngầm đối với các giá6. Chi phí cho Đông, ngoài cung chính thờ bản đền (Quan một vấn hầu như vậy khoảng trên dưới 3 triệu Lớn Tuần Tranh) người ta còn xây thêm 1 cung đồng. Đây là lối hầu phổ biến trước đây, nay bên cạnh thờ Phật và Tứ phủ. Với ngôi đền mới đã trở thành một dạng hầu theo kiểu “truyền thờ Chúa Thượng Ngàn như ở Bản Nằm (huyện thống” của địa phương. Tràng Định) thì bài trí theo trục dọc, trên cao * Hầu có cung văn là người ở địa phương: nhất là Phật, tiếp đến là Công đồng, Mẫu và Hiện ở Thất Khê chỉ có một vị cung văn già từ tượng chúa bản đền, ban Trần Triều được xây Tuyên Quang sang định cư. Ông này vừa hát thêm ở bên cạnh. vừa tự đệm đàn nguyệt nhưng không thuộc Trừ đền Bắc Lệ có thờ thêm Phật Thích Ca bài nên khi hát phải nhìn sách, thường chỉ còn hầu hết các đền Tứ phủ ở Lạng Sơn chỉ thờ được các bà đồng địa phương mời hát khi Phật Bà Quan Âm. Tùy từng ngôi đền mà có thật cần thiết. Thù lao phục vụ một vấn hầu nơi người ta đặt pho tượng Phật Bà nhỏ bằng của ông này chỉ khoảng chừng trên dưới 500 sứ (như ở miếu Bản Nằm), có nơi đặt ảnh, có nghìn đồng. nơi đắp phù điêu (như ở đền Kỳ Cùng, đền Cửa * Hầu có mời cung văn từ địa phương khác: Đông), hoặc cũng có nơi chỉ cần đặt bát hương Đó là các vấn hầu “có đầu tư”, đối tượng là lớp (như ở một số đền thờ Đức Thánh Trần). đồng trẻ, có điều kiện và cũng muốn “bằng Có thể nhận thấy sự kết tập thờ Phật vào bạn bằng bè”, hoặc là của các đồng vãng lai điện thần Tứ phủ là hiện tượng khá phổ biến đến giải hạn cho người dân địa phương. Do ở ở nhiều địa phương. Tuy nhiên, sự kết tập một Thất Khê không có cung văn chuyên nghiệp cách thống nhất Phật (Phật Bà) - Tứ phủ - Thánh nên họ phải mời cung văn từ Cao Bằng xuống Trần lại là một nét riêng chỉ có ở hầu như tất cả hoặc từ Bắc Giang lên, chi phí cho cả nhóm các ngôi đền thờ Tứ phủ của Lạng Sơn. cung văn khoảng 5 - 6 triệu đồng, cộng với 48 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG vàng mã (5 - 8 triệu đồng), công Tứ trụ, lễ lạt, Lũng, Chi Lăng, Đồng Mỏ chính là phản ánh phát lộc,... khoảng trên dưới 20 triệu đồng. một phần thực tế lịch sử đó của vùng biên ải. Sự đa dạng trong thực hành nghi lễ hầu Mặt khác, như đã trình bày, sự có mặt các đồng ở các ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn còn gắn bó cho thấy bức tranh đa dạng về thành phần các chặt chẽ với sự ra đời tuyến đường sắt Hà Nội ông bà đồng, qua đó phản ánh đặc điểm của - Lạng Sơn, qua đó phản ánh lịch sử thông thực hành nghi lễ Tứ phủ hiện nay ở Lạng Sơn. thương vùng biên mậu một thời. Theo truyền 2. Vai trò, vị trí của tín ngưỡng Tứ phủ trong lại thì tiền thân của đền Công đồng Bắc Lệ là văn hóa xứ Lạng một am thờ nhỏ vốn là nơi thu gom các ngôi miếu ở khu vực ga Bắc Lệ, còn sự linh thiêng Với những đặc điểm cơ bản như trên, có của am thờ được bắt đầu từ những điềm báo thể thấy, tín ngưỡng Tứ phủ đã góp phần quan linh ứng cho ông ký ga họ Nguyễn ở đây. Văn trọng làm nên diện mạo của văn hóa xứ Lạng bia đền Bắc Lệ khắc năm Khải Định thứ 4 (1919) và trở thành một phần không thể thiếu của cũng cho biết, trước đó, đền Bắc Lệ chỉ là một văn hóa xứ Lạng. am thờ nhỏ. Năm 1919, được sự cung tiến của 2.1. Phản ánh lịch sử vùng đất xứ Lạng ông Trần Khải Bân, một người Trung Quốc Sự xuất hiện các di tích thờ Tứ phủ ở Lạng sống ở Hải Phòng, cùng vợ là Nguyễn Thị Hiệp Sơn trước hết gắn với lịch sử vùng đất xứ Lạng, và một số thanh đồng, đền Bắc Lệ đã được xây với vị thế là nơi có con đường huyết mạch dựng thành một ngôi nhà ba gian gồm 3 cung: xuyên biên giới, từ lâu đã được biết đến là đệ nhất, đệ nhị, đệ tam (cung cấm) [8, tr.186]. tuyến đường đi sứ của các sứ bộ. Truyền thuyết Cuối cùng, với ý nghĩa là “chốn tổ”, tín sứ thần Phùng Khắc Khoan gặp gỡ Liễu Hạnh ngưỡng Tứ phủ ở Lạng Sơn còn góp phần công chúa tại một ngôi chùa cổ ở Lạng Sơn phản ánh lịch sử hình thành của tín ngưỡng Tứ là phản ánh sự có mặt từ rất sớm các di tích phủ của người Việt ở khu vực miền núi. Căn cứ thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn dọc tuyến đường đi sứ vào lịch sử các ngôi đền, có thể nhận biết được của các sứ thần. Cuốn Lạng Sơn Đoàn thành đồ sự lan tỏa của tín ngưỡng Tứ phủ với tư cách được biên soạn vào thế kỷ XVIII cho biết Lạng là của tín ngưỡng thương nghiệp, tới những Sơn khi đó có tới 17 ngôi đền thiêng. Theo lệ, vùng sâu, vùng xa của Lạng Sơn. Chẳng hạn, trên đường đi sứ, “Quan hộ tống cùng các phu có thể nhận ra hai giai đoạn hình thành và gánh được cấp tiền ở các kho bạc của trấn để phát triển chính của đền Công đồng Bắc Lệ: chuẩn bị lễ vật yết cáo ở các đền ven đường Giai đoạn một (tạm lấy mốc từ năm 1902 trở về đi như đền Quỷ Môn, đền Hổ Lao, đền Cao Bá, trước) gắn với tín ngưỡng bản địa thờ bà chúa miếu Hội đồng, đền Pha Long, đền Kỳ Cùng, bản đền Mẫu Thượng Ngàn La Bình công chúa, đền Phục Ba, đền Pha Duy, đền Mao Tường…” thuộc tín ngưỡng nông nghiệp; giai đoạn hai [5, tr.222-223]. Trong các ngôi đền kể trên, (từ sau năm 1902) gắn với sự kết tập hệ thống đền Kỳ Cùng được cho là “rất linh thiêng” nên Công đồng Tứ phủ, thuộc tín ngưỡng thương “Phàm có các đoàn đi sứ với ngựa đến đây đều nghiệp. Lạng Sơn là một trong những tỉnh phải vào yết cáo…” [5, tr.224]. Như vậy, từ lâu miền núi có sự giao thương buôn bán phát đền Kỳ Cùng đã nổi tiếng linh thiêng gắn với triển từ sớm, đặc biệt là giao thương buôn hành trình đi sứ của các sứ thần. bán với nước ngoài. Vì vậy, việc tích hợp tín Là vùng đất biên ải, nơi từng diễn ra những ngưỡng Tứ phủ của người Việt vào tín ngưỡng cuộc giao tranh quyết liệt giữa quân đội của của địa phương để hình thành nên đền Công hai bên trong suốt chiều dài lịch sử nên Lạng đồng Bắc Lệ là phản ánh sự phát triển tất yếu Sơn cũng là nơi có nhiều đền miếu thờ các của kinh tế thương nghiệp của vùng đất này. tướng sĩ. Sự xuất hiện các ngôi đền Tứ phủ Và như vậy, ngoài ý nghĩa linh thiêng được như Chầu Lục, Chầu Mười, Chầu Bát,... gắn với truyền tụng, đền Bắc Lệ còn phản ánh sâu sắc chiến tích đánh giặc ngoại xâm ở khu vực Hữu lịch sử hình thành, lan tỏa tín ngưỡng Tứ phủ Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 49
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU của người Việt ở miền núi nói chung và ở Lạng Xét về thực hành nghi lễ, sự giao lưu văn Sơn nói riêng. hóa xuôi ngược được thể hiện khá rõ qua sự 2.2. Phản ánh đặc điểm giao lưu hội nhập tương đồng giữa nghi lễ hầu đồng của người của tôn giáo tín ngưỡng xứ Lạng Kinh với nghi lễ nhập đồng trong các đại lễ Với vị trí địa lý đặc biệt, xứ Lạng được các của Then Tày ở Lạng Sơn. Điều đó thể hiện nhà nghiên cứu đánh giá là nơi mà từ thời cổ qua cách thức tướng nhập đồng giao tiếp với đại cho tới các giai đoạn lịch sử sau này “luôn người trần, đặc biệt là ở lời Then Tày Bắc Sơn nằm trên hành lang giao lưu văn hóa giữa đa phần bằng tiếng Kinh, và đã có sự quy định đồng bằng Bắc Bộ đã từng là chiếc nôi của về màu sắc trang phục của các tướng khi nhập văn hóa Đông Sơn và sau này là trung tâm văn đồng [6, tr.98-100]. minh Đại Việt với vùng lưỡng Quảng, Hoa Nam Như vậy, thông qua tín ngưỡng Tứ phủ có và xa hơn là văn minh Trung Nguyên, nên từ thể hình dung được sự đa dạng, phong phú và lâu, họ đã thu nhận vào mình những thành dung hợp trong bức tranh tôn giáo tín ngưỡng tựu, sắc thái văn hóa từ bắc xuống, từ nam lên” xứ Lạng. [7, tr.223]. Điều đó cũng được thể hiện khá rõ 2.3. Vai trò cố kết cộng đồng và đoàn kết qua đặc điểm của tín ngưỡng Tứ phủ. Cụ thể: tộc người Xét về mặt di tích, các ngôi đền Tứ phủ Khả năng tích hợp các yếu tố tín ngưỡng thường được kết tập vào các di tích thờ các địa phương, tộc người vốn là nét đặc trưng vị thần địa phương, qua đó thể hiện sự đa của tín ngưỡng Tứ phủ nói chung. Ở Lạng Sơn, dạng vốn là một nét đặc trưng của tôn giáo tín dưới sự tác động của các yếu tố thuộc về địa ngưỡng xứ Lạng. Điển hình cho mô hình này là văn hóa mà khả năng đó càng được củng cố, là sự kết tập hệ thống Tứ phủ vào các ngôi đền từ đó đã góp phần quan trọng vào việc cố kết thờ thần Núi, thần Sông (đền Kỳ Cùng, đền cộng đồng và đoàn kết các tộc người ở địa Cửa Đông…) ở thành phố Lạng Sơn hoặc vào phương. các miếu thờ Thổ công (Bản Nằm, Bản Cáu…) ở huyện Tràng Định. Sự giao lưu văn hóa này Xét về chủ thể thực hành tín ngưỡng Tứ đã biến các vị thần địa phương hoặc là thay phủ, ở Lạng Sơn hiện nay phần đông các ông đổi vị thế từ thần sông Kỳ Cùng trở thành bà đồng lại là người Tày, Nùng. Một số trong Quan Lớn Tuần Tranh (đền Kỳ Cùng), hoặc là bị họ còn vừa là Then vừa là đồng, điển hình là thế chỗ, từ Thổ công chuyển giao cho Bà chúa cô đồng H. người Nùng ở thành phố Lạng Sơn. Thượng Ngàn (miếu Thổ công Bản Nằm), từ Đây là một cô đồng nổi tiếng, có rất đông con Thành hoàng làng chuyển sang thờ Mẫu (đền nhang đệ tử, trong nhà vừa có bàn thờ Then Mẫu Thất Khê)... (Nùng) lại vừa có điện thờ Tứ phủ. Đặc biệt, Xét về điện thần, tín ngưỡng Tứ phủ với trong nghi lễ hầu đồng của cô đồng H. còn có sự bài trí khá thống nhất theo mô hình Phật hát văn bằng tiếng Nùng7. Sự gần gũi, giao lưu - Tứ phủ - Đức Thánh Trần/Trần Triều là mô giữa Then và Tứ phủ ở Lạng Sơn có lẽ liên quan hình khá gần gũi với quan niệm Tam giáo đến nguồn gốc tộc người ở đây. Lạng Sơn là đồng nguyên trong tôn giáo tín ngưỡng của một trong số tỉnh miền núi có đông người xứ Lạng. Truyền thuyết công chúa Liễu Hạnh Tày gốc Kinh, dấu ấn văn hóa Kinh trong Then (đại diện cho tín ngưỡng Tứ phủ) gặp gỡ sứ Tày là phản ánh sự giao lưu văn hóa Kinh - Tày thần Phùng Khắc Khoan (nho sĩ đại diện cho trong quá khứ. Có lẽ truyền thống đó lại được Nho giáo) tại một ngôi chùa cổ (Phật giáo) ở tiếp tục qua hiện tượng giao lưu ngôn ngữ Lạng Sơn, cùng đối đáp thơ ca bằng chữ Hán Kinh - Tày, Nùng trong thực hành nghi lễ lên rồi để lại mấy chữ Hán trên cây mộc già (tín đồng ở Lạng Sơn hiện nay. Rất có thể vì vậy mà ngưỡng bản địa) bên đường có lẽ là một cách Lạng Sơn cũng là địa phương đầu tiên có hiện khái quát hóa về mô hình điện thần của tín tượng thờ “Chúa Then” và kết tập “Chúa Then” ngưỡng Tứ phủ ở Lạng Sơn. vào điện thần Tứ phủ [1]. 50 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG Các ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn hiện Đặc biệt, nằm ở trung tâm thành phố Lạng nay không chỉ có ông bà đồng là người Tày, Sơn nơi có phong cảnh sông nước hữu tình, các Nùng mà còn thu hút rất đông sự chiêm bái ngôi đền thờ Tứ phủ ở đây như đền Kỳ Cùng và của các tín chủ là người Tày, Nùng thuộc các các ngôi đền thuộc “Tứ trấn” (Cửa Đông, Cửa thành phần nghề nghiệp, lứa tuổi khác nhau. Tây, Cửa Nam, Cửa Bắc),… cũng là nơi các du Ở một số ngôi đền, người Tày, Nùng còn tham khách thường xuyên qua lại chiêm bái. gia vào các nhóm kiến thiết đền, ban tế và Có thể thấy, dù chưa được quy hoạch du thậm chí là cả thủ nhang đền. Chẳng hạn như lịch một cách bài bản, nhưng trong tuyến du ở huyện Tràng Định, thủ nhang đền Đức Thánh lịch Lạng Sơn, ngoài nhu cầu mua sắm thì các Trần ở Thất Khê là người Tày; thủ nhang miếu du khách còn có cả nhu cầu tâm linh và tham Chúa Bản Nằm là người Nùng. Sở dĩ như vậy quan du lịch mà điểm đến phần lớn là các ngôi có thể là vì gốc tích các ngôi đền/miếu ở đây đền thờ Tứ phủ. đều là miếu Thổ công vốn rất thân quen, gần Kết luận gũi với họ. Với những đặc trưng riêng của mình, tín Ngoài ra, ở khu vực Thất Khê gần đây còn có ngưỡng Tứ phủ đã góp một phần không nhỏ hiện tượng các bà đồng nơi khác đến xem bói làm nên diện mạo văn hóa xứ Lạng cả về rồi làm lễ giải hạn, cắt tiền duyên cho người phương diện lịch sử, văn hóa và tôn giáo, tín địa phương, mỗi lần vài chục người. Rất đông ngưỡng. Với ý nghĩa đó, việc bảo tồn, phát huy người Tày, Nùng đã bỏ nghi lễ Then (vì họ cho tín ngưỡng Tứ phủ trong giai đoạn hiện nay sẽ là tốn kém hơn) để tham gia nghi lễ giải hạn là một việc làm cần thiết đóng góp cho sự phát của bà đồng. triển của Lạng Sơn, không chỉ về mặt văn hóa, Như vậy, tuy vẫn còn có những vấn đề cần xã hội mà còn cả về mặt kinh tế và chính trị. xem xét, thảo luận thêm nhưng sự lan tỏa của Đặc biệt, với tư cách là một trong những cái nôi các ngôi đền cùng thực hành nghi lễ Tứ phủ của sự hình thành tín ngưỡng Tứ phủ ở miền đã góp phần không nhỏ vào việc cố kết cộng núi, các di tích thờ Tứ phủ ở Lạng Sơn thực sự đồng và đặc biệt là đoàn kết các tộc người ở có tiềm năng lớn đóng góp cho việc phát triển Lạng Sơn từ góc độ văn hóa tín ngưỡng. các loại hình du lịch ở Lạng Sơn như: Du lịch 2.4. Đóng góp vào việc phát triển du lịch về nguồn theo bước chân những người đi sứ Có lẽ xuất phát từ vị thế lịch sử của các di dọc tuyến Quốc lộ 1A, du lịch hành hương về tích mà từ lâu các ngôi đền thờ Tứ phủ ở Lạng “chốn tổ” ở Công đồng Bắc Lệ, du lịch tâm linh Sơn đã trở thành một trong những điểm đến chiêm bái các ngôi đền thờ các vị thánh trong tâm linh quan trọng của các con nhang đệ tử. hệ thống Tứ phủ như Chầu Bé, Chầu Lục, Chầu Trong số đó, đền Công đồng Bắc Lệ được coi Mười … là “chốn tổ”, nơi các tân đồng thường đến bái N.T.Y kiến sau khi trình đồng mở phủ, liên quan đến tục “Tỏa bóng”, mà điểm đến đầu tiên là Công đồng Bắc Lệ8. Vì vậy, trong giới hầu đồng mới Chú thích có câu: “Đi ngược về xuôi, tiền trình Bắc (đền Bắc 1 Bài viết thuộc đề tài cấp Bộ của Viện Hàn Lệ), hậu trình Đồng (đền Đồng Bằng)”. lâm Khoa học xã hội Việt Nam, số Hợp đồng 190/ Ngoài ra, vì nằm trên trục giao thông thuận HĐKH-KHXH: Thực hành tín ngưỡng Tứ phủ của tiện đi lại, nên hàng năm, các ngôi đền thờ Tứ người Việt từ sau vinh danh do PGS.TS. Nguyễn phủ nổi tiếng khác của Lạng Sơn nằm dọc theo Thị Yên làm chủ nhiệm đề tài. tuyến quốc lộ 1A cũng thu hút rất đông các 2 Tư liệu do Nguyễn Văn Bách (Trường Cao con nhang đệ tử và cả các du khách đến chiêm đẳng Văn hoá nghệ thuật Việt Bắc) cung cấp. bái. Trong đó, lễ hội đền Mẫu Đồng Đăng là 3 Theo Nguyễn Văn Bách, miếu Chúa Bản Nằm điểm đến không chỉ của du khách trong nước (xã Kháng Chiến) do bà đồng Lợi ở Lạng Sơn xây mà còn của cả du khách từ bên kia biên giới. dựng; miếu Bản Cáu (xã Đề Thám) do gia đình bà Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 51
- VĂN HÓANGHIÊN CỨU đồng Sâm tôn tạo dần; miếu Bản Quyền do bà 3. Hoàng Lê nhất thống chí, hồi 10, http:// đồng Sửu xây dựng. www.lichsuvietnam.info/index.ph. 4 Theo truyền lại thì do hai bên tranh chấp, 4. Vũ Ngọc Khánh (chủ biên) (1990), Thị xã để dung hòa, chính quyền đã không cho bên Lạng Sơn xưa và nay, UBND thị xã Lạng Sơn xuất nào được đứng cái ở đền Tả Phủ. Sau khi không bản, Lạng Sơn. được nhận vai trò chính trong việc trông coi đền 5. Nguyễn Nghiễm (1990), “Lạng Sơn Đoàn Tả Phủ, người Hoa đã xây dựng hội quán Kỳ Lừa, thành đồ” (bản dịch của Đỗ Thị Hảo), in trong còn người Kinh thì xây đền Đức Thánh Trần để sách Thị xã Lạng Sơn xưa và nay, UBND thị xã đối chọi lại. Lạng Sơn xuất bản, Lạng Sơn. 5 Theo Nguyễn Nghiễm trong Lạng Sơn Thành 6. Nguyễn Thị Tuyết Nhung (2017), Nghệ thuật Đoàn đồ, Lạng Sơn có 17 ngôi đền thiêng, nhưng trình diễn nghi lễ then của người Tày ở huyện Bắc sau đó ở phần liệt kê (theo bản dịch) thì chỉ có 13 Sơn, tỉnh Lạng Sơn, Luận án Tiến sĩ Văn hóa học, ngôi đền gồm: Đền Mẫu Sơn (xã Khuất Xá); đền Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, Hà Nội. Pha Long (xã Mai Pha thuộc châu On); các đền 7. Ngô Đức Thịnh (chủ biên) (1993), Văn hóa Đông Môn, Cây Ngài, Bắc Môn, Cao Bá (xã Nhân vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam, Nxb. Khoa Lý); đền Ca My (xã Hoa Sơn, châu Thất Tuyền); học xã hội, Hà Nội. đền Kỳ Cùng (xã Vĩnh Trại, châu Khoát Lãng); đền 8. Ngô Đức Thịnh (chủ biên) (2010), Đạo Mẫu Tả Phủ Hán (phố Khâu Lư); đền Đà Hòa (xã Lạc Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. Dương); đền Đà Rạch (xã An Hải); đền Pha Duy (xã Chu Túc); đền Lạc Uyên (xã Vân Mông, châu 9. Nguyễn Thị Yên (2009), Tín ngưỡng dân gian Lộc Bình). Tày Nùng, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 6 Theo Nguyễn Văn Bách, quy ước về phát lộc 10. Nguyễn Thị Yên (2013), “Thông điệp từ Tam thế giáng sinh của Mẫu Liễu Hạnh”, Tạp chí “truyền thống” của các đền Tứ phủ ở Thất Khê là: Văn hóa Nghệ An, số 256. tiền (mệnh giá nhỏ) giá nào cũng phát, kèm theo lộc riêng theo quy định của từng giá: Chầu đệ nhị 11. Nguyễn Thị Yên (2014), “Mẫu Thượng phát trầu; Chầu Lục phát kẹp tóc; Chầu Bé và Cô Ngàn: Sự tham gia của tín ngưỡng của các tộc Đôi phát hoa quả; Cô Bơ phát nước hoa Tàu; Cô Sáu người thiểu số vào điện thần Tứ phủ”, Tạp chí Văn phát thạch; Cô Chín phát quạt giấy; Cậu phát kẹo. hóa dân gian, số 1 (151). 7 Theo Nguyễn Văn Bách, ở điện cô đồng H., khi 12. Nguyễn Thị Yên (2018), “Đền Công đồng giá Chầu Lục về, các cung văn hát bằng tiếng Nùng. Bắc Lệ trong hệ thống tín ngưỡng Tứ phủ của người Việt”, Tham luận Hội thảo khoa học Nghiên 8 “Tỏa bóng” là việc các thanh đồng tìm về cứu, bảo tồn, phát huy giá trị di tích - lễ hội đền Bắc diện kiến và lễ bái nơi phát tích của đạo hoặc Lệ xã Tân Thành, huyện Hữu Lũng do UBND xã Tân những nơi được cho là lưu dấu ấn linh thiêng Thành, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn tổ chức của Thánh. Theo quy định, “Tỏa bóng” (không bắt ngày 23 - 24/6/2018. buộc) được ngầm hiểu theo quy tắc: Sau 3 năm làm lễ mở phủ, các Đồng con sẽ được Đồng thầy 13.http://hatvan.vn/forum/threads/cong- dong-bac-le.5284/ đưa đi trình diện cha mẹ ở các đền to phủ lớn. Địa điểm đi trình lần lượt theo đúng phép tắc 14. http://www.lichsuvietnam.info/index.ph. là: Đền Công đồng Bắc Lệ (Lạng Sơn), đền Vua cha Bát Hải (Thái Bình), đền Mẫu Phủ Dầy (Nam Ngày nhận bài: 25 - 2 - 2020 Định),… và sau đó là một loạt các đền phủ khác. Ngày phản biện, đánh giá: 18 - 3 - 2020 Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2020 Tài liệu tham khảo 1. Nguyễn Văn Bách, Hoàng Minh Hiếu (2017), “Hiện tượng Chúa Then trong giao lưu văn hóa Tày, Nùng - Việt”, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 4, tr.23-29. 2. Hoàng Giáp, Hoàng Páo (2012), Văn hóa Lạng Sơn địa dư chí - văn bia - câu đối, Nxb. Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. 52 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học