Tín ngưỡng Thủy thần và tác động của Tam giáo


VÕ PHѬѪNG LAN(*)

TÍN NGѬӤNG THӪY THҪN
VÀ TÁC ĈӜNG CӪA TAM GIÁO
(Nghiên cӭu trѭӡng hӧp chùa Yên Phú, Liên Ninh, Thanh Trì, Hà Nӝi)
Tóm tҳt: Bài vi͇t phân tích s͹ tác ÿ͡ng cͯa Tam giáo (Ph̵t giáo,
Nho giáo, Ĉ̩o giáo) vͣi tín ng˱ͩng Thͯy th̯n ͧ chùa (và ÿình)
làng Yên Phú, xã Liên Ninh, huy͏n Thanh Trì, thành ph͙ Hà N͡i,
m͡t ÿ͓a danh n̹m ͧ phía nam Kinh thành Thăng Long x˱a, khu
v͹c r̭t ÿ̵m ÿ̿c lo̩i hình tín ng˱ͩng này.
Tӯ khóa: tín ng˱ͩng Thành hoàng, tín ng˱ͩng dân gian, tín
ng˱ͩng Thͯy th̯n, Tam giáo, Ph̵t giáo, Nho giáo, Ĉ̩o giáo, chùa
Yên Phú.
1. Dүn nhұp
Chùa Yên Phú (tên chӳ là Thanh Vân Cә Tӵ và Khánh Hѭng Tӵ), tӑa
lҥc tҥi xóm Dѭӟi, thôn Yên Phú (tên Nôm là làng Tráng), xã Liên Ninh,
huyӋn Thanh Trì, phía nam thành phӕ Hà Nӝi. Chùa thӡ Phұt và Thái bà
Phѭѫng Dung, mӝt tu sƭ Phұt giáo ÿã tham gia cuӝc khӣi nghƭa Hai Bà
Trѭng cùng hai ngѭӡi con nuôi là Trung VNJ và Ĉài LiӋu, vӕn là thӫy
thҫn, ÿѭӧc thӡ ӣ miӃu làng, sau ÿѭӧc phӕi thӡ tҥi chùa.
Chùa hiӋn còn lѭu giӳ ÿѭӧc mӝt sӕ thѭ tӏch Hán Nôm, ÿһc biӋt là bҧn
Thҫn tích Yên Phú T͹ (ÿѭӧc sao lҥi vào năm Thành Thái thӭ 7, 1905).
Thҫn tích kӇ vӅ Thái bà Phѭѫng Dung xuҩt gia tu Phұt, mѫ thҩy Thӫy
thҫn giáng xuӕng trҫn xin làm con, sau nhһt ÿѭӧc hai quҧ trӭng rҳn, nӣ
thành hai con trai là Trung VNJ và Ĉài LiӋu. Hai ông ÿánh giһc Tô Ĉӏnh
rӗi hóa ӣ sông Tô Lӏch, ÿѭӧc thӡ làm thҫn Thành hoàng làng Yên Phú.
Ĉây là mӝt trong rҩt nhiӅu truyӅn thuyӃt vӅ thӫy thҫn, mà sӵ tích và hành
trҥng biӃn ÿәi vô cùng phong phú lѭu hành khҳp vùng châu thә Bҳc Bӝ.
2. Tín ngѭӥng Thӫy thҫn vӟi Phұt giáo
Buәi ÿҫu nӅn văn minh nhân loҥi, ngѭӡi nguyên thӫy không nhӳng
thҫn thánh hóa các hiӋn tѭӧng thiên nhiên khӫng khiӃp (Mһt Trӡi, Mһt
*

. NCV., ViӋn Nghiên cӭu Tôn giáo, ViӋn Hàn lâm Khoa hӑc xã hӝi ViӋt Nam.



1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   

Trăng, mѭa gió, sҩm chӟp, hӗng thӫy,...), mà còn thҫn linh hóa nhӳng
cҧnh quan riêng biӋt trên mһt ÿҩt nѫi hӑ cѭ trú (sông biӇn, núi rӯng). Hӑ
cho rҵng, ÿó là nѫi thҫn linh tө hӝi. Thұm chí, mӝt cây to, mӝt hòn ÿá
lӟn, mӝt hӗ nhӓ,... cNJng có thҫn, có thӇ cҧm nhұn ÿѭӧc. Sӕng phө thuӝc
vào thiên nhiên, con ngѭӡi nguyên thӫy kính trӑng và thӡ phөng nhӳng
lӵc lѭӧng tӵ nhiên ÿó. Tӝc ngѭӡi nào trên thӃ giӟi cNJng nhѭ vұy. DiӋn
mҥo ÿһc trѭng cӫa tín ngѭӥng thҫn linh ӣ mӛi tӝc ngѭӡi phө thuӝc vào
ÿһc ÿiӇm thiên nhiên, khí hұu vùng miӅn, phѭѫng cách tӗn tҥi, tâm lý dân
cѭ và ÿһc ÿiӇm cҩu trúc xã hӝi.
Châu thә Bҳc Bӝ, vùng lõi cӫa văn minh Ĉҥi ViӋt, là mӝt trong nhӳng
khu vӵc trӗng lúa nѭӟc sӟm. Khҧo cә hӑc cho rҵng, cây lúa ÿã xuҩt hiӋn
tҥi khu vӵc này cách ÿây khoҧng 5.000 năm. Trong quá trình ngѭӡi
nguyên thӫy chuyên săn bҳn và hái lѭӧm di chuyӇn dҫn xuӕng miӅn
trung du và ÿӗng bҵng Bҳc Bӝ, viӋc trӗng lúa ÿҫu tiên diӉn ra ӣ nhӳng
vùng chân núi, nѫi các con sông ÿә ra vùng ÿҩt thҩp. ViӋc canh tác lúa
nѭӟc thӵc sӵ phát triӇn khi ÿoàn ngѭӡi xuӕng ÿӃn vùng ÿӗng bҵng phù sa
màu mӥ, vùng ven biӇn, sông ngòi chҵng chӏt. Ĉѫn vӏ sҧn xuҩt cѫ sӣ là
các gia ÿình quҫn tө thành cӝng ÿӗng làng xã giӳa nhӳng cánh ÿӗng lúa
nѭӟc rӝng lӟn. Tín ngѭӥng thҫn linh cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi ViӋt cә canh
tác lúa nѭӟc ÿѭѫng nhiên phҧi gҳn liӅn vӟi ÿҩt ÿai, các nguӗn nѭӟc và
thӡi tiӃt mѭa nҳng.
Ĉӏa bàn thӫ ÿô Hà Nӝi và vùng lân cұn, Thӫy thҫn gҳn vӟi sông Tô
Lӏch và vùng ÿҫm hӗ kéo dài mӝt vӋt tӯ huyӋn Tӯ Liêm ÿӃn huyӋn
Thanh Trì. Phía nam kinh thành Thăng Long xѭa là nѫi sông hӗ rӝng lӟn,
Thanh Trì là vùng thҩp cӫa túi nѭӟc ÿó. Tín ngѭӥng Thӫy thҫn rҩt phә
biӃn ӣ khu vӵc này. Thҫn tích Yên Phú Tӵ viӃt vӅ sӵ xuҩt hiӋn cӫa Thӫy
thҫn nhѭ sau:
“(Phѭѫng Dung) Ӣ ÿó (Thanh Vân Tӵ) vӯa tròn mӝt năm. Ngày nӑ,
bà (Thái bà) ÿӃn bӃn sông Kim Ngѭu tҳm. Lúc này, Mһt Trӡi chѭa ÿӭng
bóng, ngѭӟc mҳt lên thҩy mӝt ÿám mây lành sà xuӕng cuӕn lҩy thân thӇ.
Kinh hãi, bà chҥy vӅ chùa. Ĉêm hôm ҩy, bà nҵm mӝng thҩy mӝt tѭӟng
quân mһc áo gҩm, ÿeo ngӑc châu, thân thӇ kǤ dӏ tӯ dѭӟi nѭӟc ÿi lên, tӵ
xѭng là quan Thӫy thҫn và nói vӟi bà rҵng: Nhà ngѭѫi ÿӭc dày, lӋnh cho
hai Thӫy thҫn ÿҫu thai xuӕng làm con nên chӟ có lo lҳng vӅ ÿiӅu ÿó. Nói
rӗi, vӏ thҫn lên thuyӅn rӗng, bay trên không mà biӃn mҩt. TӍnh lҥi, bà chӍ
cho là mӝt giҩc mӝng kǤ lҥ. Ngày hôm sau, khi ÿi qua miӃu, Thái bà thҩy

110

9} 3KɉɇQJ /DQ 7tQ QJɉ͡QJ WKXͷ WKɤQ«



trѭӟc miӃu có hai quҧ trӭng rҩt lӟn, bèn mang vӅ chùa. Bӛng tӯ hai trӭng
phát ra tiӃng vang nhѭ sҩm dұy (ÿó là ngày 22 tháng 4 năm Quý Tӷ),
trӭng tách vӓ và xuҩt hiӋn hai vӏ ÿҫu ngѭӡi mình rҳn, da có có vҧy giáp,
tѭӟng mҥo kǤ lҥ, thiên tѭ to lӟn, biӃt ÿó là Thӫy thҫn xuҩt thӃ. Các cө
phө lão và dân làng Yên Phú nghe vӅ sӵ viӋc kǤ lҥ ҩy thì cùng nhau kéo
ÿӃn chùa. Hai vӏ thҫn liӅn nói vӟi các phө lão rҵng: Anh em chúng tôi
vӕn là Thӫy thҫn mà các ông thӡ phөng lâu nay, mӝt ngѭӡi tên là Trung
VNJ, mӝt ngѭӡi tên là Ĉài LiӋu. Nay phөng mӋnh Thiên ÿình giáng sinh
ÿӇ giúp ÿӥ cho ÿҩt nѭӟc. Các vӏ phө lão và nhân dân ÿӅu tӓ ta cung kính
hành lӉ và tҩu lên rҵng: Làng chúng tôi quҧ là có thӡ các vӏ Thӫy thҫn có
tên nhѭ vұy! Bèn hành lӉ bái tҥ và xin nhұn làm bӅ tôi. ThӃ là hai ông
ÿѭӧc Thái bà nuôi dѭӥng”(1).
Theo thҫn tích trên, ÿҫu Công nguyên, làng Yên Phú ÿã có miӃu thӡ
thҫn và chùa thӡ Phұt. Phұt giáo và tín ngѭӥng bҧn ÿӏa ÿã hӝi ngӝ, bà mҽ
Phѭѫng Dung, mӝt tu sƭ Phұt giáo ÿã thu nhұn và nuôi nҩng hai rҳn thҫn
(thӫy thҫn).
Mӝt sӕ nghiên cӭu gҫn ÿây cho rҵng, Phұt giáo có mһt ӣ nѭӟc ta vào
thӡi Hùng Vѭѫng. Nhӳng Phұt tӱ ÿҫu tiên là Chӱ Ĉӗng Tӱ và công chúa
Tiên Dung(2). Phұt giáo là tôn giáo có quá trình truyӅn bá hòa bình. Phұt
giáo có thӇ dӉ dàng giao thoa vӟi văn hóa bҧn ÿӏa tҥo nên nhӳng tín
ngѭӥng ÿһc sҳc. Sӵ gһp gӥ giӳa Phұt giáo vӟi tín ngѭӥng nông nghiӋp
bҧn ÿӏa vùng Dâu ÿã hình thành dòng Phұt giáo dân gian vӟi hӋ thӕng Tӭ
Pháp (Thҫn - Phұt) tӗn tҥi bӅn vӳng cho tӟi ngày nay. TiӃp nhұn tôn giáo
mӟi tӯ vӏ tu sƭ Phұt giáo nѭӟc ngoài là mӝt phө nӳ bình dân tên là Man
Nѭѫng. Bà ÿã trӣ thành Phұt Mүu, mҽ cӫa bӕn vӏ nӳ thҫn tӵ nhiên Phұt
hóa là Pháp Vân, Pháp VNJ, Pháp Lôi, Pháp ĈiӋn và Thҥch Quang Phұt.
Tín ngѭӥng Tӭ Pháp ÿã hӝi tө vào nó Phұt giáo, Shiva giáo, tín ngѭӥng
nông nghiӋp, tөc thӡ ÿá, thӡ cây, tín ngѭӥng phӗn thӵc bҧn ÿӏa cùng tâm
thӭc sùng kính ngѭӡi mҽ cӫa tӝc ViӋt.
Theo thҫn tích chùa Yên Phú, khoҧng ÿҫu Công nguyên, tҥi làng Yên
Phú ÿã có chùa và ngѭӡi tu hành Phұt, sӟm hѫn Phұt giáo ӣ vùng Dâu
thӡi Sƭ NhiӃp gҫn 200 năm. NӃu nhìn nhұn Phұt giáo ÿã ÿӃn nѭӟc ta vào
cuӕi thӡi Hùng Vѭѫng vӟi hai Phұt tӱ là Chӱ Ĉӗng Tӱ và công chúa Tiên
Dung, thì có thӇ vào ÿҫu Công nguyên, Phұt giáo ÿã có mһt tҥi làng Yên
Phú. NӃu vұy, chùa Yên Phú có lӁ thuӝc vào loҥi cә xѭa nhҩt. Tѭѫng tӵ,
thӫy thҫn ÿã ÿѭӧc thӡ cúng trѭӟc ÿó rҩt lâu.

111



1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   

NhiӋm vө cӫa thӫy thҫn là ÿiӅu hòa nguӗn nѭӟc nuôi cây lúa, nguӗn
sӕng cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi ViӋt cә. Thҫn tích chùa Yên Phú chép: “Thӡi
gian ÿó, trӡi hành hҥn hán, cây cӕi ÿӅu chӃt khô, lұp tӭc hai ông (Trung
VNJ và Ĉài LiӋu) truyӅn dân làng lұp ÿàn ÿӇ cҫu âm dѭѫng trӡi ÿҩt. Vӯa
cҫu ÿѭӧc mӝt lúc, bӛng thҩy trӡi ÿҩt u ám, giӳa ban ngày mà tӵa nhѭ
ÿêm, mѭa gió lӟn nәi lên khҳp cҧ mӝt vùng rӝng, ruӝng ÿӗng ÿҫy nѭӟc,
năm ÿó ÿѭӧc mùa lӟn. Tӯ ÿó nhân dân yên әn làm ăn, dùng ÿӭc ÿӇ phөc
vө hai ông”(3).
Tә Âu Cѫ - Lҥc Long Quân có trăm ngѭӡi con chia nhau cai quҧn núi
sông, tӯ ÿó hình thành hai hӋ sѫn thҫn và thӫy thҫn khai triӇn khҳp vùng
trung du ÿӗng bҵng sông Hӗng, sông Mã. Các vӏ thҫn có thӇ ÿҫu thai làm
con cái các gia ÿình phàm trҫn ÿӇ giúp ÿӥ cho ÿҩt nѭӟc, nhà nào có phúc
tҩt sӁ ÿѭӧc hѭӣng. Tҥi ÿây, chen vào tín ngѭӥng thҫn linh có dҩu ҩn cӫa
tѭ tѭӣng Luân hӗi, Ӭng thân Bӗ Tát cӫa Phұt giáo Ĉҥi thӯa(4). Thӫy thҫn
thѭӡng xuҩt hiӋn dѭӟi dҥng giao long, thuӗng luӗng, rҳn, giҧi, cá chép ÿӇ
cӭu dân khӓi tai hӑa. DiӋn phân bӕ cӫa thӫy thҫn dҥng rҳn phә biӃn toàn
bӝ Ĉӗng bҵng Bҳc Bӝ, ÿұm ÿһc nhҩt là tӍnh Hà Ĉông cNJ, vӟi truyӅn
thuyӃt vӅ nhӳng vӏ thӫy thҫn nәi tiӃng nhѭ: Linh Lang ÿҥi vѭѫng (vӏ thҫn
trҩn phía Tây cӫa Kinh thành Thăng Long xѭa); Trѭѫng Hӕng và Trѭѫng
Hát (các vӏ thӫy thҫn sông Nhѭ NguyӋt phía Bҳc cӫa Kinh thành Thăng
Long xѭa); ông Dài và ông Cөt (cһp thӫy thҫn ÿê ÿiӅu chӕng lөt ÿѭӧc thӡ
ӣ nhiӅu làng ven sông Cҫu); ngѭӡi hӑc trò cӫa Chu Văn An ÿã vì nghƭa
thҫy trò mà hy sinh thân mình cӭu dân khӓi nҥn hҥn hán,v.v... Các vѭѫng
triӅu ÿӝc lұp Ĉҥi ViӋt cNJng thӡ thӫy thҫn ӣ cҩp quӕc gia. Năm Thiên
Phúc thӭ 6 (985) Lê Hoàn ÿӏnh lӉ ÿua thuyӅn mùa thu hҵng năm(5). Năm
Thuұn Thiên thӭ 2 (1011), Lý Công Uҭn vӯa lên ngôi, kiӃn thiӃt thành
Thăng Long: xây dӵng cung ÿiӋn, chùa chiӅn, ÿӅn quán, nhà vua cNJng
cho dӵng ÿiӋn Hàm Quang ӣ bӃn sông Lô(6) ÿӇ vua xem hӝi ÿua thuyӅn
vào tháng 7, 8 hҵng năm: “Năm ҩy, trong thành bên tҧ dӵng cung Thái
Thanh, bên hӳu dӵng chùa Vҥn TuӃ, làm kho Trҩn Phúc. Ngoài thành
dӵng chùa Tӭ Ĉҥi Thiên Vѭѫng và các chùa Cҭm Y, Long Hѭng, Thánh
Thӑ. Dӵng ÿiӋn Hàm Quang ӣ bӃn sông Lô”(7).
Nhѭ vұy, ÿӗng thӡi vӟi các công trình Phұt giáo, Ĉҥo giáo, mӝt sӕ cѫ
sӣ thӡ tӵ tín ngѭӥng Thӫy thҫn cNJng ÿѭӧc xây dӵng trên bӃn sông Hӗng
ngay bên Kinh thành Thăng Long có hӝi ÿua thuyӅn, nhà vua ÿӃn xem.
ViӋc vua ÿӃn ÿiӋn Hàm Quang xem hӝi ÿua thuyӅn vào mùa thu hҵng

112

9} 3KɉɇQJ /DQ 7tQ QJɉ͡QJ WKXͷ WKɤQ«



năm ÿѭӧc sách Ĉ̩i Vi͏t s͵ ký toàn th˱ ghi lҥi khá ÿӅu ÿһn thӡi Lý - Trҫn
và các thӡi sau ÿó. Tҥ Chí Ĉҥi Trѭӡng nhұn ÿӏnh: “Vai trò cӫa sông nѭӟc
ÿã ÿӇ dҩu vӃt sâu ÿұm ÿӕi vӟi hoҥt ÿӝng cӫa các chính quyӅn tӯ thӃ kӹ
X... LӉ ÿua thuyӅn hҵng năm cӫa dân chúng không phҧi là mӝt cuӝc vui,
mà là mӝt sinh hoҥt tín ngѭӥng nhҵm bҧo ÿҧm cuӝc sӕng thѭӡng ngày
dѭӟi sӵ bҧo trӧ cӫa thҫn linh”(8).
3. Tín ngѭӥng Thӫy thҫn vӟi Nho giáo
ThӃ kӹ X là thӡi kǤ cao trào giành ÿӝc lұp vӟi các triӅu Ngô, Ĉinh,
TiӅn Lê ÿҫy biӃn ÿӝng. Ĉҫu thӃ kӹ XI, các tѭӟng lƭnh quân sӵ phӕi hӧp
vӟi giӟi trí thӭc Phұt giáo ÿѭa hӑ Lý lên ngôi, lұp ra vѭѫng triӅu phong
kiӃn ViӋt әn ÿӏnh ÿҫu tiên, kéo dài 215 năm (1010 - 1225). Ĉҥi ViӋt sau
ÿó ÿѭӧc các vѭѫng triӅu phong kiӃn Trҫn, Hӗ, Lê, Mҥc, Lê - Trӏnh, Tây
Sѫn, NguyӉn tiӃp nӕi, phân chia cai quҧn cho ÿӃn nӱa ÿҫu thӃ kӹ XX,
song song tӗn tҥi vӟi ÿӃ quӕc phong kiӃn Trung Hoa. NӅn ÿӝc lұp căn
bҧn giӳ vӳng ÿѭӧc là nhӡ vào lòng yêu nѭӟc và bҧn lƭnh văn hóa.
Các vѭѫng triӅu ÿӝc lұp ÿӅu cai trӏ qua bӝ máy hành chính theo mô
hình nhà nѭӟc phong kiӃn Trung Hoa, mà cѫ sӣ lý luұn là Nho giáo.
Thҫn hӑc Nho giáo cho vua là Thiên tӱ (con Trӡi), có quyӅn chӫ tӇ bách
thҫn. Tín ngѭӥng thҫn linh phҧn ánh tâm tѭ nguyӋn vӑng cӫa ngѭӡi dân.
ĈӇ thu phөc lòng ngѭӡi, tұp trung và cӫng cӕ quyӅn lӵc, các vѭѫng triӅu
ÿӅu phҧi quan tâm và chia sҿ thӃ giӟi tâm linh ÿó. Trong thӡi kǤ phong
kiӃn, tѭ tѭӣng Nho giáo, thiӃt chӃ nhà nѭӟc Nho giáo ÿã liên tөc tác ÿӝng
vào thӃ giӟi thҫn linh cӫa dân chúng. Cho ÿӃn nay, dӵa vào nhӳng tѭ liӋu
có ÿѭӧc, các nhà nghiên cӭu cho rҵng, lҫn khҧo khóa phong thҫn sӟm
nhҩt ÿѭӧc biӃt cӫa các vѭѫng triӅu ÿӝc lұp là thӡi vua Lê Hoàn, khoҧng
niên hiӋu Thiên Phúc (980 - 988). Sau ÿó, các vѭѫng triӅu Lý, Trҫn, Lê,
NguyӉn ÿӅu cӕ gҳng quy tө và kiӇm soát thӃ giӟi thҫn linh bҵng viӋc
phong thҫn, ban sҳc. Vӟi phong kiӃn Nho giáo, thӃ giӟi bách thҫn ngày
càng bӏ thӃ quyӅn cѭѫng tӓa.
Tӯ triӅu Lê, Nho giáo trӣ thành hӋ tѭ tѭӣng chính thӕng. Phұt giáo,
tӯng là tѭ tѭӣng chӫ lѭu thӡi Lý - Trҫn, ÿӃn giai ÿoҥn này thoái lui trên
trѭӡng chính trӏ, trӣ vӅ sӕng trong dân gian. Trѭӟc ÿó, các triӅu Ĉinh,
TiӅn Lê, Lý, Trҫn ÿӅu phong thҫn, ÿӇ cho các làng thӡ cúng nhѭ xѭa.
ViӋc thӡ thҫn trong dân vүn còn tѭѫng ÿӕi ÿӝc lұp vӟi chính quyӅn.
ĈӃn thӡi Lê, quá trình cҧi tҥo bách thҫn theo tinh thҫn Nho giáo tăng

113